£
DE PRINCIPIIS RELIGIONIS CHR1STIANÆ
DISSERTATIO THEOLOGICAC U JU S PARTEM PO STERIOREM
E X SPECIALI S A C R Æ R E G IÆ M A JESTA TIS GRATIA
V E N I A M A X . V E N E R . F A C U L T . T H E O L . U P 8 A L .
PU B L IC Æ C E N SU R Æ SU BM ITTIT
LAURENTIUS ANTONIUS ANJOU
P H . MAG. SS. T H E O L . L IC E N T . E T R E S IG N . D O CTOR. R E SPO N D EN TEMAGNO A L E X A N D R O W E N D B L A D B
tTPL. ROSt. m A D D IT O R . G U STA T. D IC I M A R T II MDCGCXLT. H. p . H. ». —---U P S A L I Æ
V Ü I i B O R I S A F R Ö K E N
m o d v ö r d n a d o c h t a c k s a m h e t
nitn non gau d eren t, nisi quid se majus el perfectius esse agnoscerent. Quo fit, ut cogente naturae necessitate, Deum q u æ ra n t, confiteantur, colant: ita naturae verita tem habentia; reluctantia autem vel oblita malo obnoxia morali.
Adesse malum, nemo diffitetur; quid sit, et unde venerit, ut sciant, in di versas feruntur opiniones; adeo u t , in harum diversitate, tam diversa sit mali aesti m a tio , ut vix eadem manere res dicatur. Hoc tamen omnibus commune, quod ma lum bono oppositum esse sentiant, et ita oppositum, ut mali conscientia non sit sine conscientia boni, quod utrique, ubi ambo adsunt, moralem rationem, bono autem praerogativam vindicat. Utrum enim prius, an omnino alterum altero prius, de hac re in religione dubitare non licet, quum numquam homines religiose non servave r in t, ut a Deo mali communionem removerent. Altera autem movetur quaestio hu manam naturam spectantibus, posita absoluta Dei perfectione s. bonitate, utrum in illa potentialis solummodo bonitas ponatur primitiva, an actualis; absurdum autem esset, si quis bonum non esse asseveraret, nisi post malum, quum bonum e natura to lleret, et ipsam naturam a pristina indole in aliam mutatam poneret. Deinde etiam disceptatur, utrum necessarium sit m alum, sine cujus participatione et abjectione ad summ am perfectionem perveniri nequiret, an liberum in peccante, et quod a consiliis divinis prorsus abhorreat: et denique, utrum levius sit, e t, nisi justo tenacius de t e n t u m , non vere malum et im putandum , an semper et ubique turpe et horridum et aversandum.
IIoc aulern in re difficili et perobscura videtur primum esse tenendum , reli gionem non adm ittere malum, nisi quod a Deo removeat, et ei sit contrarium. Nam u t ipse bonus et sanctus, sic integra, bona et sancta omnia opera ejus, veneranda et am ore prosequenda ejus consilia. Abhorrere igitur et aversari quod a Deo plane ordin atum esset, ipsum esset maxime horrendum. Si vero dixeris, ita a Deo ordi n atu m esse, ut horrore et dolore animas necessario afficiat, hoc modo in bono eni tendo laborantes, primum falsa mali specie homines deludes, quum malum propria non s i t , sine quo bonum esse nequeat, sed ipsius boni initia; tum autem verius po nes malum in ipsa illa naturae vel perversitate vel imbecillitate, quae aversata effu giat i d , q u o d , ut bonum s it, necessario requiritur. Nisi addideris, ita etiam divi nitus institutum esse, ut nesciant, qui an guntur, quantum boni fructus ferat iste labor; quod quidem aliquantum sese com m endat, dum ipsam respicimus poenitentiam m ali, minus autem p r o b a tu r, quum in malo sibi placere videntur homines. Si Deus e s t , boni fons, sanctissimus et amantissimus, non facile intelligetur, quomodo cum perfectione ejus conciliari possit, tantam pati perturbationem rerum , tot sordes et anxietates, quæ vitam humanam confundunt et profanant. Quanti errores hominum, quam mirae ingeniorum delusiones, quum peccata et mala damnaverunt: neque enim hoc faciunt peccatores, quibus arridet m alum , neque jam e malo liberali, quibus manifestatur ordinatio divina: non restant, nisi dolentes, quorum frequentissimoe la mentationes dubia m ovent, an fuerit um quam , qui post superatos labores veram mali naturam revelare potuerit; infringent desuper testimonia homines plurimi, qui, ut »anctissimi, sic malitiam mali a Deo alienis
odisse malum nisi malos. — Concedendum lamen ab omni religionis ratione alie nam non esse hanc sententiam, quam quam sanctissimæ christianæ parum congruam. Quum vero foedam et detestandam peccati naturam doceat verbum Dei, et a Deo odio habitam , inde s e q u itu r, si exsistat m alum , Deo invito ex s istere , sed p e r- m ittente: scilicet, nisi in vito, malum non esset,- nisi p erm itte n le, omnino non esset. Quum vero integra et sanctissima sint opera Dei, et optima ejus consilia, malum neque inesse potest in iis rebus, quae necessitati ita sunt obnoxia , ut formam ori ginitus insilæ sanctitatis amovere non possint, neque in iis vitae incommodis, qua* tolerando superare licet. Esse ig itur oportet in libertate quadam p o situ m , et in foeditate morali. Quum vero nihil umquam esse possit, cujus origines Deo, omnium au c to ri, non d eb ean tu r, malum a Deo positum est. Si vero a Deo positum, neces sarium. Q uod, ne et sanctitatem Dei tollat et animi libe rtate m , aliter cogitari n e q u i t, quam potentialiter ita necessario positum esse, ut actu in veritatem et esse possit, et non esse. Quod linitae libertatis ratio est: necessaria h abentur q u o d , unum alterum ve, libere eligantur. Qua libertate sola mens fruitur. C etera enim suis legi bus p a r e n t, arbitrii e x p e rtia: ea vero menti lex posita, quod peccare possit.
In ista autem libertate non dignitatem et praestantiam, sed potius defectum inesse patet. Natura enim hoc modo constituta summa perfectione et veritate ca ret. Desideratur scilicet in ista libertate hoc ip sum , ut tollatur. Quod ea d eter minatione f it, quae boni malivc veritatem constituat.
Electivam solummodo posuimus in m ente facultatem. Ipsa autem bona es t, quatenus a Deo producta. In hoc igitur veritas ejus, quod perfectionis divinae ima ginem referat. Malum vero non ad est, nisi in finita ratione. Fines autem tran s gressa m en s, positivam mali vim in fert, negationem suae perfectionis ponens. Fidem et pietatem in infidelitatem m utat et impietatem. — Quaeritur a u t e m , quom odo fieri possit, ut fines praestitutos transcendat. Hoc si n eq u e at, perfectio finita non e r i t , si finiri nequeat: sic vero infinita, absoluta, divina esset. Quod religioni adversatur.
Commendat autem eam libertate m , in qua inesset, ut deficere in malum pos- s e n t , qui a Deo, ut imaginem ejus r e f e r r e n t , erant facti, hoc ip su m , q u o d , quum summa illa libertate, quae necessariam perfectionem et ab omni malo im m unitatem involvit, frui non possit nisi Deus, in finita ratione eum im ita ri, et in similitudi nem ejus se com ponere maxime possent, si sua ipsorum vi peccatum fugientes in veritate m sanctitatis et sapientiae formarentur. In qua re summa sapientiae, sancti ta tis , et amoris Dei commendatio videtur inesse.
Quod ig itur si a d m itta s, libertatem omnimodo tueberis, quum in a rb itrio ho minis delinquentis mali realis caussa quaeratur. Si vero necessarius ponitur in bo num per malum tran situ s, Deus ponitur mali realis a u c to r, e t , ut justa habe atur caussa, ad omnipotentiam divinam p ro v o ca tu r, cui non solum vasa misericordiae, sed et vasa irae facere licuerit. Quod tam absolute positum , ut immutalibili isto consilio æ terna hominum sors co n s titu a tu r, am orem minus respici p a t i t u r , malum autem tollit, a consiliis Dei haud alienum , in veritatem numquam interituram id p ro
-devictum et superatum tanto majorem struat boni laudem; bonam enim caussam ubique tandem triu m p h aturam ; religionem non tollit, quum malum, quamvis neces sarium et inevitabile, dolendum tamen sil, quoniam malum; et sapientiae, sanctitatis amorisque Dei testimonium fert, languidius illud quidem , ubi fatales rerum vieei p o n u n tu r , at certum tamen et vix recusandum.
Ulrumlibet autem verius h ab e atu r, dummodo a Dei natura malum removeris, hoc certo certius constat, in ordinatione Dei spectari, ut verissima illa exsistat men tis libertas, quae malum aversata summum agat veri bonique triumphum, q u o in re rum natura nihil majus, nihil praeclarius*).
S u n t , qui opin e n tu r, eligendi libertatem, quamvis a primitiva hominum na tu ra abesset, postea accessisse, u t , quorum initia ea fuere, quæ nullum admitterent ar b itriu m , progressi electionem boni malique sibi propositam intelligerent. Hoc au tem non facile patitur fides christiana, quae minime cum iis facit, qui perfectionem operum divinorum tantummodo explicando fieri putent. Nam si ita se res haberet, vix evitari posset, q u in , Deum ipsum explicando fieri, asseratur. Auctorem enim, nisi imperfectum, imperfecti operis statuere non possumus. Quod autem dicunt, opera Dei in mente divina perfecta esse, sed ita percepta, ut extra Deum posita sensim in eandem perfectionem adipiscendam cre sceren t, cujus adipiscendae gratia providentiam divinam rebus subvenire, hoc nostrum facimus. Nam primum constat, nisi adessent consilia Dei explicatione mundi persequenda, mundum aut non ex stitisse, aut jam desiisse. Tum vero te nendum , e a , quæ sunt temporis rationibus o b noxia, nullo non tempore consiliis Dei inservire, et ita formaliter semper perfecta esse. Denique observandum , quod explicando perficitur, id imperfectum non esse, nisi quod implicitum. Nihil enim per explicationem ad rem accedit, nihil ultra se ipsam res acquirit. Quæ explicationem p rom ovent, si externa su n t, a re explicata dec ed a n t, necesse est; alias enim ipsam rei primitivam indolem immanendo corrum p e n t, im m utabunt, alienabuntve: si interna, suam servabunt rationem. Tota res in principio inest. Imperfecta vero potius dicenda ipsa processio, et singuli perfectio nis g ra d u s, in quibus a vera sua indole abest res. Desciscit a perfecto principio, explicationis stadium ingressa. Principium vero operis divini est, bonum esse: quare ulterius progressum a bono desciscit. Ubi vero perfectior Dei imago, ibi sapientia, sanctitas, am or: a quibus desciscit mens, peccatum comparans.
Ex his videtur elucere, primordia generis humani non potuisse, quin summa integritate gauderent. Quod renuenti nihil, quantum intelligimus, relinquitur, nisi aut tristes infiniti processus obscuritates, lucem religionis excludentes, neque initium adm ittentes, nec finem, sed obscura om nia; ne Dei quidem claritatem habentes: quis enim Deus, cui nulla certa consilia, cui sola obversantur vagi motus ludicra? aut rerum explicandarum principium in Deo ponere, Deumque explicando fieri asseve r a r e , quod religioni contrarium e s t, Deum e rerum universitate eximentis. Quare videntur parum considerate a g e re, q u i, originalem generis humani perfectionem re jicientes, religionem christianam in ceteris salvam tenere volunt.
Leviora v id e n fu r, q uæ objicere solent, sine magna luctatione neminem ad bo nitatem satis proficere posse, quod instituta inter innocentiam puerilis aetatis et vi rilem , quam appellant, in te g rita tem , e malo superato r e p o r ta t a m, probare volunt. Quod in sacris litteris illam recuperare ju b e m u r * ), id simpliciter intelligi non pati untur. Quæ si ita s in t, aliunde supplenda se n te n tia , ut veritas verbi divini con stet. Aut prima illa in teritu ra, qualis esse d e b e t, non es t, a u t consummatior inno c e n tia , qualem intelligere volunt, omnibus numeris non perfecta. Quod utru m q u e a d m itte re , a veritate ch ristiana haud absonum e s t, ob peccaminosam naturae, qu a lis nunc e s t, indolem nihil perfectum et omnino com m en d a n d u m in hominibus in- veniente. Verior scilicet in illa aetate et validior requiritur Dei conscientia, major in hac mali oblivio**). Innocens autem es t, qui a malo a b e s t, e t , quae sua s u n t , bene agit. Diversitas autem rerurn circumstantium nihil ad in nocentiam , quae re vera talis e s t, augendam vel diminuendam facit. Quæ p robata e s t , nihil r e l i n e t , nisi suam ipsius perfectionem.
Intime cohaeret hujus rei dijudicatio cum aestimatione ipsius mali. Quo enim magis perspicitur, in solo animo id inesse, cetera vero omnia integra esse, eo ma gis elucet, solummodo in perverso mentis habitu et usu rerum caussam suam Illi bere ea s, quæ meliora probantem afficiunt, illecebras et difficultates, et m e n t e m , quo purior ipsa, eo magis in ceteris rebus sanctitatis formam agnoscere. Diffugere ig i t u r , ut verbo d icam , cum meritis vitiositate om nia , q u æ extrinsecus ad malum sollicitant: reverti harmoniam illam, qua cum ordine reru m divinitus instituto con cinat animus. Cujus integritatis est quaedam in primitiva vilæ humanae innocentia indicatio.
Fatendum tamen e s t, e xternam etiam , ut nunc res s u n t, offerri speciem mali: scilicet, prim u m , quum m ali, qui plurimi ex s istu n t, sua quisque prava consilia effi cia n t, q u æ aliis objiciuntur, in malum incitam enta, boni impedimenta***), tum vero quod tanta infecit naturam humanam labe p ec ca tu m , u t , primaeva integritate am issa, innata vitiositas crescat et latius emanet. Quo factum e s t , ut regnum sa tan æ e x sis te re t, Deo ad versarium , cum quo lucta ineunda e s t, humanis viribus non susti nenda. Foeditatis moralis non solum animo inversatur species, sed etiam obversatu r. Res e x t e r n æ , quæ in hominum sunt potesta te, malo inserviunt.
Q uæ rilur a u tem , quum adesse m alu m , et in hominum vita summa et omnes »fficiente vi g au d e a t, num in principiis religionis christianæ habendum s i t , quod n u p er indicavimus de labe peccati naturam inficiente, et innata hominum vitiositate. Ne in positiones et controversias theologia? dogmaticae fe ra m u r, b re v iter, q u æ no bis verissima vid entu r proponemus. Prim um c o n s ta t , neminem esse sui tam bene m e m o rem , ut peccato rum vere factorum possit, vilæ an tea e tæ memoriam r e c o rd a t u s , initia dic ere: recedunt igitur ista in latebrosas origines, e quibus in vitam cum ipsa boni malique conscientia irruisse existimantur. Tum v ero , ubi cognitio o r itu r peccati, et male actorum poenitet, non praesentis tantu m m odo mali dolore et av e r satione afficitur anim us, sed et anteacto rum eum poenitet ; nec tantum eorum, q u æ co m
-missa sunt a meliora vidente et p ro b an te, deteriora autem sequente, sed et quae ob ignorantiam videantur quodam modo excusationem habere. Aliorum forsan suspicio n em , et mali imputationem nobis ab iis factam , levare volentes ignorantiam caus- sa m u r, n aturam autem mali non tollit. Peccati, quid vere sit, gnari facti, non ita dem um peccatum animo inesse credim us, sed innotuisse eonlilemur et d o lem u s, nos n u m q u a m , quantum sciam us, a peccato alienos fuisse. Hinc etiam in ipsam naturæ vim mali cupidam rem ittitur malum. Quod eo magis fit, quo magis e x p e rim u r, q u an tu m ad illicita incitet ingenita quædam naturæ vis. Fieri autem non potest, ut sanctitati ipsa suæ originis consentiens sanctis legibus adversaretur *): Quod autem n atu rale, id commune. — Hæc et alia gravissima m ovent, u t , verbo divino duce, et esse originale pec ca tu m , statuam us, et in principiis religionis habeamus. Nam hoc evitantes vereri o p o r te t, ne de mali gravitate detrahentes ipsam Dei sanctita tem d em inuant: et ab anthropologiae veritate recedentes in Dei consiliis proponendis aberrent.
Q uare factum est, u t , quo magis perspiceretur, nullam peccati excusatio nem in rerum natura inesse, præ ter animi malitiam, pura et in tegra, eo ma gis etiam perspectum s it, altius in hominum natura reconditum esse peccatum , quam ut leviori culpa infecisset, et facile tolleretur. Variae, quæ exstiterunt de mali ori gine et n a t u r a , opiniones, ubi in his rebus ultra scripturam et communem experi entiam sapere voluerunt homines, cum variis de materia mundi et mente opinioni bus cohaeserunt.
A p p aret, m utua quadam ratione, quæ de universi et mali natura opinaren t u r veteres haeretici, cohaesisse, ut et rerum natura , quoniam mala esset, contemtui h a b e re tu r, ejusque quaererentur viliora initia, et mala haberetur, quoniam vilis et contem nenda esset. Oportuisse, ut verbis utamur Philonis Judaei, diversa loca di versis rebus distribui, scilicet coelum bono, terrena autem malo. Illud igitur sursum te n d e r e , si vero ad nos, ob munificentiam patris sui, venerit, reditum accelerare. Malum autem heic rem a nere, procul a divino choro sedeS sortitum , mortalem vitam circu m v ag an s, e t , quod ex humano genere em oriatur, im potens*). Hinc omnia im munda habita: christianorum quidem fuit, ut eas res, quas inquinavisset perversitas m alorum, fugerent ; ubi vero in natura rerum fragili et caduca, ob ipsam originem, non esset nisi malorum et sordium colluvies, effugium rerum effugium mali habeba tur. In Deum confugiendum iis e r a t , qui ob hoc ipsum, quod tale refugium desi d erarent et quaererent, natales generosos, e divino choro oriundos, probarent. — Infimum tenent locum inter eos, qui a veritate christiana ab errav eru n t, qui mate riam posuerunt praeexsistentem, mali caussam, quod impediret, quominus sua liber tate uteretur animus. Quae sententia, ut omni speculativa ratione d e s tituitur, nisi materia habeatur ipsa illa menti imposita necessitas, ut ex impedimentis naturae im potentis in veritatis lucem e x tric etu r ; sic religioni c o n tra ria , omnipotentiae divinae
*) R om . 7 .
notionem et sanctitatis tenenti. Illa enim m ateria m bono infestam vel officientem tollit, haec animi pu ritatem , si ei offici possit. Q u a r e , q u u m animi integritatem ne mo umquam Christianorum affirmaverit, nec dubitaverit, quin delinquentis animi sit pe c c a tu m , hoc tamen tentatum e s t, u t , quae fuisse d ic itu r Basilidis sententia, adul terinas naturas spirituum bestialium, et plantarum m o tu s , animae rationali adjuncta esse ”xccrcc nvee zagayov xai Gvyyvdiv uqxixtjv” *) ponere tur, e quibus difficultatibus ipsi em ergendum esset. Neque in em an a tism o , quodeum que initium de cetero p o n a t , sive materiale, sive rationale, alia esse potest mali o r i g o , quam q u o d , ob princi palem quandam turbationem et confusionem, g radum inferiorem t e n e a t, cui debetur superio r; sive absolute natura ita co nstitu tum sit, ut ab infimis proficere oporteat, sive, quod ad christianam veritatem propius a c c e d it, ob quandam libertatem non bene temperatam sapientiae vel divinæ vel humanae, aut deficitur, aut non satis p ro
ficitur. Dicendum sane esset, nisi nimium verbis ludere v id e am u r, principalem con fusionem in cmanalism um intulisse religionem v e r a m , q u æ , a Deo liberrim o, sapien- fissimo et sanctissimo facta esse o m nia, et quantum amoris docum entu m ipse, ut expiarentur peccata, dedisset, docens, et quam abom in andum p e c c a tu m , et q u a m , ne per longa quidem necessariae evolutionis in tervalla, Deo tribuendum non esset, non nisi ob perfectionem per gradus in summ um p ro g re d ie n t e m , si ita res s in t , distanti, aliam quaerere coegit mali realis originem. Difficillimum quidem hoc e r a t , quum vix alio modo fieri posse v id e re tu r, quam aut per du alism u m , q u i , quum a Deo perfectissimo malum omnino seju ngeret, foeditatem ejusdem p ro n u n cia v it, justo m a- jorem v ero , quum in naturam divinam ipsum fere v e r t e r e t , dignitatem attribuit et potentiam, aut per illam submissionem, q u a , ob malum inhaerens, essentia et co gna tione divina ôt nvsvfjcaixot se abdicare c o g e r e n tu r , in com m unem creationis sor tem descendentes. Illud quando primum lentatum sit apud christianus, non e s t , quod quaeramus: obscura s u n t, quae de Saturnino aliisque n a r r a n t u r , et ab emanatismo non omnino aliena. Ne Marcion q u ide m , quam quam propior ad du alism u m , auctor ejus habendus. Cujus rei dubitationem facit vel hoc ip sum , q u o d , q u u m materiam malam habuerit et mundi creationem malam **), non satis intelligatur, quomodo hoc m alu m , absolute an relative tantum m odo, senserit. Relativae nobis vid etu r patrocinari malitiae Tertullianus, qui et malitiae cre atoris, dem iu rgi justi, m entionem facit***). Quod et ex Irenæo e l u c e t, qui affirmans, eos, qui a Marcione, fabricatorem blas p h e m are , dicentes eum malorum fabricatorem , duos naturaliter dicentes Deos, di stantes invicem, alterum quidem bo n u m , alterum au tem malum •%■'), aliis locis non absolute malum ponit. Neque ig itur de materia absolute mala eum aliquid statuisse credim us, sed mancam ejus et imperfectam doctrinam sensim a discipulis in varias formas deductam fuisse, ut videtur in emanatismum factum esse ab Apelle *i*i*), et
* ) Clem . A le * . S tr o m . L . 2 . c. 2 0 .
* * ) Clem . A le x . S trom . L . 3 et 4 . T e r tu llia n i A ilv . M arc. L . 1 , e. 1 3 . ***) L . c. cap. 1 7 .
post Manichæos in eum dualism um , qui regnum satanæ et demiurgo et Deo böno
opponeret. Prolusit etiam Manichæismo Hermogenes quidam, vix tamen heio no
ta n d u s , nisi ut verba gravissima afferamus adversarii ejus Tertulliani : "Quid dignius, e x necessitate Deum condidisse mala, an ex voluntate? Siquidem ex necessitate co n d id it, si ex materia” (sc. præjacente). ”Ex voluntate, si ex nihilo. — Libertas, non necessitas, Deo com petit: malo voluerit mala a semetipso condidisse, quam non potuerit non condidisse” *).
Ulrumque evitare voluerunt Manichaei, ob dualismurn absolutum parum pro b a n d i, sed qui ad totam doctrinam christionam accuratius constituendam plurimum contulerunt. Vinci non p o tu e ru n t, nisi infringerentur superbi spiritus, et in ipsa mente finita inesse mali realis caussam concederetur. Tum vero, quam penitus in fixum esset malum, perspectum e s t, tum , non esse origines ejus praeter mentem quae rendas. Si qua esset rationalis, praeter Deum, n atura, peccato non infecta, nulla ta m e n esset, quae peccare non posset, quod tamen a Deo maxime removendum. So lus ille perfectissimus, unicus rerum auctor: in ceteris nihil divinum habetur, nisi quod omnia opus divinum. Quo vero propius Deo, si venia verbo sit, peccatum, qu u m in iis esse co n vince re tur, qui ob spiritualem indolem Deo proximi essent, eo magis necessarium, ut inter Deum sanctissimum et animas creatas accuratior illa fie ret distinctio, quæ in gnosticismo nullibi fere conspicua est, in manichoeismo bonum et malum dividit, in illo autem malerialismo minus speculativo, qui materiae praeja centi favet, materiale et spirituale (formale) separat. Deus non erit, nisi sanctissi m u s , nec sanctissimus, nisi a peccato alienissimus. Quod quidem aliter esse non pot es t, quum in peccato hoc maxime insit, quod sint peccatores a Deo alieni ; hoc sentiant vero et doleant, ubi excitatur conscientia peccati. Quod fieri non potest, nisi erectior adsit perfectionis divinæ conscientia, a qua se justo longius remotos percipiant homines. Nec quaerendam novam suam perfectionem, sed recuperandam pristinam amissam, originalem scilicet naturae veritatem, cognoscunt homines. Nam Deum perfectissimum habentes, cujus opera non possunt esse nisi perfectissima, fra gilitatis et ignorantiae excusationem non quaerent, sed qui perspexerint, quantum ab ipsis ad natur«? veritatem et perfectionem requiratur, quam longe a Deo sint abalienati, quam prope a sapientia, sanctitate et amore Dei abesse oporteret, sibi— melipsis addent omnimodi defectus culpam , spontaneo motu a Deo deficientibus. Alias imperfectionem Dei accusabunt. Eadem fere erit res, si necessarium, ob di vin am ordinationem, peccatum dixeris: numquam erit peccati conscientia sine con scientia melioris sortis, natura ipsa cogente, quærendæ. Longe autem minus mu ta t u r ob agnitionem mali hæreditate accepti: nemo enim est, qui, communem gene ris hum ani sortem dolens, suam non doleat.
Defectionis autem conscientia, animis infixa Deum deserentium, non potest sine reconciliationis desiderio esse. Quod tam naturaliter est hominibus infixum, ut du bitationem non ad m itta t, nisi tollantur e vita religio, am or, humanitas ipsa.
Tn hoc desiderio aufem jam inest melioris inilium conditionis , qmim hoc ipso jam erig itu r animus, vel em ergere saltem conatu r. Q uare adscribendum vel veriori ejusdem naturae soli, quae exstingui non p o tu it, vel efficaciae extrinsecus excitanti et moventi. Quod ex aestimatione peccati dependet, quam quam in hac re nullae fue runt christianorum tantae varietatis sententiae, ut g ratiam divinam excluderent, mi seris subvenientem. Quod aliter credere non fas est amori divino confidentibus.
Reconciliatione c a r e t , qui desiderat. In id incum bit, ut im p e tret, quod tamen suum facere ipse non potest. Accedat, o p o r te t , d es id eratu m , quod indigentiam tol l a t , ul in gratiam eum recip iat, qui a gratia abalienatus est. Quod ut fiat, duo re q u ir u n tu r : a lteru m , ut removeatur m alum , alterum v ero , ut prom oveatur bonum. U trum que sibi conferri desiderat, qui reconciliationem desiderat. Kst vero ipse d e fectus, qui in malo removendo inest, duple x: nam imperfectio naturae removenda e s t , e t , quum a bono in malum transgressi malum p o n u n t, satisfaciendum iis, quae ob defectum delicta et male facta sunt. Quod ipsum a perfectione restituenda abesse non p otest, nisi ea ponatur n alu ræ subito facta im m utatio, quæ omnem omnino tollat pristinæ conditionis memoriam. Substituendum est bonum pro malo, non so lum ut praesens in melius m utetur conditio, sed et ut pristina. Cui vero non adest b o n u m , non habet quod su bstituat, neque vero , cui non redundat. A gratia di vina im pe trandum , quod nobis im putetur. Quod desideretur b o n u m , quod mali poc- n i t e a t , satis non est: hæc enim sola te s ta n tu r, culpae sublatae c ertam non adesse spem. Neque e s t, eorum q uæ a Deo creata s u n t , quæ satisfacere possint: nihil enim es t, cui abundet m e ri tu m , quum in suis consiliis exsequendis et certa servanda offi ciorum statione singula detin eantu r. Satisfacere non potest, nisi div in um , quod non est p ræ te r summum D eum , q u e m , qui ejus est summus a m o r, pro nobis satisfecisse confidimus.
Ea etiam est boni promovendi ratio, u t , quum hæc insit in naturae perfectione rec u p e ra n d a , hujus desiderium non e x p lea tu r, nisi ita suppleatur n a t u r a , ut defe cisse et deliquisse non videatur. S unt heic etiam vices supplendae perfectionem non assecuti. Quod credimus a Deo factum esse misericorde et benignissimo, homine facto , Jesum Christum, Deum et hom ine m , venerantes et colentes, confidendo autem nostrum facientes.
Periclitanti generi humano subvenit Deus, Filium m itte n d o , ut ei fidentes non p e re a n t, sed vitam habeant aeternam. Fidem autem ei habeant, q u i , perfectissimum humanitatis e x e m p la r, a peccato alienissimum, Deoque conjunctissim um , ipse Deus, divinae virtutis in agendo et moriendo particeps, vim peccati, omnim odo satisfaci e n d o , sustulit, mortalitatisque s o r te m , vitaque post m o rte m recepta et victoriam de malo re p o rta t a m , et spem immortalitatis firmatam, et totius humanae naturae origi nalem inte gritatem monstravit. Q uæ homines superavit vis pec ca ti, a Deo superata est. Sum m um Deum in Jesu Christo revelatum et praesentem v en eratu r fides, ut clarissimae, e malo lalae, victoriae confidat, et certissimo gaudeat reconciliationis p ignore, sive, certissime confidit, vim peccati esse abolitam , quia sum m um Deum
ta ri posset. Inania vero a v e rsata , ipsa, quae in Ciiristo est, in Deo esse con fidit *).
Nec tamen humana n a t u ra , quæ Deum excipiat, integra haud indigna, Deus e s t: sic enim in re creata fides subsisteret. Deum adorat in Christo praesentem, sed e t supra Christum, hominem, quantovis honoretur dignitatis g rad u , evectum, quum Deum in hominem conversum , nisi sui oblita, confiteri nequeat. Sola autem vi et efficacia affuisse D eum , non p a titu r, quum ipsa, haec confessa, sibi non constaret; sed a Christo, opere tantummodo divino, averteretur, ut Deum quaereret, alibi quae rendum . Sed fides Deum praesentem requirit.
Induunt Christum cred en tes, in quo veram humanitatem suspiciunt, a malo ro m o ta m , Deo intime conjunctam : suam faciunt naturae peccatricis abolitionem, ani mi vero corporisque sanctificationem. Quae vero egit Christus et passus est, his, quam q u am non serviliter imitandis, et repraesentari et inesse vitae fidelium, Deo sa cratae, veritatem confidunt. Quapropter omnia, quae sua su n t, aut esse videantur, rejiciunt, ut Christum acq u irant**). Praesentissimi suppeditantur summae perfectio nis fontes, e quibus novam vitam , vitae solatia, tgaudia, bene agendi sperandique sub sidia haurire licet; propterea vero maxime praesentes, quoniam religiosi.
Spiritui sancto, summo Deo, illam regenerationem, velut novam creationem co n s u m m a tam , deb e ri, firma tenet fide ecclesia christiana. Quis enim cum Deo nos conjunget ipsum Dei spiritum non habentes, sed rerum creatarum ?” ***) Adest sum m a , et quæ homines peccatores maxime a ttin g it, Ss. trinitatis, Dei scilicet miseri co rd is, reconciliantis, sanctificantis notio. Fieri non potest, ut eam v im , quæ il luminans et regenerans vitae humanae veritatem et salutem efficiat, Deo non attri b u a n t homines, a u t , quod a Deo inceptum esset, a semetipsis perfectum et consum matum existim ent »F). Relucet e factis divinis, factis, inquam, Dei creatoris, q u i e t expiatione in Christo facta peccatoribus providet, qui et nos in veritate confirmat et o b sig n a t, animisque indit ccQQaßcüva tov n v e v [ic tro ç , interna ratio Ss. trinitatis, q u a m , præ eunte scriptura sacra, statuit ecclesia summum et gravissimum religionis principium , cujus nec sanctitate sanctius quidquam , nec veritate verius. In hac re quiescit fides, Deum quaerens, e t , quæ sua indoles es t, inde in pietatis praxin ten d i t , q u æ in cultu inest Dei triunius, vitam com plectente, veritati virtutique devo tissimam.
Quonam autem modo veritatem accipiat fides, quaeritur. Deum agnoscit veri tatis fo n tem , unde d eriv a tu m , quodcumque veritatis fide gaudet. Nec tamen ipsa conscientia veritatis, qu æ hanc sibi objicit, Deus est; haec enim , quæ ipsa'religiosa
• ) J o b . 1 4 etc. * * ) P h il. 3 . E b r. 1 2 , 2 .
***) A th a n asiu s ad S era p . C ontra e o s , qui dicunt S p . S . ereat. esse. (O pp . ed. C olon.
1696. T. 1. p. 204.
■f) r<H h ç uvrtjv (TQtaâcc) nagaJtdo/usvt] m anç fxict ia n , xm avrrj avvann v na &f<a. — ’S v Tta TQtadt fi TiXinaatg ie n v.” A tb a n a s. 1 . e. P a ssim de cetero apud hunc auctorem , præ ela- rissim u m v erita tis h e r o a , lo ca huc facien tia inveuiuntur. A eque apud A ugustinum aiiosque
de-fides e s t , Deam ex tra se ponit. Neque veritas, cujus conscia e s t , quatenus illa fi nitam habet fo rm a m 5 nam finitam omnem rationem a Deo rem o v e at, necesse est. Quid i g it u r? Num formam abstrahendo veritatem verissimam inveniet? Sic nulla erit ejus dem conscientia: in abyssum tenebrosam immergetur. Si vero ita d is tin g u atu r, u t , quum veritas, res universi illustrans, sit ipsarum rerum veritas, sine qua non exsi s t a n t , hæc igitur eodem m odo, quo res ipsæ et ad divinam essentiam et ad mentem h u m a n am , q uæ veritatem concip it, sese h ab eat, fides autem res creatas tra n s e a t, u t Deum inveniat, jam singularis o ritu r de veritate proprie divina qucestio, s. de e a , quae divinam naturam maxim e re v e la t, verbo Dei, cui confidit religio, cujus digni ta tem profitetur fides christiana , quum Filium Dei nomine verbi (personalis) insigniat. Est vero verbum mentis velut reflexa im ago, adeo u t ipsa mens sibi sine verbo conscia non sit. Quamobrem verbum (Aoj'ov) intra divinam naturam esse credim us, duce etiam script, sacra. Quod aliter esse non p o te s t, nisi subsisteret fides, quæ tamen summa et ima p e t it, in Deo subordin ato et inferiori, et mysticam et cogni tioni imperviam coleret summi Dei n a t u ra m , supra ipsam infinitae mentis dignitatem evectam. Quem sibi recessum in terdum reservant pantheismus et mysticism us, post manifestam Dei naturam latebram fingentes, in quam summ am unitatem et originem lucis et te n e b raru m , spiritus et m a te r iæ , boni malique ingerant. ” Ignoto Deo” aras inscribunt ; quem vero hi ignotum c o l u n t, eum pronuntiat christiana religio.
Verbum autem vocale, quod appellant, humano sermone co m m u n ic atu m , e x t ra Deum esse, quamvis Dei sanctissimam im aginem , tenemus. Ut vero ob originem divinam s an ctu m , sic ob rei divinae circumscriptionem reverentiam divinam deperdit. Ut vero omni reali, ut loqui solent, exsistentiae inest verbum Dei, quod consiliis satisfacit divinis in rebus effingendis et conservandis, sic hoc idem spectat verbum illud revelatum , q u o d , in ter Deum e t mentem h u m a n a m , lucis in digam , in te rm ed iu m , utrique propinquum, illius consilia in hac formanda et in melius m utanda indicat, vitae utrim que speculum , non vita ipsa.
Quanta contentione in hoc innixa fuerit ecclesia ch ristian a , ut Deum in verbo patefactum omnes agnoscerent, et verbum personale summa divinae essentiae digni ta te fru e re lu r, te sta tu r historia ecclesiae, ob hanc doctrinam identidem infestissime impugnatae. Nihil vero ineptius esse potest , quam Ss. trin itatis acerrim am defen sionem, a doctoribus ecclesiae factam , minutiarum tantum m odo venatum co n c e rta n - dique pruritum existimare. A g eb a tu r sane tota religionis res, quæ post ortam opi nionum diversitatem et excita tum inquirendi studium , nisi e tricis religionis et sci entiae improvidae expedita fuisset, aut in polytheismum recidisset, aut in Judaism o, eoque spurio, substitisset*). Quod vero difficilius de verbi s. Filii Dei n atu ra p e r spic ie batu r, id ibi perspectum facilius de Spiritu S. concedebatur. Plurimum au tem contulisse palet de unitate Dei et peccati indole m otam p e r Manichæismum quae stionem.
Dogma de trin itate divina p o situ m , ut summ um et intimum religionis princi p iu m , sic a religione divinitus patefacta numquam abesse potuit. P arum ta m e n , ut v id e tu r , observabantu r semina ejusdem in veteri testamento sparsa, quum ante Chri stum nonnisi formalem habuisset ipsum dogma usum. Hoc enim primum req u ire b a t u r , ut legis severitate c o e rce re n tu r hominum ingenia, et sanctitate animi superbi d e p r i m e r e n t u r , u t in Deo solo om nem spem reponere discerent. Ad quam rem plu rim um etiam contulerunt fata populi, servitutis intolerantissimi. Est hoc quidem in hominum n a t u r a , vindictae c u p id a, in situm , u t , quidquid ipsi passi f u e rin t, sperent et exoptent liberationem , s p e re n t, ante devictum m a lu m , fore, ut ”exoria t u r aliquis ultor.” Quum autem factum s it , ut in hac re concordia hominum vota cu m ipsa populi religione coaluerint, et praecipuum sacratum que in vita populi haud inculti locum obtinue rint, quod factum esse novim us, ut Judaei, qui patriis mori bus et institutis proximi es se n t, venturi majestate Messiae afflictos animos consola r e n t u r , h o c, quocum que explicueris m o d o , miram sane et horrid am et populo et religioni im prim et aus terita te m , vix sustinendam , nisi ipsam liberationis et ultionis caussam altius repetas, et peccati vere moralis vim reprimendam invenias, et in summ as Dei laudes illam spem plurim um contulisse animadvertas. Inde etiam rem divinitus ordinatam disces. — P er promissionem v e ro , de Messia la tam , in effectum p r o d u c t a m , consum m ata est veteris testamenti religio, quae ex hac graviditate li b e ra ta in ignavam delapsa est populi contumacis p ro p rie ta tem , post novum secuto r u m ordinem n a t u m , usque dum Deus vivificet, consenescentis, prom issorum m e m o ris , veritatis ignari.
Quum v e r o , ut rem nostram p ers e q u a m u r, qu u m Christus d icatu r in c re d e n tib us v iv e re , et templum ipsi Spiritus sancti e s s e * ) , q u a e r itu r , u tru m omnino di vina haec vita dicenda s it , et cujus nihil humanum partic ep s , an Deus non in m en te hominis reg e n iti, sed e x t ra m entem quaerendus sit. Perspicitur q u id em , qui Deum in se inesse affirm ent, seraetipsos tamen Deos esse negare. Tenendum scilicet, quod h um a num e s t , id divinum non esse, nisi quod a Deo cre atum et vi divina susten t a tu m : humanum vero esse, non solum quod materiale et sensibile sit, vel quod re r u m , quae hujus vitae s u n t , rationes colligere et intelligere possit, sed et quod m entis acu supernas res attinge re valeat. Quod fides ipsa s. religio subjectiva eo t e s t a t u r , quod Deum cognoscens et colens semetipsam non deificet: neque hoc fieri p o te st, nisi tollatur religio. At vero religio semetipsa nihil novit Deo propius.
Adesse autem D eum , vel etiam inesse, operando nemo negaverit. Ita vero essentialiter, ut in naturam divinam velut conversum vel cum ea confusum d icatu r h u m a n u m , hoc adm ittere religio refragatur.
Si vero affirmet scientia, se propiorem habere unio nem , quae omnem omnino tollat Dei hominisque disjunctionem, hoc quidem aut eo modo fieri v id etu r, quod sciri asserat, Deum ubique adeo im m an e re, ut non sit nisi Deusj q u o d , pantheis- m um ponens, ad Deum parum adm ovet propius, quum tamen numerus ille divini tatis fractu s, qui singularem constituit exsistentiam, desiderium remanere sinat uni
tatis quae rendae : aut in infinita ipsius scientiae et libertatis vi absolute Deum te n e ri, adeo ut in singulis perfecte immanens momentis praesentissimum efficiat divi num n u m e n , ultra quod nihil q u a e ren d u m , asserat, religionem autem esse eam pie tatis affectionem, quae vel istam prosequitur conscientiam, vel locum ejusdem te n e t , ob ingenia minus exculta aliamve ob caussam absentis. Quod q u idem , tam absolute positum, ut nullam adm ittat m e n te m , nisi div inam , falli nesciam, neque religionem ad m ittit, nisi symbolica veritate contentam. Quod idem est ac religio nem to llere, quae revera non esset, nisi veritatem ignorantium. Sit vero religio ita necessaria, ut sua duplicitatis specie, colentis scilicet hominis Deique colendi, vitam humanam deludat: ita igitur recedunt christiani a philosophis, ut in illa ne cessitate veritate m habeant, delusionem autem in identitatis positione ponant, Deum in ipsa fide habentes praesentissimum, mali vero sensum , qui a vita humana n um - quam a b e s t, a Deo removentes, spiritualis autem vitae principem et auctorem Deum venerantes.
Metitem autem h u m a n am , Dei im aginem , eamque eo perfectiorem, quo magis vitae spiritualis p articipem , a divina adeo p en e trari, adm ittit fides, u t , intima pro pin q u itate, non id e n titate , posita, cogitando et agendo divinam perfectionem, q u an tum patitur circumscripta naturae finitae, quamvis in sanctitatem nitentis, r a tio , maxime r e f e r a t, et praesentibus frua tur Spiritus sancti donis, et m em brum sit et futurum sit coelestis c h o r i, sempiternas summi et aeterni Dei laudes c ele bra ntis.— Absorberi autem vel omnino exstingui humanam m entem a div in a, s. omni extra m entem divinam exsistentia privari posse, haud negandum : factum autem hoc non esse, ne in summa quidem religionis perfectione, te sta tu r ipsa religio, dum a d e s t, e x t ra hominis, religiosi naturam Deum ponens; futurum vero esse, dubitare licet, tu m quod pietas ip sa, q uantum non solum in contemplatione et celebratione suae sor tis et laudis divinae fervidissima, sed et in removendo malo et bono promovendo alacerrim a, quantum igitur Deo conformissima, tan tu m ab exstinctionis recordatione alienissima, tu m m a x im e , quod revelationi divinae adversari haec opinio v i d e t u r * ) . — Eo autem usque cum Deo uniri homines, ut res claram et distinctam et p e r ceptionem et pronuntiationem fu g ia t * * ), c r e d itu r ; quo factum e s t , u t intimam ho minis regenili cum Deo facta unio m ystica appellata sit.
Monent res et vocabulum, ut denique q u a e ra m u s , num ad m itte n d a s i n t , in religione revelata , mysteria. Pate t quidem sibi invicem p e r se non contradicere haec d u o , revelatam esse religio nem, et mysteria in religione inesse, quum illud originem indicet, hoc v ero , quid revelatum sit. Quare legitime inesse m y ste riu m , asseverare licet, occultum quid et inquirenti animo im pervium, sacro tantum m odo cultu plus quam symbolico a t tin g e n d u m , si inesse revelatum sit. Quum vero in Xoyixrj Xarçeia religionis revelatae vix exspectandum sit, verbum Dei solummodo esse in a u g u ra le, non vero explicativum , esse m y steria, quae inquisitionem animi omnino fu g ian t, dubitare licet. In his enim desineret religio rationalis.
Quod autem ad quaestionem facti attin et, in scriptura sacra nullarn mysterio r u m , proprie sic d ic to r u m , mentionem fieri co n stat; neque enim huc trahenda loca, obi de doctrinis, unam alteramve ob caussam ab omnium cognitione seclusis, vel de consiliis divinis occultis, disseritur. O rta videtu r maxime et quaestio et deno minatio a mysteriis veterum G ra ec orum , re sane gravissima et in historia ecclesiae christianae, ubi primae q u a e r u n tu r ceremoniarum et sectarum *) origines, nulli se c u n d a , et ab iis, quas sanctissimas lustrationes et expiationes habuerunt veteres religiones. Unde sacramentis christianorum inditum mysteriorum nomen.
Si vero quid mysterii in se habeant sacram enta, hoc minime in eo inesse in venim us, quod gratiam divinam c o n feran t, sed potius in singulari illo, quo con fertu r g r a ti a , modo. R eq u iru n tu r res visibiles, sine quibus non est sacramentum. Nec tantum symbolica ratione gaudent: sic enim gratiam non co n ferren t, quod ta men in sacramentorum usu fieri docet verbum Dei**). Nec magica vis visibili naturae tr ib u e n d a , q u a , p rae ter naturalem suam v irtu te m , animum humanum lustrare, e x piare et nutrire valerent. Attamen natura visibilis pura est et sa n c ta , quippe quae ab originali inte gritate non defecerit, n e c , nisi quantum corrupti animi servitio, ob naturalem necessitatem, fuerit adacta, deficere potuerit. Sed sine verbo Dei homines veram naturae rationem capere non possunt: verbum Dei per se conse c r a t : u titu r rerum visibilium adminiculo, quorum in usu sacramentali agnoscunt homines n a t u r a e , a Deo creatae et sustentatae, in tegritatem ; natu rae, inquam , quam repraesentant re s , ad usum sacramentalem ordinatae. Accipiunt recte u ten tes gratiam credentibus promissam, in verum naturae commercium restituti et re secrati. Religio vera a naturae visibilis usu et commercio homines non avellit, ne in ipsa videatur aut malum aut boni saltim impedimentum esse, sed sanctificatis eam g r a ti a m , qua grati eadem uti possint, donat.
Mysteriorum igitur naturam in sacramentis proprie non inesse videmus, p raeter quam quod non regenitis occultior eorum sit vis, quam sine fide experiri salutife ram non licet. Propiorem vero conferre sacramenta cum Deo conjunctionem, non ita quidem dicendum e s t, quasi gratiae divinae ea esset n atu ra , ut plenioris sine his com potes homines fieri non possent, sed ea ratione confirmandum, quod ad re ctum sacram entorum usum is animus r e q u ira tu r, qui intimae unionis capax sit. Q uare sacramentalem in sacra coena corporis sanguinisque Jesu Christi fruitionem spirituali superaddim us; nos tamen heic, ubi dogmatice non disquiritur res, de hujus rei natura judicium non ferentes, nisi quod ne in hac quidem unione ânoiïew oiv
particip antium ad m ittat religio***), sui memor.
Supersunt quidem principia religionis christianae, quorum tamen tractationem om ittim us, quum generalis eorum ratio ex jam allatis satis elucere videatur. Qualia sunt de participatione gratiae divinae, de immortalitate animae, de resurrectione
rvo
t o r p o r u m , de ratione vitae anteacta« etc. Hoc tantum m odo o b s e rv e m u s /q u a e s tio n e m saepius m otam de corporum resurrectione intime cohaerere cu m ipsius materiae r e ru m visibilium aestimatione et humanitatis sorte aut p e rd u ra tu ra aut tollenda: de imm ortalitate autem animae n um quam dubitatum fuisse, ubi mortalitatis humanae conscientia adfuerit ; notio enim finiti non pote st esse sine notione infiniti: neque immortalitatis fuisse conscientiam sine conscientia Dei.
