NICOLAO PETRO

Ό. Ό.

DISSERTATIO PHILOSOPHICA

DE

SENSATIONIBUS

GRATIS ^ET INGRATIS»

Quam

Conf. Ampi. Rae. Philof, in Reg, _{Acaå, Upf.}

PR&SIDE,

PETRO NICOLAO CHRISTIERNIN»

Phil, k _{J. U. D. Log. Sc Metapb. Prof,} Reg. ScOrdL

Pro Gradu

Rullice R'entiland ^am Siflit

Daniel Boethius

WestmaNnus

In Audit. Carolino Majori Die XIV" Maji

An. MDCCLXXIII.

Horts Ante Meridiem Solitis.

Hominis bonum qu&ro. Seneca.

UPSALI#,

Apud Jon. Eoman4 Reg. Acad. Typogr.

Siffi K® Maj.tb

Μ AGN _{Μ Fl DE l VI RO}

LEGl'FERO ET PF.R NFRFCIAM OCCID ENTALEM JUDICI TERRITORIALI

GENEROSISSJMQ Atque NOBiLISSIMO

Do CAROLO _CASP.

GYLLENBÅÅT,

FATRONO PROPENSISSIMO

Sacrum»

#

t _#

5. Γ.

ömnes humana aüienes ad vitam heatam , qu<$

in peroeptione objcflorum gratorum abSque ulla ^ta*

dii mixtura confißit, obtinendam tenåunt.

Origo fpeåa ^narum & indoles natura ^{rite explicari} & ^a£lionum diverfirate ^{& intelligi} & inciinationum huma¬ ieniationum ^nequit, _gratarum ^{nifi per-}

& ingratarum. Animae emm fentiendi capacitas natura¬

liter determinatur ad confe^andum datum, ubi rerum, gratas excitantium impreffiones, fuppttit copia, ingratis perceprionibus remotis. Perpetua iilarum perceptio,'Ua*

titu !o vocatur, quen admodum flatus, ubi crebri & di-

uturai dolores, ^omnia fere _grata excludentes, irru-

unt, miferia dicitur. Seniationibus primam bonorum rnaloRimque notitiam adipilcimur. Res, _quas ienfibus pbjeåae gratas excitant perceptiones, funt bonae & adpe-

tenda?, qua? vero moleftas mala? &: averianda?. Intec utrasque flatus medius efl indolentia five doloris vacui- fas, quem datum non dolendi, ceflantiöus perceptioni-

bus ingratis, comirari fölet qua;dam jocunditas, _{quae ta¬}

rnen haud quaquam fuffi:ie ad bene vivendum. Cum- que anima a ienfationibus ingratis fortius afficiafur; i-

deo ad illas virandas & removéodas vehementius et-

jam comraovetur, quam ad ea quaerenda, quae ienfum producere pofiunt gratum a). Hinc bona etjam funt eas qua? ienfatioi.es _{rngraras tollunt, &} quibus fine ingratp

fenfu carere non pollumus,e. _g. Sanitas, Libertas. Ad in-

A gra-

") Cfr. Celi b ^< D:m Pr af. Dijfertatio, Vpf. ijqs bal·.

De PeccatiSj contra confcientiam. _β, XI.

2 De Senfationilus

gratas fenfationes graviores removendas, vehementiores

illae animai commotiones, quae pafliones affeclusque ^vo-

cantur, oriri folent. Hos motus quisque intelliget, qui

ad fe attendens, in memoriam revocaverit, quali animi impetu fuerit abreptus, qua: paflus, cum acriori Jibidi-

ne, ambitione, ira, odio, invidia, amore, commifera-

tione aut metu agitabatur. Hinc etjam liberatio a malis gratiflimam laedtiac fenfationem gignit. Itaque fine eorum obje^torum, _qua: fenfationes gratas vel ingratas animaj inprimunt, cognitione, indolem & originem appetituum

& averiationum peripicere nequimus, & modum no- ftras aliorumque apte dirigendi aäiones ignoramus. Ad

has vero inveniendas explicandasque, demonftratione

& ratiocinatione minus _opus eft, quam adcuratis obier-

vationibus & refleilione circa eas mutationes, qux in

nobis aliisque ^a certis rebus objeåis contingunt. Ex

fenfationibus gratis & ingratis, nonnulla: funt primiti¬

va naturales _{, quae} per fe absque ulla cognitione vel

ratiocinatione antecedente placent aut displicent; a\ix

vero derivativ α, quae in fe nec gratce funt neque ingra-

ta:, fed propter affociationem cum natura gratis vel in¬

gratis, a ienfibus, memoria vel intellc&u perceptam ,

grata: vel ingrata: evadunt. Sic qua:dam ciborum ge¬

nera funt dulcia vel amara per ie, alia vero non nid

facchari admixtione dulcem producent faporem. Vinum

modice fumtum, eil _per fe gratum, fed fi ^{una cum} ipe-

cacuanha fumatur, ingratum ienfibus noflris & imagi-

nauoni redditur. Sic _quoque intelle&us ea bona & uti-

lia judicat, _qua: ad taedia removenda vel voluptates ad-

quirendas aliquid conferunt ^, etjarofi fenfus per fe gra-

to modo haut afficiant. Nos jam tantum de fenfatio¬

nibus gratis & ingratis primitivis, agere conftituimus, &

in iis homines quodammodo conveniunt, licet in deri-

vativis & _per confuetudinem contra&is iint diflimillimf

Ια

gratis b3 ingrath. ³

In hac itaque re, ut in ceteris omnibus fcientiis, a plu-

ribus contcmplandis comparandisque obiervationibus fingularibus, ad regulas quasdam generales ftabiliendas progredi conabimur, Tuum B. L. favorem mitiorem-

que ceniuram humillime expetentes.

§. II.

Senfationes externas gratas v el ingratas primo experimur.

In hominibus primo obfervamus mutationes corpo¬

ris ab inftin&u quodam naturali, absque ulla anirrae e- le<5lione excitatas. Infantes recipiunt imprefliones re-

rum materialium in _organa fenioria; ientiunt famem &

fitim aliosque dolores ex fitu vel motu partium praeter*

naturali inträ fuperficiem corporis i movent varia mem- bra, appetitumque recipiendi & ingerendi alimenta ne- ceflaria haut obicure indicant. Communis quoqiie o- mnibus animantibus ad certam setatem, eft conjun&ionis appetitus, procreandi cauila,& in ^eos qui procreati funt*

prjecipua quaedam ^Cura. Qua ex ftirpe inter homines o-

riuntur cognationum & affinitatum fenfationes. Senfus e«

nim externi ^a corporeis pendent organis, ita conftituti,

ut ex motu quovis validiori, aut mutatione in ^corpo¬

re _, five per vim externam five internam ^, confefiim

in anima oriatur perceptio quaedam & informatio. Gra¬

tas aut ialtem non moleftas efle eas fentimus perceptio-

nes, quae excipiunt motus mutationesque corpori utiles

aut innocuas; cum dolore vero illae conjun&a? funt, quas

a mutationibus nocituris excitantur. Per fenfus itaque

non tantum imagines ^rerum, fed etjam feniationem

åuandam ^{um tota} voluptatis ienfatio, praeter vel doloris recipimus: voluptatem vel dolorem ni¬ immo inter¬

hil involvere videtur: Sic e. g. dele&ationem unice per-

A 2 cipi-

4 ^De SenfationihtS:

cipimus in ocioribus gratis, uti dolorem, in fenfu farms,

litis aut morbi, unice aniraadvertimus. Corporis volu»

ptates vel dolores hominibus cum mutis animalibus com»

munes, iolofere guftu, tactu vel olfaélu percipiuntur. Pro corporis etjam confHtutione perceptiones qusdam medis

©riuntur, qua? rerum externarum fuppeditant notiones, ea- rumque mutationes indicant ^? bis corporum quorumvis rnagnitudinem figuras, fitus, mot ^um aut quietem cog-

«ofcimus, qusomnia viiu ta&uque prscipue percipiuntur,

neque fenfum excitant per fe vel gratum vel moleftum,

licet nos fkpe eventuum, e quibüs delectatiönem aut

iccerores colligimus, certiores faciant. Utriimque hoc perceptionum externarum genus, dici poteil directum

& antecedens, cum non alias ideas aut fpecies praxur?

Tentes exigat. Nonnulla ^prsterea fenfibilia objeåa, in

unicum tantum orgonon ienforium agere poilunt: ut Color, fonus, odor, fapor ^, calor, frigus, &c. alia vero communia ideo dicuntur, quod de iis plures teftari pos- iunt ienfus ; quemadmodum quies & extenfio ^, duplici ienfu, & motns triplici percipi poteft V)> qus priores

feniationes iunt _purs 8z iimplices, quasque mens, absque adplicatione organorum ad certas impreiliones recipien- das> in fe pro lubitu excitare nequif»

§. III.

Senjationes interna grata & ingrata, rerum pev- septarum comparationem & certam perceptionum

sonnexionem five asfociationem recpuirunt.

Senfationes externas fubfequitur confcientk fui, qua anirna b) vid. ρ a g. g. Dijfertat. PbiloJ. de guftu mentis Jano

if agrotante. Sub proeßd. Rev\ A> RFDELll bab. Loud>

XjQtb. _/730.

gratis & ingvatk* ^%

anima ad fe reflexens, omnia quas inträ ipfam bunt,

aut ipia i ^{ecu ra} molitur, percipit. Hic aftus requirit re·

flexionera ad ideas perceptas, iive clarara feniationem idearura, a mente antea pcrceptarum, ideoque pro mul-

titudine rerura cognitarura & attendendi häbitu, crescit

ac cum annis extenditur. Hasc raentis vis fentiendi fuas perceptiones, fenfus interni nomine quoque venit,

quo omnia, qux in ipfa aniraa contingunt, cernuntur, pariter ac fenfibus externis res externas. Senius bi ex- terni & interni, omnera idearum iupelleftiiem & ma- teriam iuppeditant, in qua homini propria intelligendi ratiocinandique vis exercetur, Inprimis vero ea, quas in fe nobis bona vel mala, grata vel ingrata funt, fen·

iu aliquo, ratiocinationem omnem antecedente percipi-

rnus. Rationis enim non effc _per fe bona & grata for-

mare, fed ienfu prius percepta, inter fe comparare, ido-

neamque ad ea obtinenda monßrare viam & iubfidia.

Sublimiores idcirco fenfus & percipiendi vires, fedulo

quoque funt obfervandas, quippe qua: naturer gratiflima

& aptiilima, unde vita oritur beata ^, prascipue raon- flrant» Quando itaque ad nos ipfos adtendimus, faspiili-

®e contingere obfervarnus, ut plures eodem tempore ideas animo fiflantur prasfentes, quse non rem unam ^ex-

hibent, ex quarum tamen ailociatione, quamprimum percipitur, certa ienfatio grata vei ingrata in anima ne- ceffitate pneumatica excitacur, etfi neutra perceptio fe-

parata & folitaria, per fe grata fit. Sic non magis in

snimas reliflum eil arbitrio, a variarum rerum percepta diflimilkudine ac ina:quali proportione deleftari, quam

ex abfinthio dulcem percipere faporem. Pari etjam ne-

eeffitate, laefionem deteflamur innocentk& miferi, _quem·

admodum beneficia in bonos & egregios viros modice collaca, femper adprobancur. Obje&a fenfationum in¬

ternarum, eadem plane ratione ac res fenfibus externis

A 3 placent

6 De Senfationibas

placent aut displ;cenf, etjamfi nullam illius fenfatiom*

aliam reddere queamus rationem qnam impreiTionera in organis fadam, Cibus paiiive placet vel displicet guftui, de

ratione hujus guftus licet non cogi'emus, Sic etjam pul·

cra* cogitafiones & propofitiones; benevoltc affediones &C

adiones, gratae iunt, quamprimum percipiuntur. Et,

hunc tenfum guftumque internum, a certis quibusdam organis in cerebro oriri, nonnulli ^putant c). Tria e-

rnm in omni fenfatione tam interna quam externa di- ftingui pofle exiftimant. i) objedum quoci immediate

in organon agit. 2) Organon, quod hanc impreffionem

récipic, eamque ad animam transmittit, & 3). Anima ^,

quce gratam vel ingratam aut mediam quanaam accipit perceptionem d). Obiervandum prseterea, quod quo plures gratse qualitates in objedo quödam percipiuntur,

& quo vividius in ^organa agunt, eo magis erit grata,

quas inde provenit feniatio. Ubi vcro in eadem ^{re va-}

rias gratae & ingratas, mifcentur impre/Tiones ac fpecies,

intelledus iolus eas difcernere & inter fe comparare

poteft. Cum vero fenfationes per externos perceptas ien-

fus, notiores fint, quam ut uberiori indigere videantur

explicatione, illas tantum, quas internis fuperiorisque

ordinis debemus fenfibus, breviter _tangemus.

§. IV.

Naturalem in hominibus obßrvamus inflinttum

ad a gen dum,

Prius autem quam ulterius progrediamur, quaedam

de naturali hominum inftindu ad agendum monendan

no-

c' Marfais des Tropes. La Metapbore. pag. 12g.

d) Rtbinet De la nature Tom. /. Troif. Partie Cbflp. V pag, 236 Erasmus in colloquio cid Titvlus, Puerpera, Animus quemadmodum cer nix. audit per oculos aures, ita per orga-

tia quxda/n iutelligit} meminit, amat, odit} paciturif placatur*

gratis &Γ ingratis. ⁷

nobis occurrunt. Natura enim certis totum genus fentiens ornans facultadbus, unamquamque fpeciem ,

ad Tibi proprias exercendas operationes quodammo-

do impellere voluit; cum fpontaneo itaque faculta·

tum noftrarum ufu, delegation em qualemcunque con- jun£tam, & eo intermiilo tasdium obfcrvamus. In pri-

tnis enim annis, quid majus infantibus fupplicium eile poteit, quam quies, cui non nifi ultima defadgacione

coa&i cedunt? Omnia, _quae attingere poiTunt fenfibus,

quorum ufus tenellae eorum xtati conceilus eile videtur,

examinant, & deinde majoris cognitionis ^capaces, de fin- gulis quas vident rebus, inftitui cupiunt, etjam ante*

quam ullam rerum cognitarum concipiant utilitatem.

Neque provecliores aerate hujus diminutam fentimus impetus vim; nos enim ad feram ^usque regit ieneåu-

tem. Etjam ilii, qui otiofiffirai omniuna yidentur, quodam

ii non utili negotio, ludis faltem, & ambulationibus

tempus fallere ftudent; & quamvis praecipua delectationis

quam huic inclinationi obedientes experimur pars, ex

obje&orum, quibus occupamur, oriri videatur natura, horis tarnen otio peraftis taedium fentire cogimur gra-

viilimum, _qua de re celeberrimus noftrae »tads AU-

CTOR elegantiilime canit.

Ce tems (i _{court, α} des Langueuvs morteUes, Quand V ^ame oifive en compte les inßansy C^eft le travail qui lui donne des aiks, e)

Hominem ergo ad agendum efle natura, monftranc

omnes ejas vires, inftinttus & defideria adluoia, quod

& fenfus cuique alte infixus confirmat Nulla condido-

ne qvietem fempiternam ^aut coa&ionem pati poilumus!

requies enim unice poft laborem cft jucunda. Mends

prasterea & corporis vires, conivetudine & exercitado-

ne

t) MARMOR TEL.

"g ^De Seiifationilus

ne augentur & perficiuntur. Uiu quidem frequentlori

voluptatum imrrsinuitur jucunditas, & dolorum mole-

ffcia · coniueta? vero nbi deiunt voiupfates, molcftius o- ritur ta?dium, unde etiam ab illts d-'fficilius cohibemur.

Ec prafcipue in viribus homini pröpriis exercendis vo- lupratem percipimus maximam; ceteris enirn ammalibus

communes, humiles, horamisque praeftantia parum di¬

gnas eile fentimus. Inter actus homini proprios, a vo-

luntariis virtutibus diftinctos, praecipuam eile veri cog- nitionem, bei c obiervari meretur ; trahimur enim ad cogmtionem vere exiftentium, in qua excel'ere, pul-

crurn putamus; labi autem , & fabulis fictionibusque u·

nice occupari & ab iis decipi, turpe ducimus. Sed ad

fenfationes, qua? qua magnam partem a£tiones, inter

huic inftinitui obediendum, deternainant, explicandas

properamus»

§. V.

Senfationes grata ex figuris fulcris, concentu fonorum, imitations, ordine & perfeffiione ^, neces- Jario oriuntur♦

Vifu & auditu cum ceteris animalibus communi

utuntur homines, gratiilimum tarnen quendam pulcritu-

ditiis & harmonia? ienfum fimul excitatum experiuntur, quando inftituta variorum Colorum figurnrumque ienfi-

bus perceptarum comparatione, fimiiitudinem, propor- tionisque a?qualitatem obiervant, quo illa deftiruuntur.

Hinc homines adulti, fubtilius quam infantes cernunt,

& in fotmis materialibus pulcrirudinem, partium coove-

nientiam ac ordinem; in Tonis concentum & harmoni- niam; in artibus, in pi&is, fculpns atque ficli% immo in ipfo motu, actionibusque, imitationem cum delectatione animadvertunt, prascipue fi fcranquiilus & a ta?dio iibereas

•

con-

gratis &Γ ingratis] 9

contempletur animus. Hisque adfcribendum fenfibus, qtTod licet harum, in regnis natura? tam vegetabili quam

anirraü, _gratarum feniatjonum, uberrimum habeamus

fontem , omnes tarnen populi, qui miferiam vita? bar¬

bars? cum magis commoda & iranquilliori commuta-

runt vivendi ratione, de humaniori hacce voluptate per

axtes mechanicas & liberales comparanda iolliciti fué-

rint, quamque, Γι obtinere pöflumus, ne in inflrumentis quidem viliffimis negligimus. Huc etjam ienius perfe-

üionis refertur, qui, absque ulla utiütate ab obje&is

exfpe&anda, movetur. Cum enim ope rationis, iuffici-

entiam mediorum ad finem, convenientiam operis cum intentione agentis, ^nexum plurium inter ie partium, fingularumque tendentiam ad totum perficiendum, di- icernimus, ingenium artificis admiramur & de]e£latio-

nem percipimus maximam. Hinc inter cultiores _gentes

omnes fere pendent Poétarum, Rhetorum , Muficorum, pi&orum, fculptorum, Hildrionumque artes. Et quam- vis acutiori interdum ingenio ad fimilitudinem & har- moniam inveniendam _opus fit, ut tarnen animadverti- tur, &quo perfedhus obfervatur, eofortiorem certiorem- que fenfationem gratam parit; quam itaque perfpicacis- fimi, animo fi fuerint tranquillo, pra?cipue fentiunc, _quam¬

que ex omnibus percipere rebus, non minus eil diffici- le, _quam ex quolibet cito eundem iaporem. Ingenere obfervavimus, voluptatem _äugeri, cum ex uno eodem- que obje&o plures ienius grato afficiuntur modo. Sic imitado exa&a deformis faciei _per ie placet; exemplaris

tarnen fi acceOerit, venuftas, dele&atio crefcit; Pari mo¬

do harmonia fonorum _{eil grata} ; Γι autem cum imitatione vocis humana? conjungatur, ieniationem multo gratiorem

excitae. Voluptatibus elegantioribus, ex formarum

fpecie, ex fonorum harmonia , & imitationibus ard- ficiofis ortis, nulli iunt natura dolores contraria Ocu-

§ ~ _Ii

ΙΟ De Senjationilus

Ii enim Sc aures, voluptatis non doloris nati iunt prze- bicores & miniftri, Has omnes fenfationes, a ienfibus

externis fruftra derivamus; Ulis enim figuras, colores,

ionos diftinctos, _partesque diverias percipimus; fimilitu-

dinem vero perfectionemque in varietate, absque per=

ceptionum contemplatione & comparatione fentire ne-

quimus.

§. VI.

Senfatio objefforum antea ^non perceptorum.

De feniatione quadam qua? ad plerosque tam

externos quam infernos ienfus pertinere videtur,

in tranicurfu qusdam monebimus : Quia cognitio

noftra eil fucceffiva, fenfu novitatis inftru&i vide-

mur; fenfationes enim vel grata? vel ingrats prima vice

experts fortius nos movent, & ipfam novitacem rebus

etjam indifferentibus delectationem addere ientimu.s i

quod partim ^ex fciendi defiderio connato, partim ex lin- gulari nervorum ienforiorum commotione oriri videtur.

Vis itaque fenfationum poftea decrefcit ^*, Organa enim ^,

uno eodemque objecto diutius in illa agente, non tan-

tum fatigantur, fed etjam ^a diuturniori impreilione ita

forte moliiuntur, ut exiguo fuo motu aniros attentio-

nem ad ie pertrahere non valeant. Mirum iiaque non eil, r«nimam, in perpetua fua acdivitate, variatione de-

Jectari. Res ad vits iplendorem Sc ornatum ipectantes^

gratiores funt, donec videntur novs j jucunditatem

autem imminu.c uius Sc confvetudo. Conivetorum nos

fatktas Sc naufea capit, novaque, pro r« axima in hac re

ingenii mutabüitate, expedmus, quorum etjam roox pce-

nitebit. Senfus _praeterea magnitudinis buc referri feiet r

delectationem enim qualemcunque objesita magna, excelfa

profundaque confiderando experimui: fed quvmvis ne-

que negemus, gratam ex iis ienfaaonem oriri poiFe j eam

tiaeen»

gratis b3 ingratis. ^rt

tarnen a Pulcritudinis, PerfeSionis Novitatisqüe feniu

vix dlilinclam eile autumamos.

§ vir.

Senfus Sympathie.

Infer fenfationes internas gratas vel ingratas, roira-

bilis eil fenias fymparhias, vi cujus ab aliorum feniatio- nibus, quamprimum animadvertuntur, certo modo af- fieimur, & ab iis vei deleüacionem vel tsedmm perfen-

tiieimus. Cum vero ea, qua? alii fentiunt, immediate pereipere nequeamus, heic necellarium eil, ut in iifdem

aut iimiiibus antea collocati fuerimus circumilantiis, ii- gnorumque externorum cum mentis pereeptionibus com- binationem propria experientia didicerimus. Primo ^ve¬

ro omnes deleåantur, quoties aliorum fenfationes cum fu's convenire obiervant; quemadmodum, ^cum alios a noiiris ienfationibus aüenos eile pereipimus, taedio affi-

eimur. Inde eil, quod ab iegntudine immunes, non tantum vultum ament hilarem, ut meefti triilem, ied

contrarium etjam deteflentur. Ipfa doloris deicriptio

coram amicis & commiferantibus, quoddam criflitias le-

vamen eile videtur, _atque in odio, invidia, ingratisque

aliis afFe&ibus, eaedem in aliis commotiones pereeptae,

unica fere eil grata feniatio, qua frui in illo ilatu no- bis conceiTum videtur. Omnia, _quae nos deleåarunt,

aliis recitare cupimus, ^ut ab eorum deleclatione novam

ientiamus voluptatem, & vik ullaé funt gratre fenfationes,

ne corporis quidem, quae aliorum confortione non pluri-

mum adaugeantur * & alias maxima dele&ationis parte priventur, quod in ludis, ipeélaculis & conviviis, clariflime obiervamus. Ipfa communis devotio & religionis ceremo-

niarumque in cultu publico interna concordia, anienis jucundifllma eil. Ingrat# vero iemper oriuntur feniatio-

B 2

nes,

i2 De Senjationihus

ne?, a diverfis de eadem ^re fenfenriis, & contrarias in eadem iocietate inclinationibus, itudiis _atque a&ionibus.

Quare fimilitudinem animorum amicitiae eile funda-

mentüm _, ab antiquiffimis temporibus obfervatum eil.

Ef in ejusmodi iermone, habitu, geftibus atque aftio- nibus, quas cum bonorum fenfationibus conveniunt, prascipua decori vis confiitit. Ad fiympathias fenfum prte-

terea referimus dele«5lationem ex aliorum _amore, taedi-

umque ab eorum odio perceptum; hinc quoque ad bona

ab aliorum benefico animo in nos collata _compen- ianda , & ad mala ab eorum malevola intention®

illata vindicanda excitamurj gratumque propter benefi-

cia animum, in pauperrimis etjam & viliftimis, cum deleftationne animadvertimus. Praeterea hominibus in-

nata quadam diipofitione, confilium ornne aut rationena prtevertente, nihil gravius aut triftius eil, quam aliorum prascipue immerentium fpedtare srrumnas atque mife-

riara, quemadmodum ex eorum minori felicitate aii&a, gaudium fentiunt ; ridentibus arrident & ftentibus col- iacrymant huraani vultus, etjam tibi nullam fuae fu-

ruroe conditionis habent rationem. Unde fit, ut nemo fia-

tis beatus eile poiTit exeofolo, quod ipfi fuppetanr omnia

ad vitas iucunditatem & copiam facienda; asquo enim ani¬

mo ferre non poteft, quod amicis ea defint, quibus eo¬

rum etjam vita jucundior redditur, quippe quorum mi-

feria & indigentia flatus vitae noftras turbaturj feliciores itaque potentioresque, quoties inferioribus beneficia praftant, gaiidia fua äugen t, & ne peftlmus quidem Caligula a Beneficiis gratuitis erogandis ie penitus abfti-

nere poteft; led potius ad propinquorum vitam, hono¬

rem, vel libertatem fervandam, curam & fumtus in-

pendit. Crudelitas itaque nunquam eft naturalis, ied a

metu^ nimiaque vindictas cupiditate ^orta, cum fuae infir-

mitatis fenfu femper conjunéta manet.

S. VIII.

gratis ingratis. 13

§. VIII.

Sunt quoqne fenjationes moraies grat e vel in-

grata, ab ipfts aäiombus liberis immediate perceptai

Si Lomines fenfibus jam enumeracis tanturo pnedi-

ti eftent, nulla eilet alla virtus _quam prudentia, nui- lurnque Vitium nift ftultitia; debiliori nullum compete-

ret jus, & potentiori nulla incumberet obligatio; ma¬

xima pars iémper eilet melior, nulla^que aftiones utiles improbarentur j omnia ^, qus· jucundis obje&is adquiren-

dis infervirent, honefta laudeque digna sftimarentur,

nullte actiones liberas forent _per ie gratae, nullae in fe ingrata: & vituperandas; verbo, nulla eilet innocentia;

fraus violentiaque in objeäis gratis comparandis & in- gratis removendis illicitae non eftent, & nulla alia jura

inter homines obiervanda eftent, quam reipedlu ^cefero-

rum animantium. Verum nos longe aliter conftitutos

voluit Natura. In nobis enim ahisque una cum intel·

le^ftus rationisque ufu iefe exierenfem obfervamus fen·

fum> in animi inclinationibus, confiliis faüisque, juftum,

& injuftum, meritum, culpam, honeftum & inhoneftum difcernens, _eaque ve! approbans vel improbans, & inde v el grato vei ingrato modo immediate aftficitur. Hoc ita- que fenfu certte a&iones refpe^u aliorum entium intel-

ligentiuni, homini ab ipia natura coramendantur, alias

vero improbamus & averiamur. Hic _quoque fenfus

ad aliorum fe extendit facta, quando in eorum vires, af- fe&iones, fenfus, ^vota 8c appetitiones, animum refleåere poftumus eaque contemplari; ^eorum enim a&iones _quas- dam ut innocuas adprobamus ^, & honeftas, virtutesque

maxirao proiequimur honore ^, magnique exiihmamus*

dum contraria aut fa£ta aut confilia damnamus & de·

teftacnur. Hxc cognitio a<5tionum bonarum roalarum- que non eft innata , neque longa ratiocinatione ^, in-

B ₃ tentione

*4 De Senfationihus

tentione Creatoris faluteque univerfi fundata, uniceadqui- ritur, ied quamprirnum raotivum relatioque aäionis ad

alios cognofcitur, per ienium internum neceftario vel ad-

probatur vel improbatur. Hanc adprobationem excitant

omnes inclinaciones nnlli nocentes, benignaque erga di-

gnos voluntatis confilia, omnesque ex a«iliones, qua? ex intentione benevola fluere, aut cum ea conneSi viden-

tur. Laudamus quoque indolem ere&iorem, non humi-

liori voluptati , propriséque mtentam utilitati; & da-

mnamus nimium proprii commodi ftudium, commifera-

tionem erga alios amoremque excludens, omnesque a- lias rnorofas, iracundas, invidas, ingratas, malignas,

aut etjam benignas animi affe&iones, quibus vel ad ^a-

lios la?aendos incitamur, vel a benefaciendo retrabimur:

fic neque aliorum damno, miierorum fublevare indigen-

tiam licitum. Cuiiibet bomini rationis ufu prtedito, huncineile ienfum, teftirnonio omnium gentium, iecu- lorumque, immo uniuscujusque conicientia? fatis con-

firmatur. _{Omnes enim} de moralitate a&ionum fingula-

rium qutEftiones, per internam hanc fentiendi vim, facilli-

roe folvuntur, quamvis fenfationes a\ix graviores vebe- mentioresque, quominus ejus di&amina feqvamur, fae- piilime irnpediant, Mortalium nequiffimi, juftitiam ad- probant & virtutem fufpiciunt; unde imperfe&is _quibus-

dam aut fucatis virtutum (peciebus quoque capiuntur, &

in plerisque a£tionibus injuftitiam fugiunt. Hanc virtu-

ti» juftitiacque adprobationem, ab a&ionum _propter utillitatem eleßione, ^toto quod aiunt coelo differre, ^ne¬

mo non agnofcitj proprium enim commodum ad quas- dam iuicipiendas ^commovere poteft a£tiones, qua? tarnen

nec a nobis ipfis nec ab aliis, propterea tanquam re&a?

unquam adprobantur. Ubi enim utilitas, gloria, aliave re·

muneratio,praecipua fuerunt motiva, oranis fere exulat ho- nefta», Quid, quod & agenti & aliis ^eo magis honefta lau-

dabilis-

gratis ingratis„ ^*5 dabilifque videtur aélio, quo majori cum labore, damno

& periculo fuerit conjun&a. Eadem praeterea laude, admi- rationeque profequimur virorum heroumque, qui longe

noftram ante ^tatem vixerunt, virtutes; unde ^tarnen nihil ad nos emoiumenti perveniile arbitramur. Virtueem juiti- tiamque in hoile, nobis licet pernicioiam magni facimus;

proditoris contra, ad noilram utilitatem mercede corrupti, perfidiam odimus & deteftamur. Pafliva hac adprobatione

vel improbafione oranem ratiocinationem antecedente,

honeftatem vel turpitudinem, meritum vel culpam in fin- gulis noftris aliorumque ieniationibus, ratiocinationibus, appecitionibus & averfationibus fentimus, indeque pri¬

mitiva ad moralitatem a&ionum derivativam dijudican-

dam accipimus principia. Nec quenquam laudamus nec ab aliis laudari iperamus, nifi ob fa£ta huic naturali ad- probationi conformiter inflituta, Hoc enim ienfu fub- lato, nihil in fe & fua natura laudabile hominibus vide¬

retur, & nihil omnium judicio eilet vituperio dignum.

Et quis legem ^, juftitiam & ian&itatem Dei laudaret y

nifi ea juberet, quae quisque ^, probus & improbus ut jufta, re&a, honeilaque feniu fuo adprobat ? Sed hic fenfus

non tantum moralitatem humanarum difcernit inclinatio-

num & aåionum, verum ptsterea magnam quoque vim

ad perceptiones gratas& ingratas recipiendas habet. Nihil ^e-

nim timent, innocenter qui vixerunt, vindictamque im-

minentem femper ^metuunt, qui peccarunt* Recordatia

a&ionum benigne ftrenueque geftarura, mentem nun- quara non gau iio longe maximo perfundit,. Hinc ie- quitur, ut diuturnas fint i\\x ienfatiooes gratae vel ingra-

t£e, qua* ex confcientia bene vel male actae vitae exci- tantur; non enim ab externis impreiiionibus, fed

a continuo animi aclu pendent. Nunquam itaque la-

borum honeilorum virum fasdebit bonum * glorioia

enim jtaetifiimaque fruitur a&ionum benignarum ^y

memo-

ϊβ De Senfathnihis.

memoria, unde ad majora incitatur animus, & ipfa

virtutis conftantia voluptatem äuget. Et quoniam vir-

tutum pulcrkudo ac gratiflimä fenfatio non Darum ex

eo pendet, quod earum causfa hurniliores alias Iprevi*

mus voluptates, fortique animo labores & asrumnas per-

tulimos, ideo hic ienfus lartiori honeftatis _veraeque glo¬

rias confcientia, damna omnia, gaudiaque omilla & ja-

fturas honeilatis causfa faiias cumulatiiiime compenfat;

cui nihil fimile in alio quodam fenfu, humihorem ^re- primente obfervatur. Contra, morfus confcienti® ar.i-

mum perperuo urgent, aliamque omnem toliunt dele- dationem, _{tamque graves} interdum excitant cruciatus,

ut omnem corporis dolorem ionge fuperent, (latumque

miferrimum efficiant. Sublimior hic ienius, quippe cjui

ab omnibus animi viribus, motibus, agendique confili-

is affieitur, omnes reliquas ienfationes fubfequitur, e- umque propterea totius vit® ducem conftituit natura. Ab

illo enim pnrcipua vit® beaticudo vel miferia percipitur,

§. IX.

Senfatw laudis zf vituperii, honoris ^{a c} inf ^am i

Cum fenfu hoc morali alius etiam conjunftus eft, qui jucundiflimam homini eam reddit adprobationem &

aeflimationem, quam ipfius fa£ta confiliaque ab aliis ob- tinent, &per quem cenfuraro, vituperationem, ^contera- tumque aliorum cum ingrato fenfu percipimus: Idque quaravis nullam utilitatem aliam inde orituram vel fpe-

remus vel incommodum _metuamus; haec enim per fe

expetuntur aut fugiuntur. Unde etjam plurimi gloria

dele&antur fuperftite, infamiamque* five communem a£ttonua» iuarum poft fata improbationem averiantur,

illius licet nullam fe tunc habituros noveriat cognitio.

Rem. Hunc fenfum a ceteris quidem diverfum', adpro-

bationi vero, ex qua pendet de virtute vitioque Judici¬

um ₉

gratis Ef hgrafis.

cfum fubnixum, naturalem eile _, ille animi motus , qui pudor verecundiaque vocatur, vuitus riibore fe prodens·

fatis indicat. in illo non ranturn virturis ied omni*

quoque decenthi cuflodem humiliorumque adpetituum pradenfem vigilemque rnoderatorem cernimus. Unde honoris hic & kdamiae fenfus in vits communi haut

exiguum probet uhim; homines quippe ad prxclsra.

quaeübet inckans, ieniuique morali ad vitia coercenda anxiiiatrices fortiter manus porrigens. Pauciffrmi enimr adeo ftmc vani, ut honore immerito deieclentur, com potius multis fit folatium _, laudem ab improbis igna- risque denegatam, tarnen promeruifTe. In his duobus

ieniibus, virtutis fciiicet & vidi, iaudis ac vituperii, mi¬

norem mter homines reperies difirmilitudinem,, _{quam in} eeteris, (i modo ezedem autiones esedemque agentium

&: patienrium animi affediiones ^so reladones, animo ob- verfantur. Et licet fenfus moralis _per educationis _prar- judic'a·, _pravamque confuetudinem m parcicuiaribus dg rooralitate derivativa judrciis, _nonnunquam depravari foleat, adeo tarnen corrurnpi nequit, ut, inilituta fen- fationürn cornrminium diligentr confideratione, non fa>

eile corrigatur. Non minus enim in moralibus _quam in guftu corporis, fenfum qxiendam obiervamus prirm-

tivum & conamuniorem _, ad _quem tanquam regulam

habitus contra&i & particulares examinantur.. Conilans

kaque eil natura, & fibi in plerisque fimiiis, _neque magis

ne iéniu rmorali mutato, virtutum evertantur Funda¬

ments, quam ne per habitum corporis· contracluro, fanurra eiborum faporem plane amktamus, metuendum eil/)..

§. χ.

Quemadmodum ^autem in ienfationibus _externt

C magna

f) Canfr, HUTCHESONU Inf}, Fhih^ Moralis Capyi.

X> Jeqv,

t S De Senfationilus gratis ingratis.

magna inter homines, pro diveria organorum confritw-

tione, habituque contra&o obfervatur diveriitas g)* ita

quoque diiTunili gradu ^, majori minorique vi, noftraj

percepiiones adociatx fenfus afficiunt internos. In u- troque camen genere ^, uoiveriaiem quandam deprehen-

dimus convensentiaov, qua? fenium comrriunem con·

ilituit, cui finguii iuas comprobationes accommodare ftu-

dent & debent _j illos enim qui huic contrariantur, ceteri

omnes tanquam rara hominum monftra co-ntemnunc ac deteitantur. Ad naturam fenfatiohum _gratarum melius in- telligendam, adcurata inter diverfas earum fpecies com- paracio heic quidem inftitui debe et, fed oe in campum, quem nos & temporis & rei famdiaris anguftia metiri

prohibet, incidamus, pedem iiftimus, lxti, fl

auiis non jamdudum exciderimus.

TANTUM.

Vita non per fe bonum habetur, fedpropter aliud> quod eft ipfä vita gratiusi} nempe jucunditas.

Schroauffius..

g) Cours de LeSi.ures du D:r DODDRIGE Tom. /. P. J.

Leff. PilT. pag. $3 Efjai fur les operations de Ρ entendement

humain fur les maladies, qui tes derangent. par Dufour Chap. IF. pag. $4.

C§& &&>

cfcS3 eggs

cSQD e§Qs