Ό. D.
DISSERTATIO PHILOSOPHICA de
EVIDENT!
A VKRITATUM,
Quam,
ConC Amplii. Facult. Philofophica?,
In Reg. Acad. Upfalienii, PR&S1DE
Doct.
PETRO NICOLAO CHRISTI ERNIN»
Log. & Metapb. Prof. Reg. & Ord.
Publica examinifuhnittit
9
Johannes Petr. Hallen.
Meclelpadus.
In Auditorio Carolino Majori Die VIII. Mardi
Anno MDCCLXXV.
Horis ante mcridiemfolitis.
L' ohfcurité deplait a Ρ efprit commea/' oeutl\ Hen deplus delicieux,
que de changer les teitehr« en lumicre, quelque travail, quHl
en coute;
UPSALI^:, Typis Edmannianis*
Admodum Feverendo atque Prxclariffimo FlRO,
Domino O
L
aO
TÖRNSTEN
Ecclefiae, qua? ad Niurunda Deo colligitur,
PASTOR! longe meritiiTimo, & adjacentis diftrictus
Prspofito adcuratiflimo,- PATRONO ac Promotori,
omni, honoris ac obleryanrias cultu recatem
venerando..
e agre■ fems, Patrone longe lenignifime, me fuflimijfe-
7uo admodumReverendo Nomine bas exornarepageIlas..
Facit nempe Tuorum in me meritorum affidua maltoju-
cundiffmia recordatio, ut haneexoptatam dimittere nequeam occafionem, quin publice, quantum Tibi debeam, tefler. Ni¬
hil, prxter bajee tenues primitias, tanto Evergetχ offeram,
ego babeo, quas proinde Tu, Patrone optime, tanquam devo-
ti animi tefferam , velim aeoipias, mequefimul in poßerum
Tibi babeas quam commendaiifjimum. Ut vero addqt fum-
tnum Numen novttm ingravefeenti Tuχ xtati robur, &Γ quod
Tibi reflat vitχfpatiun^, perrenni profperitatisflore jueun- diljimumefejuheatfemper precabor... adurnampermanfurus..
Admodum·, Reverendi;atque.· Praxiarifllmi Nominis TuL
cttliov humillmus·
JOHANNES PET. HALLEN;
Råd-och. Handelsmannen.
e Uti. Sundsvall.
Adel* och, Högacfctad,
Herr. CARL. NORDIN
Gunilige, Gynnare.
Adelmod. Söker.. Ingen. Belöning;.Men.
Uppoffrandet.. Af. Detta», Låroprof.
Vare.
Vedermåle. Af. Min. Ärkånfla.
Oförmögen.
Att. Rått. Yttra.
Hvad. Min. Plickt. Åikar.
Skal, Jag. Ické. Upkora
Att..' TilhSnika. Min, Välgörare.- Beftåndig. Välgång.
Och. Sållhet..
Adle.Och.. Hodacktade. Herr. Råd-och*.
Handelmanens·.
odmiuke. tjenåre.
JOHANNES. PET. HALLEN.
Mine kårafte Föråldrar.
Tag fbker icke fadders dra,
^ Då jag Ev offrar deffa blad;
Ert lofordfknüe Er befvåra,
Fafl fanningfaref hvav enda rad\
Blott tackjamhet min penna leder ,
'Attföka upp Er kiåra Tuå;
Och at min vördnad teknafå,
Det vare all min vinß och heder
Ach matte det Ert hjerta glada,
Som altid ornat jbr mitt val;
Attjäg ock fram bland dem jår träda»
Som fkilja lärdom ifrån gräl:
Det förda /leg, Er helgadt bIifve Som jag til vishets-Templetgor, Dit jag den onfaan med mig for
Att Himlen Er allfållhet gifvel
Mine kårafte Foråldrars
lydigfte Son
JOHANNES PET. HALLEN
5· ι.
Dantur veritates evidentes.
Si
gationes eile animadvertimus, de quibusin nos defcendimus, sfrirmationes q vasdam &
judici-ne-
ura cohibere nequimus. Ubi inter duas ideas ac perceptiones, certam connexionem ac relaCionem per- fpicue videmus j fieri nequit, quin in ea perceptione ad- quieicarnus, neque diutius de ea quaerendum putamus.
Ita inter folis lumen & diem, inter ignem & caiorem,
inter lapides & duritiem ac gravitatem, adeo manifeita
eil connexio, ut nemo aduitus eam in dubium vocare
poflit. Pari modo inter bis quatuor & o<5to, adeo ne- cesiaria & clara efl relatio cequalitatis, ut an hcec ita fe
habeat, dubitare nequearous.
Sic per communem hominum adultorum ailenfum,
& per uniuscujusque conicientiam conflat, plurimas in-
dubias däri veritates, e. c. hane chartam eilealbam, non
nigram-, hane lineam eiTe reftam; totum dimidia parte rnajus eiTe; duo latera cujuscunque trianguli, tertio eile longiora.
$. II.
Immutabilitas b3 conflantia veritatum evidentium.
Propofitiones evidentes omni tempore icientiam gignunt; neque unquam in dubium vocari multo mi¬
nus ferio a quoquam negari poifunt, In Aitronomia, Optica & Mechanica, ejusmodi principia deprehendi-
rnus, quee omni tempore ailenfum attendentium extor- quent, quamdiu fenfus hominum communis idem ma-
A net.
De Evidentia Veritätum.
net. Scientia Geomeirica inde ab Euclidis tempore, ma¬
xima cepit incrementa; nulla tarnen propofitio ab eoex-
plicaca & probata, ullam inde mutationem paffa eil, fed
eandem firmiilimam convidtionem animo noflro nunc
& olim irrefiflibiiiter ingenerat. Proprietates corporum generale?, quas Phyfica tradit, dar« ac indubitat« fem-
per erunt, quamdiu rerum & ienfuum natura immutata
perdurat,
Nec minns certum & firmum femper eil & fuit, a- ftiones liberas beneficas eile laude & amore dignas, in- juiias & iniquas mereri vitnperiurn; juftas autem appro-
bationem in aninoo ieraper excitare. In bis omnibus &
aliis ejusmodi veritatibus5 nullus diilenfus,, nullaquecon- troverfia inter. veteres & recentiores fuit=
<$. Iii.
Ufas pretium propofitionum evidentium0.
Si itaque in diiciplinis Philofophicis, null« ali« ad»
mittantur affertiones, quam evidentes, eruditorum fyfle»
mata in Philofopiha theoretica & pra£ticaT non magis
mufari &convelli poilent, quam fupra nominat« fcienti«5,
etiamfi ulteriora femper capere.nt augrnenta; Ab arbitraria
enim idearum combinatione, a nobis excogitata, aut ab
aliis inge.nioiis accepta & adornata, pendencomnes erro-
res & vana? opiniones, qu« adeo nullo fundamento im-
mobili nituntur. At propofitiones, qu« a conftanti bo«
minumexperientia.robur habent, & perpetuis obfervatio-
nibus confirmantur, ill« canonicam ac durabilem au&o-
ritatem femper habent; cum ingenioiiffirn« conjeftur«, pr«fertim quando experientiis repugnant, inter apocry- pha & imbecillitatis human« argumenta referri ioleanf.
Magni ufus eil ad diriraendas controverfias, & rerum
«tilium Cognitionen! promovendam, fi, in quibus nobis
clar«. & diitinü« ide« fuppetunt, diligenter animadver¬
teil?«
De Evidentia Veritätim. ■ηΟ
tentes, cogitariones noflras rerum intra confemplatlo-
nem conüneamus, qua? poiltte funt intra intelledus per- ipicuam comprebenfionem, & non inani opinione im-
buti, nihil mentis nodrte aciera eftugere, in immeniåm
& caliginofam illam abyiTum exipatiemur, in qua nos
oculi ad videndum & facultates ad percipiendum defi«
ciunt a). Evidentia itaque rerum explicatarum & pro- pofitionum traditarum, e(l materia maximi momenti ,
utpote a qua omnis in difciplinis foliditas & immutabi»
Iis conviäio nnice pendet; quam cum accuracius confi·
derare aggredior, Tuum B. L, favorem in arduopropo-
iito, ea qua decet obfervantia mihi expeto: Si enim
ego lineas quafi quasdam ejus imperfedlas duxero, ex- prefliori imagine perficienda, viris in hoc genere artifi-
cibus relifta, poterit mihi forian a?quus LeÄor, ut juve- ni, & talium aufuum innocenti semulo ignofcere.
§. IV.
Varize funt eruditorumfententice de indole
Ü3 fundamento evidentia.
In origine & natura evidentite explicanda, nonnihil
difcrepare videntur audlores. Regia Academia fcientia«
rum Berolinenfis, pro anno 1763, quaeftionem folven-
dam propoiuit de evidentia in Metaphyfices <df Theologice Religionisque naturalis pvincipiis, an ifta ad Geometricam
aut Mathematicarncertitudinem evehiunquaniqueatl Inqua-
tuor diOertationibus typis Berolini 1764 imprefiis, re·
fponfum eil, quarum duo funt latina, reliqua lingva confignata Germanica. Ex latinis unus, qui fub nomi¬
ne Eccledtici latere voluit, diilingvit evidentiam in Geo¬
metricam & non Geometricam; illam contendit habere
fundamentum inre, quatenus unum neceflario per alte-
A 2 rum
λ) Lock» de Intelleclu hum, libr. IV, cap, III. §. 22,
4 De Evidentia veritatum.
rum determinatur, quem nexum infpiciendo, certitudinis
conviftionem adquirimus. Idete in Georaetria occuren-
tes funt abflrafte & adiequatse, perfefle proin cognita?,
ut nihil obfcurum in earum natura laceat, utpote valde iimolici, & ab ipfo Mathematico pro arbitrio formata.
Hinc omnes Mathernatieorum propofitiones exiilirnates-
fe identlcas, fub varia forma expreflas, imoipium quod
dicitur principium contradiflionis, vario modo enuncia-
tum & evolutum. Inde ex men'e ejus, iumma critur certitudo, ratiocinia perfpicienti; obfcrvat nempe idea-
rum identitatem; & heec eil evidentia, aiTenfum Imme«
diäte cogens, quam Matheroaticam autGeometricamvo-
cat. Locum illa habet in omnibiis contemplütionibus abftraflis; oritur etenim ex identitatis perceptione in i-
deis. Geometrarum in hifce privilegium inde derivan-
di*m eil, quod quantitates non intuendo contemplen-
tur, aut fimplici vocabulorum ufu, fed iigno extenfi u- tantur, Hiera, linea, figuraj & figno quiderft, quod ad-
srquate quanti eil repra^fentativuro. In evidentia autem
non Geometrica, nexus necedarius idearum non obfer-
vatur, priemifla concluilonem non continent, &conira- rii admittitur, in dato etjam cafu poilibilitas. Proprio igitur loquendo non eil certitudo aut evidentia. Ha?c il-
le. Alter Anonymus, certitudinem expücat per ienfum
five confcientiam veritatis; res vero cujus verifas ita fentitur, dicitur evidensy metaphora iignificatiiTima a vi-
iu du&a, qua? eadem fervatur in illis vocabulis, perfpi-
cuus, perfpicientia,. Illae vero rationes, qua? in animoex-
citant confcientiam veritatis, fuam fingula? habent defi-
nitam vim, quam nominat pondus aut momenta veritatis.
Sed & innumerte funt cogniriones, qua? non tanfum l·
pfas, fed & quarum oppofita? contradifloris, itidem ha¬
bent aut habere pofiient aliquid rationum five argumenta, quo videantur niti poife. Proyeniunt igitur in examinan-
da
De Evidentia veritanm. j
da veritate cognitionum, bina; inter fe pugnantes & op- pofita; rationes; nempe rationes, qux cognitionern pro·
pugnant, & rationes, quae eidem repugnant. Ipfa tan¬
dem facultas cum acumine & circumfpe&ione momenta
rationurn sftimandi, diciturjudicium. Animus humanus
bac fua fåcnkate aeftimatoria, aeftimans momenta five pon¬
dera rationurn cujusdam cognidonis, veriari potell in
aequilibrio cum momentis rationum repugnantium , &
tum dicitur dubitarey atque ipie ille fenius aequilibrii efl
dubitatio. Si rationes propugnantes videntur aliquo pon- dere, rationum repugnantium pondus iuperare, ea cog-
nitio, cujusrationes prreponderant, dicitur pvobabilis. Sin
rationes propugnantes iunt graves, repugnantes vero in
cornparatione cum illis infigniter leves, dicitur illa res,
cujus rationes ita funt graviores, evidens, ficut tum nos
dicimur iüaju rem certam habere. Quod ii vero rationes
propugnantes Tunt graviflimae, a contraria vero parte ra¬
tiones repugnantes vel nullte vel infenflhilis ponderis;
gradus evidentiaj illius cognitionis, pro quapugnant gra·
viilimcS i\\x rationes, eritfupremus. In gradu vero evi-
denrite plane confummato, oportet contradißoriam ne poiTibilem quidem cogitari, quia eo caiti, rationes pos-
fibilitatis adferent pondus, quantillumcunque repugnans.
Deinrieveritates omne?, in quatuor clafTesdividit, iecun»
dum diverfos illos modos, quibus ex in animis homi-
numgenerantur * atquepoiiea naturam evidentiae Geome¬
trien diilingvit, a natura ejus gradus evidentia?, qute ad
conviåionem, hoc efl adperfvaiionem & fiduciam veri·
taiis fufncit.
§. v.
Paulo alitér in döles evidenticeproponitnr in duabit s dl·
ver/is disquißtionibus ab Uno auciore elaboratis.
PicCterea eodem anno ac loco, feorfim edita iunt bi-
A3 na
<6 De Eviäentia ventatuvu
na refponfa Germanica üngva conHgnafa a), amhoaii-
btore Mofe Mendeliohn, Judso Beroiinenfi; quorum u-
nom judicio Aeademis prarmio coronatum eil, alterum
obtinuic aeceffit. In iniroduclione ad prirrmm, viam Ti¬
bi aperit auclor ad qusilioaem ioivendam, dum ob-
lervat, crebram mutationem iyilematum Philofophico-
rurDj qua? in quolibet ieculo aiiam faciem induunt, &
polquam xnitlo3 magno cum applauili & conienfu eru- di orum excepta fuere, omne tandem pretiura, omnem- que fere aflenfum nmittunt. Contra veterum ingenii
rnonumenta, in artibus liberalibus, orationibus, Poéma- tibus, fcuiptunsj pi^turis, biiloricis & criticis fcripris,
adhuc cum admiraUone confiderantur, & a fequentibus
cultoribus vix squai & imitadone exprimi, multo mi¬
nus iuperari potuerunt. Hincconcludit, guftum pulcri-
tudinis & ordinis, eile longe conftantiorem acmagisdu- rabilem, quam conviåionem rationis, in veritatum Phi¬
lofdpbicarum perfpicientia. Hane autem propofitionum Pbiloibphicarum inconilantiam 5 potiilimum derivandam
putat, a majoribus harum fcientiarum incrementis, qui- bbs fadiium eil, ut eruditi Philofophi, longius progreiTI
fint a pr-imis inventorum co namini bus, quam artium li-
beralium eukores ab Hoixreri, Demofthenis & Phidiae artificiis progredi valuerint. Matheiéos vero eam eile pecuiiarem & propriam indolem exiftimat, quod licet
ejusprogreiTiones fint infigniores, quam omnium aliarum
artium & (cientiarum incrementa. nullam tamen muta¬
tionem in veferum inventorum propofitionibus inde in- duxerinc. Geometris & Arithmetices obje£la, ta ηtum ha¬
rt) Abhandlung über die Evidenz in Metaphyfifchen WiiTenfchaften,
welche von der Königlichen Academie der WiiTenfchaften in Berlin auf
das jähr 1763 aufgefezten Preis erhalten hat Von Mofes Mendelfohn
aus Berlin. Nebll noch einer abhandlung über diefelbe materie, wel¬
che die Academie nechft dererften fürdie befte gehalten hat. Berlin 1764.
De· Evidentia veritatum. T habent evidentiam, ut in iis confiderandis, rariiÜme a?
veritate recedere potuerint meditantes. Pauc^ quidem propofitiones antiquiflimis femporibus erant cognita? Sc
detecia?, etedem tamen femperindubkat^ permanent. No*
ilro feculo per imitationern methodi matheraatics, as- fertiones methaphyficas & morales, ad evidentiam Geo-
metricam perducere nonnulli conati funt» Sed iuccefiiis
infiituto non refpondit. Ideo hane quarflionem propo- fuic inclyta Äcademia fcientiarum Berolinenfis, an veri¬
tates Metaphyfrcae tantae evidentite capaces fint, ac Ma*
thematicar? Ad evidentiam propoiitionls cujusdam,non iufficit certicudo, requiritur etjam ejusdem facil is & in-
dubitata percepfio,. absque magna intelle&us contentio-
ne, & absque ullo falladas metu: debet clare adeo men·
ti obverfari,, cum plena veritatis convicfione & firma adquieicentia, ut nulla repugnantia eam admittendi^ in
animo fentiatur., Ptincipia calculi diflfejrentialis , iuntpla¬
ne certa atque immota; fed lumen ac facilifatem refolu-
tionum Geometricarum non attingunt. F.t ineoconve-
niunt cum veritatibus Metaphyiicis Sc moralibus, ques refolvi queunt in principia sque firma, ac propofitio¬
nes geometrica?, fed non eadem faciiicate ac claritate a
nobis concipiuntur. Certitudo Metaρhyfica non part«
facilitate fentiri pofefi:,. ac geometrica., Hujus difcriminis
rationes quatuor recenfet auflor. Pritmo Metaphyfica u-
titur lingva planeaihitraria, uhi figna cogitationum, nul-
lam habent cum rebus fignificatis efkntialem- cognatio-
η em vel connexioremp ideoque magna mentis conten- tione opus eil, ad ideas exadas femper cum verbiscon- jungendas. Secundo·, objedum Philofophisefunt qualita-
tes, quorum internas notas ac varietates, multo diffici-
lius cognofcmiüs·, quam extenfionis, figuraruin & nu-
merorum diverfitates ac relationes difcernimus. Tertio Mathematicus in applicatione contempladonym ad res··
exi«-
8 De Evident ia verkatum.
exiilentes, adquieicit in teilimönio fenfuum: at PhiloPo«
phus fau/us teftimonii veritatem coram rationis tribuna-
Ii exaniinare & dijudicare neceflum habet. QuarcoGeo-
rsnetri« itudiofus, fernper a partium ftudio aüenus eil;
ignorantia eil unicus hoilis, quem Matheiis debellandu'ra
habet. At Philofophia veriatur circa res in vita civil!
occurentes, ideoqae antea aliqua ratione pereeptas, &
cum noilra ac aiioruns deleclatione vei t«dio connexas:
hinc contra pr«iudicatas opiniones, & maxime aroatas
ac confvetas propenfiones, f«pius dimicare cogitur Phi- lofophus. In Geometria tacent rüdes & idiotee: Ted in
rebus Metaphyficis, rnoralibus & Politicis, nemo Judi¬
cium eohibet; omnesque ad fententiam ferendam Ma- giflri & eruditi eile volunt. De ceteroindolemeviden-
fi'ae Philoiophic«, tam in veritatibus ipeculativis, quam aüualibus fufius exponit. H«c in prima traflatione. I-
dem in introitu ad alterum reiponium, hujus qu«(lionis
momentum·in icientiis Philofophicis explanat. Perfpeda
enim genuina indole convidionis & evident!«, omnes
Philofophi, fepofitis inutilibus opinionibus& conjeduris,
in fuis aßertis, ad iimilem conccrdiam redigerentur, ad quam iummus Nevtonus, per experienti« & Geometri«
immutabiha fundamenta, Phyficos perduxit. Ne vero audor, dum ad majorem certitudinis gradum in Meta- phyfica, viam tutiffimam pandere findet, ipie in fua de
hac re disquifitione, methodo vulgari Metaphyiicorum
utatur, adeoque ad nuliam evidentiam in iuis aßertio-
nibus pertingat, promittit ie non alias addudlurum fore propofitiones, quam indubitatas obfervationes, & per
earum comparationem immediate inde dedudlas confe- quenfias. Rem hancce quatuor traftationibus abfolvit.
In prima, comparationem inflituii, inter modum perve«
niendi ad certkudinem & evidentiam in rebus Mathema- aicis &: Philofophicis. Et hanc diverfitatem in eo qu«rit, quod
De Evidentia verifatutfi. 9 qttod Mathematici, omnes definitiones inveniant fynthe-
tieej Philoiophi e contrario easdern a confufis perceptio-
nibus eruere debeant analytice; deinde Matheiis femper
conüderat abilraiila in fignis concretis: Philofophus au-
tem utifur tantum ftgnis in abilracto. Porroin Mathe-
fi funt pauciflimte notiones fimplices, nempe magnitü- dmisjmultituciinis, unitatis, fpatii&c. At inPhilofophicis diicipiinis, notiones finaplices innumeras occurrunt. De- nique obje&um Mathekos eil planum & facile. Phi- lofophieg contra difficile ac invoiutum. Metaphyfica o-
mnium cognitionum humanarum fme dubio difficillima
eil: fed genuinam orbis nondum vidit. Secundo capi-
te,.unicam Methodum obtinendi certitudinem in meta¬
phyfica explicat, eamqne duabus hisce regulis comprehen- dit, quibus potiffimum differt a vulgari & communiter
recepta. Prima & pnecipua hxc eil. Inithim meditan- dl, nunquam flevi debet a verum deßnitiomhus, fed ah ejus-
modi objecli obfervationibus, de quavum veritate immediate
convidii fanns, mitequam nüam rei definitionem baheamus,
Harum propofitionum comparatione, coniequentias eli- cimus, & pluiima v era de objecto judicia formare itu- debimus, etiamii nulla ipes adhuc iit, accuratam ador- nahdi definitionerrv. Ηxc enira a datis & certiilimis
judiciis, fua iponte fluere debet. Altera regula Philofo·
phice meditandi eil, ut ex diverfisjudiciis de obje&o intui¬
tivts & immediate certis, ea, qua primo in re objervantur,
<bfcesterovum rationemcontinent·,primo locoponat, utinftar a·
xiomatum in geometriα, veliquis cognojcendis & concludendis, jwidamentum presheant. in reliquis, convenit cum alia qualibet rational! cogitandi methodo, & qua fundamen-
talia coincidit cum illa, quam Nevtonusintroduxif. Ter¬
tia dein meditatio, indolem certitudinis in Metaphyficis explanat, eamque a Mathematica diverfam "eile oftendit.
Etiamfi vero feientiae meraphyficae evidentia, infra Geo-
ßä me-
De Evidentia. Veritätum»
metricam ilibfiilat; tarnen per fe ad conviäionem effi-
ciendam iufficit; quemadmodum quoque certitudo prin- cipiorum Metaphyiieorum, non differt a certitudine prin- cipiorum reliquarum fcientiarum extra Mathefin.. Exi-
ftiraat vero au£ior, principium formale, unde cognoici-
tur veritas judicii univeriaüsaffirrnativi, eile propofitio-
nem identitacis, Floc eß. bcc:,]udiciorum vero univerfa-
iicer negantium forrnam agnoici ilatuit a principio eon- tradi&ionis. Pfincipia rationis, afficmationis & negatio·
nis materialia, iunt experientia;, indeque deduftre indu-
cliones. Quae repetitis. vieibus obfervamus, ea ientimus
veriilima eile, ideoque ab aliis vericatibus demonilrari,
nec poifunt nec debent Senfus. veri eil agnitio^.non probatio veritatis. Forma vero judiciorum, eil1 eadem
in Matheil & extra eandepa; nullum ergo eft diicrimen,
inter principia formalia ac materialia cognitionis Mathe¬
matik. & Philoiophieas. Ubique etjam propofitiones U pfb ienfu certas & indemonflrabiles, fundamenta argu- mentandi Sc concludendi ultima conflituunt, Quarta &
poflrema pars diilertationis, agit de evidentia & certitu¬
dine primorum princi-piorum Theologiae Naturalis &mo- ralium difciplinarum, .in quibus poilerioribus, pro ho-
dierno earum habitu, non debitam ubique regnare evi-
dentiam contendit,.
§,,VL. .
Aliormn ejusdem rei explicationes recenfentur.· - Pauci auwtores de evidentia exinilituto egerunt. In- fignis Theologus* Job,. Hüliemannus, quando agit de perfpicuitate Facrae (cripturas, obfervat id civiliter Sc ju-
ridice dici manifeitum, quod ienfibus deprehenfum eft9
vel deprehendi potefh , Scholaftici diviierunt cognitio-
sem in apprehenfivam & comprehenfivam, quarum illa percipit το ort veritatis, haec το. itértfeu palpabilem ne«
ceilV.
De Evidentiii veritatiim.
cefluntem dependentis efFe&us a caufla naturaliter agen- te, & habetur per demonilrationem vel experientiara,
de per fe notis. Deinde thef. VIII. Quemadmodum il-
lud leve dicitur , quod ornnes hömines facile levant ac
geflant; ita illud evidens darum vidctur efje dicendum, quod ömnesfacile inteUigunt a). Plerique alias evidentiam propoiitionum non notionum explicant. Celeb. Lockius
evidentiam idealem iub alio nomine, hoc modoexpo·
nit: Propofitionem aliquam cognofcere quis dicitur, qui quäm primum menti obje£la erat, idearum ex quibus
conflata eil convenientiam aut repugnantiam clare ilatim perienfitj atque itamemorias eam prodidit, ut quam pri¬
mum propofitio ifla animo denuo agitatur, is quod ve¬
rum eil ilatim allequatur, atque iili, tanquam rei notas
& exploratiffimas ailentiatur l·). Clericus evideritiam ex- plicat per ejusmodi conviftionem, cui refiilere non pos-
iumus. Hoc enim difcrimen eile exiilimat, inter te- nuiorem verifimiiitudinem .& fummum ejusgradum, quod
huic ailenfum denegare nequeamus; illa vero animoηο·
ilroobveriante, Judicium cohibere poilimus, fi velimus,
aut etjam aiTenriri. ideo icientiam vocat cognitionem.
ex ipfius rei de qua agiturintrofpe£lionepetitäm, & quae
omnem dubitationem excludit. Poteil autefn oriri, vel
ex fimplici intuitione idearum; aut ex principiis eviden-
tibus certa deducendo confe&aria, etjam remotiora r)4 Jac. Facciolatus in Academia Patavina ProfeiTor, cogni-
tionis firmitatem & evidentiam triplicem concipit: una Moralis dicitur, efl firma & evidens perfvafio ejus rei,
quas plerumque vera eil, more & confvetudine homi-
B 2 u nufü
a) Hiilfeman de Auxiliis Gratis» Qiiaefl:. 3. thef.V. VI. VIII.pag»
m 200. 261. Cfr. Canzii Theolog. Nat. §, 26. pag. 74. /;) Lock de
IutellecUi hum. üb, IV, cap, I. §. 8· 0 Clerici Logica. Ρ, II,cap.VIII.
§. §, 2. 25. 26,
12 De Evidentia veritatum.
num fulta: e. g. certum mihi eil Romarn exiflere; Ci*
ceronem vixiile; Vacaeiones a itudiis proxima ®ilatefu-
turas. Secunda evidenti® ipecies eil'Pbyfica, denotatfir-
mam perfvafionem ejus rei, qu® iecundum confvetum
natur® ordinem, in mundo Phyiico, aiieer fe haberenon
poteil, qnamvis aliier poifit cogitari: ita certum eil,
hieme dies eile brevifiimos, ®ilate longiifimos; F.ccli- pfes eile futuras; pleniiunia & novilunia iniiare. Tertia
evidenti® ipecies vocatur Metaphyfica, & eil firma per- ivafio ejus rei, qu® ne cogitari quidem aliter poteil:
quomodo mihi certum eil, eresin triangulo anguiös es- fe äquales duobus redis; & eum qui difputat aut edit,
eile d). Cum eo quoque facit Khutzen e). Gravefande
evidentiam in immediata pereeptione collocat, qu® as- fenium noftrum ita iecum trahjt, ut huic refiilere non poifimus. Ubi evidentia adeil, ita clare ieipfam demon*
ftrat, ut ferupulus nullus eo refpedu dari poifit. Hanc
vero locum tantum habere putat in iis feientns, qu® ver«~
fantur circa ideas in ie confideratas, fine ullo refpedu
ad res ipias /}. Jn ejusmodi immediaco intuitu relatio*
nis vel oppofitionis rerum & idearum, evidentiam co-
gnitionis quoque conilituit Bonnet q). Alex. Baumgar*
ten defirsit evidentiam, per certam perfpieuitatem /;); &
S. Mareiio evidens id dicitur, cui mens non poteil dis- ientire, perfpeda terminorum iignificatione& eorundem
debita connexione i). In vailo illo opere Gallico: Di-
dionaire Encyclopedique, iub titulo Evidence, illa expli-
catur per certitudinem adeomanifeilam, ut mens ipfi re- pugna- d) Facciolati Logica Peripatetica Venetiis 1737. P. III. c. XVI. pag, 133. 134. e) Knutzen in Logica P. Gen. Sech 2. cap. 2- pag. 172.
274. feqq. f) C. J, Graveiande introdu&io ad Philof. Metapb. & Lo·
gicam cap. XI I. §§. 456. 461» 462. 46?· £) EiTai Analytique fui:
I'anie Cliap. XVI. §· 298. h) Metaphyf. §. 531, i) Marefii Sylte¬
rna. Theologie locus primus §, XIV, pag. 4» \
De Evidentia eruditatnm.
pugnare & refiflere nequeat k). Et d' Alembert in Di-
icurfu prcdiminari hujus Lexici, evidentiam a certitudL
ne copioiius diilinguit. L' evidence inquit, appartient
proprement aux idées, dont Pefprit appe^oit la liaifon
tout d'un coup; la certiiude å Celles, dont la liaiion ne peut étre connué, que par le iecours d'un certain nom*
bre d'idees intermediäres, oti ce qui efl'la méme chofe,
ειιχ propofitions, dont Pidentité avec un principeevident
par lui méme, ne peut étre decouverte, que par un cir-
cuit plus ou moins long /); Alius recentior fcriptor ita
ait. Evidencej c'efl Petat d'nne choie manifeilée clai-
rement, tans voile & fans referve, sux lumieres de P-
efprit, ou aux yeux du. corps, ou bien aux uns & a
Pautre en méme tems. De lå refulte Padhaefion irrecu*
fable de Pentendement & du jugement m\ Rationera
claritatis cogitationum & idearum Canzius derivat abim-
preffione ienfuum: Nemo ait, rem melius cognofcit,&
vividius", nifr, qui eam expertus eil fenfu: Satius utique
eil homini, rem coram experiri, quam ab alns tradi-
tam cognoicere, Cur? Senilis enim aliquid inenarrabile
pra?ilant, quod pereeptionem noilram äuget, nec tarnen
cum ali?s potefl communicari n); Cum eo quoque confpirat novus Philofophus J. H. Lambert bis verbis:
Durch eigene Erfahrung, erhalt man denwichtigen Vor¬
theil, dais man freit ihre merkmale durch unmittelbare
Empfindung Vorlieben kan, und fie nicht auf die rich-
tigkeit der bedeutung der worter darf ankommen laden,
wie es fonil geiebehen vürde, venn man fich die falle
durch Nachrichten oder aus Buchern müfle bekant ma¬
chen. Man fiehet und empfindet unftreitig auf einmal
Β ς mehr„
k) Di&ionaire Eiicyc. Tit. Evidence. /) Melanges de Litterntlire , d' hiftoii-e& de Philofophie Tom. I- pag. 72. m) Diclionaire des No«
tions Natiyes. Tit.Evidence- M>Canzii Theolog.Nut, §. 63.psg,173. 174»
