JU
//i-
D. D.
DISSERTATIO PHILOSOPHICA DE
MODO PERVENIENDI AD VERAM,
DISTINCTAM, CERTAM,
UNIVERSALEM et SC1ENTIF1CAM
RERUM COGNITION EM.
QUAM,
FEN1A AMPL. FACVLT. PHlLOS. UPS.
PR^SI DE
PETRO NICOLAO CHRISTIERNIN,
phjlos, et j. u. d. log. et metaph. prof, reg. et ord.
PUBL1C0 EXAMINI SUBJICIT
THOMAS CLAESSON,
gothoburgensis.
IN AUDIT. GUSTAV. MAJ. D. XXX. JUNII A.MDCCLXXXVII.
Horisa, m. Solitis.
UPS ALI JE,
apud. Direct. JOHAN EDMAN, Reg, Acad. Typogr.
S:/E R:iE MAJ:TIS"
SPECTAT2E FIDEI VIRO,
CIVITATIS GOTHOBURGENSIS
JUSTITIAR CONSULI jEQUISSIMO,
NEC NOR
IN SATVEDAL
JUDICI TERRITORIALI JUSTISSIMO,
NOBILISSIMO ac CONSULTISSIMO
DOMINO
CAROLO GUSTAVO
B RUS Elf IT Z.
Ingnofcas, himillimus oro, /?, quem fmnmis orna-
re dignatus es beneficiis, tenues hajce pageUas No-
mini Tuo, Vir Nobilisfime, conjecrare nudeat de-
votus tanti Patroni cliens. Non quod levi adeo mu- nufculo aquiparanda, vel aliqua ratione, credam,
impenfi Tui in me juvando favoris Jpecitnina, quo-
eft amplitudo, illis ut recenjendis, Ȏ?v
com-
compenfandis, pufiUa meae vires minime fujficiant j
fed cotantum confilio, ut, quibus jam diu immortali•
bus Tuis, F/r Nobilisfime,in me meritis, gratisfi•
mis incaluerunt prcecordia fenfibus, ew publice ape- riendi, fi probet opportuna uterer occa/ione.
Profeffo, quoad lungisfime poteft mens mea rejpicere fpatium prceteriti temporis & pueritimentortam
recordari ultimam, maxima Tibi, F/r Nobilisfime,
Z7Z Jalutem meam provehendam accepta refero bene- ficia. Quce dum ullo baud dernereri liceat pafto, fempiternamfaltim eorum recordationem tefiari mibi qiiafo permittas, fanffe fimul ajjeveranti, nihil mihi prins nihil antiquius futurum, //* Tuam, Vir Nobilisfime , amplisfimaque Familia Tu<e incolumi-
tatem, /7 pio unquam proficifci queant
peflore, ardentisfimis, a Summo verum omnium År-
bitro jugiter implorem. Ad Juprema permanjurus fum fata
NOBILISSIMI NOMINIS TUI
cnltor obfeivantiffimus THOMAS CLAESSON.
//7
1NTR0ITUS.
Hominescupati,omnieandem conjun&istempore in veritatis inquifitionementis & corporisoc-
viribus inveftigare ftuduerunr, hanc vero operam dif-
ficilem efTe, facile perfpexerunt ferii ejus cultores, &
involutam veritatem in alto latere, dudum profeftus
eft ingeniofisfimus Seneca. Ne de genuina quidem
indole & notione veritatis explicanda, inter fe confen-
tiunt Philofophi, unde non mirum, quod in via ad
eam inveniendam admodum diffentiant. Eam a rerum
adtento ufu & diuturna experientia magis pendere,
quam ab ingenii humani artificiis & fyftematibus, in-
de patere arbitramur, quod Philofophantium Syftemata
omnia in phyficis & moralibus ruinam pafta fint, dum
unus alterius hypothefes facile refellit, novx tarnen ve- ritates per communes hominum obfervationes quoti-
die deteguntur, & ingeniofisfimi homines antiquioribus
faeculis, paucas tantum veritates perfpicere potuerunt, etiamfi femper utiles & necesfariae generi humano fu-
erint. Noftro quidem judicio, non nifi unica eft ad veri¬
tatem perveniendi via, eaque conftans & immutabilis,
omni tempore & omnibus locis, indolihominis& orga-
norumconftitutioni adcommodata,atquein relatione re¬
rum exfiftentium, ad mentis intimam percipiendi vim
fundata. Animae enim vis in fentiendoprimum fefe exfe-
rit, & in Senfatione etjam definit &fubfiftit. Hanc me- thodum inveniendiverum,feliciter obfervaruntviri fum-
mi, in veritatibus dudum inventis & extra dubitationem
pofitis; unde eam cum fruftuin omni veritatis inquifitio-
ne adhiberi &posfe &debere,nobis haud immerito per- fvademus; atque dum hanc methodum tenuisfimis ingenfi
viribus explicare adgrcdimur,Tuum B. L. favorem & beni-
gniorem cenfuram in arduohoc inftituto perofficiofe nobis
expetimus, A §. I.
2 De modo perveniendi adver am, dißinStam certam
§. I.
Artes UU perfeäa, l? fcientitf ver<e} certaque^
communi hominum confenfu cidprobantur, qu<e fimi*
litudinem cum conflantibus ö uniformibus ho¬
minumfenjationibus apte conti
nent exprimunt.
Eo tendit ars pi£toria, ut figurae vifibiles in co fi-
tu & iis cloribus delineentur, quibus in natura fpe£la-
torum objiciuntur oculis. Hiftriones, Mufici, Oratores,
Poetas & morum Magiftri, in fuis a&ionibus, fermoni-
bus, carminibus Sc cohortationibus, communi hominum
fenfui fe adcommodare, eumque aptisfime & concinna
ratione exprimere Sc infinuare conantur; neque de fuc-
cesfibus eorum alia datur judicandi norma, quam fenfa-
tiones hominum communes. In Geometria, Arithmeti«
ca, Anatomia, Botanica, Mineralogia, Phyfica, Opti¬
ca, Aftronomia, Oeconomia, Chemia Sc Medicina, o-
mnes cogitationes Sc propofitiones, quae communes homi¬
numSc conftanres obfervationes, verbis idoneis Sc ufu re-
ceptis exprimunt, firmisfimiim Sc communem humani ge- neris adfenfum exrorquent, neque ab aliis,quam amenti-
tibus Sc ftolidis, unquam in dubium ferio vocantur. Ze¬
no impugnavit posfibilitatem motus. Hobbefius Sc ejus
Sectatores negant difcrimen naturale inclinationum jufta-
rum Sc injuftarumj Sceptici veteres ac recentiores, Senfa-
tionum uniformium Sc conftantium indubiam certirudinem convellere eonantur. Sed horum omnium inania fophis-
mata, quoniam fenfui hominum communi Sc clarisfimo
repugnant, ab unoquoque fana mente prsedito ridentur
merito Sc contemnuntur.
vmvcrjaltnt b3jcuntifcam renn Cognitionen. i
§. II.
Via ad veritatem non niß unica eft, ü3 fem- per fuit, per adtentam obfervationem rerum fenfibi-
Uum, pluriumfenfationum comparationemi atque
tn conformitate cogitationum ac propofitionwn cum
hominum confiantibus & uniformibus fenjationibus,
veritas conßflit cf folidum habet fundamentum.
Natura nihil aliud eft, quam complexus & ordo
rerum ac mutationum fenfibilium; neque veritatem in- vefligantes, aliud indagare & invenire fludemus, quam
quas fenfationes gratas & ingratas, utiles vel noxias, &
quo ordine,res naturales in nobis vel aliis producere pos- lint, aut dudum in hominibus excitarint. Divina opera
nonniü per diligentisfimum fenfuum ufum öc fcrutinium detegimus; atque quo propius öc exa£lius cogitationes
noftroe cum fenfationibus confiantibus Öc communibus con-
fenferint, eo veriores öc certiores judicantur. Re£te na-
turam explicat öc interpretatur, qui rerum fenfibilium,
fenfationibus hominum communibus conformem indolem
öc connexionem ita exponit, ut per conflantem experi-
enriam confirmetur. Nihil mutare, nihil addere, nihil
demere pro fuo arbitrio, fed omnia fa£la naturae öc ar-
tis eo modo öc ordine exhibere, quemadmodum fenfibus
fese infinuarunt Philofophus debet.. Nihil in natura Öc
de natura cognofcimus, nifi per fenfus öc fenfationum
comparationem: non ergo alium habemus fontem verita-
tis öc certitudinis. Omnes profe&o cogitationes öc cogi¬
tationum combinationes, quae fenfui hominum communi
conformes deprehenduntur, immotam öc indubiam ve¬
ritatem continent, öc omni tempore adfenfum firmisfi-
A z rnum
De modo perveniendi ad vevamidißinciam^ certam,
mum generant, neque unquam dubia aut incerta reddi posfunt. Cogitationes fi£tos funt, quae nullis obje&is fen-
fu perceptis funt conformes; haa falfae evadunt, quan- do ad obje£ta exliftentia adplicantur. Quamdiu nihil fta-
tuimus, nifi quod obfervationes clare conrinent, 6c per ulteriores obfervationes confirmatiir, tamdiu ab errore
manemus immunes.
Fa£la Hiflorica vere cognolcit 6c tradit, qui ratione
loci 6c temporis, antecedentium, concomitantium 6c confe- quentium rerum 6c mutationum, ita quodvis exponit Sc repraefentat, ut fenlibus fpe£latorum obje£lum fuit. Ad-
modum difficilis faepe eft adaequata veritatis inveftigatio, quia omnia quae fenlibus obverfantur, raro rite Sc exa¬
kte difcernere valemus. A fide hiftorica recedit, qui alia cogitat aut narrat, quam quae obfervata fuerunt.
§. nr.
Senjationes conßantes zf communes neminem fallunt*
Nihil clarius Sc certius eft noftris fenfationibus, poftquam repetiris vicibus mentem fubierunt, Sc inter
fe fuerunt comparatae. Quid evidentius eft perccptio-
nibus foni, colorum, gravitatis 6c figurae corporum, quas faepius fenlimus. Unica 6c fubitanea impresfio in
Organa, perceptionem obje&i internam in mente excitat:
fed fi diutius continuata , aut femel iterumque reperita fuerit, per plurium uniformium impresfionum compara- tionem, indubium obje&i externi fenfum in mentem
producit. Sic Ii fulgura pluribus vicibus videmus, de
luminis iftius praefentia minime dubitare posfumus\prae- fertim Ii alii homines praefentes, idem eodem modo viderint, fimulque tonitrua inlequentia audiverint. Stat profe&o immota fenfationum cerrirudo, fi resSc mutatio-
nes eaedem , diverfis fenfibus percipiuntur, diverfis vici¬
bus 6c; pofituris examinantur, 6c a diverfis denique ho¬
minis
univerfalem tffcientificam verum Cognitionen/. j minibus conftanter eredem videnrur. Sed quaedam obje-
£la, non nifi unico fenfu explorare posfumus, e. g. lu¬
men, colores & fonosj alia pluribus, ut figuras corpo-
rum, quas vifu & tadlu difcernere, motus eorum fimul
audire posfumus. Sed fenfuum impresfiones, non fem¬
per lunt conftantes & harmonicse; unde dubitatio oritur.
Tum quibusdam fenfibus firmiorem adfénfum praebemus,
quam aliis, ut vifui magis quam auditui, quandoj quas-
ftio eft de motibus corporum. Et quoniam figurce di-
verfo modo interdum percipiuntur ab oculis 8c tadbu,
ideo figuice vißbiles, quoties taßu examinari nequeunt, di-
cuntur adparentia, quas a- veritare palpabili 8c raclui ma- nitefta diftingvimus. Ex valetudine corporis quoque 8c
diverfa organorum fenforiorum conftitutione, nonnullae
fenfationum humanarum difcrepantite oriuntur, ubi quis-
que fuo fenfui adfenfum praebet. Nihil itaque convellit
fidem & audboritatem fenfationum confpirantium. Nam
fi fenfus rem vel mutationem inadaequate percipiunt, cogitatio inde orta, aiiter emendari 8c corrigi nequit,
quam per adplicationem organorum fenforiorum itera-
tam, variatam, pleniorem 8c perfedbiorem, ut fenfa-
tiones conftantes 8c harmonicas obtineamus, quemadmo-
dum in examinandis variis objedborum adparentiis pro- cedere folemus , e. g, fi baculus in aqua fradtus adparet.
Hinc quo diutius, quo faepius, quo pluribus fenfibus 8c
a pluribus hominibus res 8c mutatio eadem, eodem mo¬
do fenfibus percipitur, eo major 8c firmior eft iftius, cogitationis evidentia 8c certitudo. Quare concludimus,
conftantem 8c communem hominum experientiam, esfe optimum 8c infallibilem ducem 8c dodborem. Hatc enim
adfenfum Chriftiani 8c gentilis, Philofophi 8c Barbari, Religiofi 8c Athei extorquet,& convidbio a fenfationibus
hominum conftantibus in mente excitata, omni alio per-
A 3 cipi-
6 De modo perveniendi ad veram, diftinSlam, certam,
cipiendi modo eft certior,' evidentior, compendiofior
& efficacior.
Nota
'■T' Fallada non infunt claris fenfationibus, Jed per mentisJudicium, cum
fenju perceptis, alias fenfationesconfvetas connecterefolemus. Figura in fpe.
culo vifa, vel in remota difiantia obfervata, vera eß: fed is errat, tjui vtl
priorem folidam esfe is3 eodem modo in taclum agerejudicat, ac aliafimiles
extrafpeculum; vtlpoßeriorem, in propiori (itu if dißantia ab oculo, eadem plane ratione percipi ac videri,fibi perßadet.
§, IV.
Primitivas objettorum perceptiones naturalem de objettis cogitandi ordinem, diflinttionem, &modum,
per fenjationes Ü* fenfationum connexionem
& pugnam accipimus.
Nullae hominibus infuntperceptiones vel cogitationes,
Senfationibus priores- neque an aliquid fit, velnonfit, an¬
te lenfuum perceptiones, cogitare aut cognofcere posfu-
mus. Ipfas rerum fenfibilium relationes, tam ad noftrum
corpus,quam ad fe invicem, non fine earum impresfioni-
bus in Organa fentiendi, ullo modo conjicere aut adfe-
qui posfumus. Ars itaque re&e Sc naturaliter cogitandi, judicandi Sc rariocinandi , non alium ortum neque aliud
fundamentum habet, quam in rerum fenfibilium adtenta perceptione, Sc fenfationum conjun&arum vel disjun£la-
rum comparatione. A natura fenfibili adfcendimus ad
notiones rerum intelligibiles, nullosque formamus con- ceptus abftra&os, fine perceptionibus rerum concretis,
neque univerfalia percipimus fine pluribus perceptis re¬
bus fingularibus. Primitivam rerum e. g.animalium, ve-
getabilium Sc mineralium, partim convenientiam, partim difcrimina, ab uniformibus Sc difcrepantibus fenfuum im- presfionibus cognofcimus, atque inde eft, quod in di¬
ver-
f univerfalemty fcientificarn verum cogmtionem. 7 verfas clasfes, ordines, genera Sc fpecies difpefcantur.
Aquam esfe fluidam & evaporare, fuffocare qusedam ani-
malia refpirantia, eam exftingvere ignem & fitim, hume-
£lare corpora, in aere frigido congelari, nemo nifi per fenfationes cognofcit. Pari modo ignem calefacere no- ftrum Sc alia corpora, liquefacere ceram Sc meralla, ob-
durare argillamj flammam Sc fumum in aerem emittere
Sc ligna atque oleofa, pingvia Sc fulphurea deftruere, id quidem non per idearum abftra&arum comparationem,
fed per vulgarem fenfuum ufum animadvertimus Sc de- tegimus. Quaenam obje£ta fint invifibilia, inodora, in- fipida, impalpabilia, fola organorum fenforiorum adpli-
catione dijudicamus, Sc hoc modo ea, quae in natura op-
pofita funr, Sc privationes rerum, cognofcere incipimus,
5. V.
Frinta itaque ineditandi prinapia, non ab ideis ßm-
phcibus feorfim fpeffatis, Jed ab earum naturali &
perpetua relatione, in fcnfationibus hominum
communibus obvia, arceßenda funr.
Non primo percipimus abftra£tij Ted concreta; non colores fine obje&is coloratis, nec dulcedinem line re¬
bus fapidis l fentimus individua cum fuis partibus, ad- fe&ionibus, rebus variis fimultaneis Sc fucoesfivis, atque in iis rerum perceptibilium naturalem complexionem Sz
connexionem animadvertimus; non fentimus exteniionem ,
fed extenfa, non extenfa abiblute, fed relate ad corpo¬
ris noftri partes, quas contingunr. Non fentimus elemen-
ta corpoium, fed mixta Sc compoiita, primo in fenfus incurrunt, quae dein arte Sc induftria feparare Sc refol-
vere ftudemus. At rerum fenfationibus repetiris, variatis
Sc inrer. fe comparatis, anima dein per adtentionem Sc
refle-
8 Demodoperveniendi ad veram, dißinEiam,certam, reflexionem formare incipir ideas abftra&as, abfolutas,
relativas, univerfales, ciaras, diftin&as 8c adaequatas, quae
intelligentiae ipfius campum aperiunt, quatenus earum na- turales 8c arbitrarias connexiones promte perfpicere va.
let. Acute quidem dicitur ab Illuflri Joh. Lockio de in-
telle£tu humano: Hominis dominatio in angufio ißo intelle-
Elus fui vegno, pnrum ab ea dijcvepat, qua in verum vifi- bilium, ingenti mundo cevnitur; in quo vis ejus qualiter-
cunque arte & Jolertia fit adjuta, von ad aliud quidpiam pertinet, praeterquam verum materaliiun, quas ante fafüas
ad manum habet, compofitionem &T3 divißonem; novae autem mateviie haud mintmam pavticulam ereure, neque prius evea-
tae atomum unajn annihilare poteß;fimilem in Je impnten-
tiam experietur, quisquis conabituv in intelleclu, ßmplicem quamvis ideam fingere, quae non fuerit per fenJus ab objeclis
externis receptay aut mentis opevationibus circa ea a). Sed quemadmodum non omnis compofitio 8c feparatio rerum in mundo adfpe&abli, ab arbitrio hominis pendet, cum maxima pars in naturali corporum organicorum 8c inor- ganicorum conftitutione fundamentum habeat; ita etiam
in veritatis regno, non omnes ideee, cogitationes 8c pro-
politiones pendent ab arbitrariis 8c fyftematicis idearum
com'binationibus 8c feparationibus; fed primae 8c preeci-
puae niruntur fenfarionum conftantium involuntaria con- junftione 8c feparatione. Cartefius fuit primus, qui Phi- lofophiam, firmisfimo fenfationis hominum interna? princi- pio fundare, re£tisfime voluit, notisfima propofitione, cogito, ergo fum: fed in eo erravit, quod ea quae fimul fentimus, divellere ftuduir, ut initium meditandi ab u- nica pereeptione derivaret. Quicunque enim fentit cogi¬
tationes luas , fimul perfpicit fe tanquam cogitantem at- que diftin&um a rebus cogitatis, 8c cogitationibus, quae
in a) Lock de imellech bumano Lib. IL Cap. 2, §, 2.
univerfalem fcientificam verum Cognitionen. p in eo fe invicem excipiunt. Nulla ex his perceprionibus
eft prior, clarior aut certior reliquis, fed omnes inqua- übet fenfatione conjunguntur, neque una ex altera pro- bari poteft. Omnia veterum Sc recentiorum Scepticorum fophjsmata, non aliam originem habent, quam quod
eam perceptionum connexionem, quae in communibus
hominum fenfationibus, naturalis Sc conftans eft, per ar- bitrariam idearum combinationem oriri & ftabiliri debe- re, praepoftere ftbi aliisque perfvadere conentur. Philo- fophorum quoque fyftemata, magno licet ingenio ador-
nata Sc confi£la, diuturnam adprobationem fervare haud potuerunt, in iis cogitationibus Sc commentis, quae a fenfationibus hominum communibus difcrepant. Qiii mo- ralitatem a£tionum Sc inclinationum humanarum ab ar-
bitraria hominum conftitutione Sc hypothetica cogitan-
di ratione, fyftematice deducere nituntur, non abfimiles
nobis videntur Alchemiftis, qui non aurum e natura eru-
ere,fedillud per artificiofam variorum corporum conjun-
«ftionem Scfeparationem producere Sccomponere, fruftraneo
'
conatu laborarunt.
§• VI.
Vis percipiendi melitis, primo fefe exferit, in Jenti-
endis objeciis, quce & qualia in organa fenjnum a.
gunt\ deinde in fenfationibus prcetetitis retinendis reproducendis, atque hinc demtim per plurium fen-
faiionum uniformium compatationem, oritur
& extenditur imaginatio.
Anima fola habet vim fentiendi, Sc pervarias nervo¬
rum impresfiones&mutationes, obje&a percipienda primo
extrinfecus accipit- non vero ipfa ftbi eadem format Sc pro arbitrio fingit. Omnes itaque naturales perceptiones Sc per¬
ceptionum connexiones, a rerum fenftbilium a&ione
B in
lo De modo perveniendi ad veram , didinElam, certam,
in Organa fentiendi, originem habent,& earum impresfioni-
buscouformes deprehenduntur. Nam claufis oculis & oper-
tis aunbus nihil videt vel audit anima; iisdem vero apertis,
luminis Sc foni perceptiones intra fe animadvertit. Harum
inrernarum perceptionum natura eft, ut intime fentianrur,
anrequam ad obje&a externa tanquam ad luas causlas ex-
citanres referantur, & illarum in mente humanapraefentiam
& exlirtentiam, nemo unquam in dubium vocare aufus
ert. Hae non tantum animae percipiendi a£tum involvunt,
verum conlcientiam quoque fui ipiius, Sc obje£ti percepti,
fimul implicite conrinent. Fingamus quendam primo
dolorem dentium perfentikere: is profe<rto ingratam Sc
involuntariam perceptionem fe habere fentit: unde autem oriatur, Sc quas ad alias res relariones contineat plane i-
gnorat. Si hic doloris fenfus redeat, mens non modo
eum fentit, fed etiam priftinum Sc praeteritum dolorem
in memoriam revocat, eumque cum praefenti fuo dolore
comparat, arque hoc modo clare diftingvit ideam Sc co- gitationem, quam habet de dolore praeterito, a fenfu in-
grato doloris praefentis. Quando idem dolor terria, quarta
Sc quinta vice recurrit, femper memoria perceptionum
praeteritarum cum diverfis circumftantiis loci Sc tempo¬
ris reproducitur, ut comparatio inrer rtatum praefentem
Sc prateritum inftitui posfir. Ar fi eundem dolorem mens
faepius experitur, diverfae circumftantiae loci & tempo¬
ris in perceptionibus praeteritis, haud menti figillatim
obverfantur, fed his praetermisiis, communem tantum Sc
claram doloris ideam Sc cogitationem mens fibi fiftit,
arque illa animae operario, vi cujus objefta cogitat
Sc repraefentat, alio modo Sc ordine, quam fenfibus funt
percepta, dicitur imaginatio. Senfario femper continet
perceptionem rei praefentis, memoria reproducit fenfa-
tiones praeteritas, fed imaginatio omnem exfirtentiam
tarn praefentem quam praeteritam removet, atque in fola
per-
univerfalem &fcientificam verum cogmtionem. ii
perceptionum uniformitate fenfuali fubfiflit. Eodem mo¬
do 8c ordine, mentis perceptiones fe invicem excip;unt
in aliis fenfationibus; e. g. in odoribus , coloribus, 8c figuris, pifcibus & planris ercer; percipiendis, quae per uniformes Sc repeticas fenfuuni impresliones, in imagi-
natione fub communi Sc uniformi notiorie repraefentan-
tur. Atque ex hifce fontibus, omnem comparandi, ad-
tendendi Sc refle£tendi materiam, mens noftra accipit.
§. VII.
Sine experientia proprio, nemo fatis claram & di- ßin&am natura cognitionem adquirere poteß%
In prima infantia, rerum omnium obviarum admo- dum imperfe£las, inadaequatas 8c obfeuras homines ha- bent perceptiones, in quibus paucisfima tantum, quae fortius 8c vehementius animum commovent,y diftingvereo
vaient. Id etiam tironibus in qualibet arte contingere
obfervamus. Qiiando obje&um quoddam novum 8c in-
folitum plane, adultorum, Sc in aliis licet rebus exerci-
tatorum fenfibus fubito objicitur, id tantum uno obtutu,
aut una impresfione, flupide magis, quam adtente per- eipiunt. At per diftin&as, fuccesfivas 8c frequeutiores ejusdem vel fimilium rerum in Organa fenfuum impres- fiones, cogitationes noftrae de iis fenfim clariores, faci- liores, diftin&iores, magisque completae 8c menti famili¬
äres reddunrur. Hinc per memoriam 8c repetitas per¬
ceptionum in' mente comparationes, centefima unius vel fimilis obje&i fenfatio, longe majorem menti humanae
inducit claritatem, quam prima 8c unica. Ideoque expe¬
rientia eft cognitio earum rerum, quas longo Sc diuturno
fenfuum ufu pereepimus. Per frequentes Sc quotidianas fenfationes, cuftodes ovium aeque clare fingulas in gre- ge fua oves agnofeere difeunt, easque a fimilibus non
B 2 minus
12 Dt modo perveniendi adveramtdißinSlam^ certam, minus promte difcernunt, ac nos amicos & eos, qui ad
familiam noftram pertinent, ab alienis diftingvimus. Eo-
dem modo exercirati P)£lores', Mufici & Artifices fin- guli, per longam obfervationem 8c fenfationum repeti-
tionem, clarisiime cognofcunt ea Sc dijudicant, quae
aliis iftius artis rudibus, obfcura plerumque Sc plane i-
gnota funt.
In primis naturales fenfarionum 8c rerum fenfibili-
um connexiones, non fine frequentiori earum obferva-
tione 8clongiori penfitatione detegimus. Quando diu mul-
tumque obfervavimus, ignem calefacere 8c extendere Cor¬
pora, magnetem adrrahere ferrum , Sc corticis peruviana pulverem rite fumtum, profiigare febres intermittentes,
hifce rebus tribuimus vim, hafce murationes efficiendi,
atque naturalem connexionem inter causfam &effe£lum,
ibi locum habere judicamus, Hoc modo res 8c adbiones
nobis aliisque utiles vel noxias agnofcere 8c diftingvere
difcimus, e. g. Poma oculis 8c olfa£tui grata, guftum
quoque jucundo modo adficere, Sc falubria esfe ahmen-
ta praefumimus.
Sed ad diftin&um cogitandi habitum comparan- dum, non fufficit vulgaris experientia Sc naturalis rerum in fenfus fponte incurrentium percepra diverfitas: Ted re-
quiritur arte fa&a feparatio, 8c feparata confideratio ea¬
rum rerum, quae in natura conjun£fca funt, Sc fenhbus conjun&im exhibentur. Sic per disfe&iones Anatomicas
diftin£tas cogirationes de partibus externis Sc internis corporis animalis in primis humani, Sc de partium par- ticulis, ac demum de tota corporis fabrica adquirimus.
Chemicus mixta refolvit, extrahit, Sc compofira fejun- git, partim via humida partim ficca. Phyhcus etjam va- riatis rebus circumftantibus, fingulasphaenomenorum par¬
tes Sc diverfitates, diftinfte obfervare Sc fenfu explorare
niti®
univerfalem £f fcientificam verum cognitionem, 13
nititur. Nec minus Pfychologus animae fuae operationes,
inclinationes åt commonones iigillatim percipere, earum- que nexum diftin&e fenfui exhibere & coniiderareconatur.
Hic eft ordo naturalis perveniendi ad veras, claras
& diftin£tas de rerum fenfibilium indole & relatione to»
gitariones, ut eas diu feniibus examinemus, in particulas
refolvamus, & partim feorfim, partim in conjun£tione
cum aliis, eas cum mutationibus fuis obfervemus & con-
feramus, ut intcgram perceptionum conftantium & re-
gularium, quam excirant feriern , animadvertere åt me-
moriae diftin&e mandare queamus. Qui naruram ipfe
haud obfervnvit , is aliorutn de rebus lpfi ignotis obier-
vationes & cogitationes haud intelligir, ideoque fruftra
ex libris fapere tirones ftudenr. Nulla enim difcendi
ratio, propriam objechorum experientiam, auribus, ocu- }is, aliisque feniibusadquiiitam, inuilo ftudiorum genere ae-
quabit^propterea quod talesconftanter fintcogitationes,qua- les funtfenfationes:inDo£lorumsutem auftulratione åtlibro-
rum leclione,aliaeperceptiones>qu8m quasipforumobje&o-
rum experientia efficit, eliciunrur, dumverba rebus fubftitu-
untur: Ted åt peculiaris cujusque magiftri indoles, åt cogi-
tandimodus, conceptibus audientium plerurrqueadmifcetur«,
Inde eft quodpermulti, poftquam plurirra audiverunt, vel legerunt, cum tandem feniibus fuisexperimenta illoium ob- je&orum capiunt, mirenrur cogitationes in mente oriri, longe alias a cognitione verbali, quam leébio åt aufculta- tio, aniinis ipforum antea ingeneravir. Nemo fane cla»
re, diftin£le åt expedite cogirat ac judicat de ils re¬
bus, causfis, effe&ibus, proprietatibus aut relationibus?
qu.is nunquam. raro St confufe feniibus percepit. Sen-
fus profecfo aiiquid inenarrabile praeftant quod non pot- eft per verba cum imperitis comnunicari, ideoque farius femper eft, rem ipfam coram fpe&are. Paret hinc li- bro-
Be modoperveniendi adveram,di(linSlam,cevtiam,
brorum le£lionem & aliorum inftitutionem , fine experi-
cntia rerum propria, ad realem Si claram diftin&amque intelligentiam comparandam, neutiquam fufficere.
§. VIII.
Ad cogitationes univerfdes, rationales Sf ßientificas
de verum naturalium indole, connexione aut oppofi»
tiove comparandas, non fujficit expevievtia propria
unius aut pautorum; fed requiritur conßans zfcom¬
munis peritorum in genere humano concordis/ima objervatia.
Infantes & idiorae propriam tantum experientiam in plerisque a&ionibus ducem fequuntur, Sl tamdiu notio-
nibus Si cogirarionibus univerfalibus ufuque rationis de-
ftituuntur. Illi etjam, qui in ceconomia, medicina, arte
imperandi, fuis tantum propriis obfervationibus inftru£li funt, dicuntur Empirici, qui ad regulas univerfales Si fcientificam cognitionem non adlcendunt, antequam ali¬
orum hominum in fimilibus cafibus conftantem obferva- tionem Sc experientiam fimul cogniram Si perfpe£tam
habuerint. Per indu&ionem enim a noftris aliorumque
concordibus obfervationibus, mens noftra format propo- fitiones generales, quse rerum fenfibilium indolem Sio-
perandi modum exprimunt Sc manifeftant, quaeque per
fublequentes obfervationes ftabiliuntur Sc perficiuntur.
Hisce demum regulis tanquam firmis judicandi Si agen-
di principiis rationis, in fcientiis Si vita communi, cum frudlu & intimo convi&ionis fenfu utimur, neque ultra
illa fenfus communisdidtamina, fcientiae humanae unquam feie extendunt.
Quare ad fcientificam rei cujusdam cognitionem comparandam , cum propria experientia, conjungenda
eft
