PETRO LUTHERQ,

Q. F. F. Q.

DISSERTATIO ACADEMICA

ANTI-GRETSERANA, DE

LUTHERQ,

POLITIORIS LITERATUR/E

PATRONOAC V1NDICE,

Quam

EX CONSENSU AMPLISS. FACULT. PHILOS.

IN REGIA ACADEM1A UP3ALIENSI,

PRiESIDE

CELERERRIMO VIRO,

MAG. PETRO EKER MAN,

Eloquent. PROFESS. Reg. et Ord.

PUBLICA BONORUM CENSUR A

suBMiTTiT;

GUSTAVUS LAURENT. BOLIN,

VESTRO-GOTHUS.

IN AUDITORIO GUST'AVIANO D. XVI. DECEMB.

ANN! MDCCLV1II.

Η. Α. M. C.

υ Ρ S A L I IE.

MONSIEUR

LAURENT

HJERTA,

MAJOR au Regiment de Cavallerie de Veftro- gothique & CHEVALIER de Γ Ordre

de 1' Epée.

MONSIEUR

Souffréz, academique, ie Vous fupplie, foit 1111 temoignage de que ce petit ce eflai que

je dois a toutes les graces & les bienfaits,

dont j'ai.joui depuis le moment, que j'ai eu le

bonheur de Vous etre connu; et qu' en le ren- dant public, je faiie connoitre a tout le monde Vötre bonté & la reconnoifance, dont je fuis penetré, qui, quoique foible, foit neanmoins ^une

marque des fentimens les plus refpefhieux. Le

Ciel puiffc Vous combler & Madame la Baronne,

de toutes les profperités deiiderables. Je fuis reipe&ueufement

MONSIEUR

Vötre tres humble U tres obeijjant ferviteur7

■

GUSTAVE BOLIR '

-

a ·· "· VIRIS

'

Admodum Reverendis atque Prtfclarißimis,

D:NO MAGNO THOREN,

PASTORI & PR/EPOSITO in Kyrkefalla digniifimo.

D:no Mag. ERICO AFZELIO,

PASTORI in Fredsberg graviffimo.

D:NoMA&ANDREiE VICTORIN,

PASTORI in Fogelås adcuratiifimo.

FAUTORIBUS FROPENSISSIMIS.

Sufcipiatis, ^{que fronte,} Patroni chartacenm hunc ingenioli fce~ Optmii, benigna placida-

tum, quem mens venerabunda, favoris &

beneficiorum non immemor, cum omnigcnas fe-

licitatis _voto, Vobis offert. Permanebo, quoad

vivere licet,

Admodum Rever. ^ac PrceclariJJi?noru?n

NOMINUM VESTRORUM

humiUimus cultor,

GUSTAVUS BOLIN»

Λ Λ %

§. I.

unquatn defoiflfe, qui in viros, vitas fan-

ftimonia eruditioneque maxtine clarosy opprobria effuderint , & incredibi-

lem atrociffimarum calumniarum exci- *

tarint procellam

omnis sevi hiiloriae produnt. Hl, in- vidia capti, rabirfis canibus, quam hominibus, fimiliorej,,

ut doéti & fapientes ipft habeantur, cauiilsque velificen-

tur fuis, bonorum famam maledico rodunt dente, putan- tes, tum optime confultum fibi, fi ifiam» qua demumcun-

que ratione fint, imminuere queant & Iabefaétare. Tot

vero conviciis, obtre&ationibusque, &, Γι quid turpius eoncipi poilit, ^{vix unquarn} ullius, Theologorum puta y

nomen, ac facinoray verltatis hoftes laceflivere, quam in- eomparabilis Heroisac Divini Dodioris, MARTINI LU¬

THER!. Iftsec dira impietas, ut aculeos in Megalandrum noftrum conjecit peracerbos, exiftimationi ejus quid de-

rogaturos; ita sequum ornnino ducimus, ^{a quo immor-} J

talia in ecclefiam Orthodoxam exitant roeritaeundem,

contra Iafcivientium injurias, tueri ac defenfitare. Nos itaque, promodulo virium ingenilque, fiflimus Tibi, C·

L. Lutherum Polt tioris Literatur ne Patronum ac Vindicem;

benignum

❖ ) s ( &

benlgnum vero ut agas cenTorem ^, de candore Tuo , ent-

xe rogantes ^, exfpedamus.

§. lh

Politiorem literafuram, mifiis, quotquot demum fue- rint, aliorum fententiis, nos, cum Waichio in Diatribe

de literis humanloribus, nec non ipfo Cicerone, Philolo¬

gie tC Hi/loriae terminis circurrifcribere, non riubitamus, Philofophiam,hoc ipfo, ab humanioribus fejungentes lite¬

ris. Has non modo non calluifTe Lutherum, fed deletum etjam iviffe, magnis clamoribus urgent & inftant convi-

ciatores. Interho s,Lorinum loquor, C land. Fleurum, Mel¬

chior. Canum , CaroL Crucium ^, /Egidium Camartum ^,

Cocblaum, Syri um, Raynaldum, Vartllaßum, Maimbuv*

gium ζ?c. vel principem locum tuetur Jacoeus Gret-

jimjs, Jefuita, Marcdorfise, Epifcopatui Conftantienfi

fubjedae, Anno iy6o. natus, qui A:o 1601. Philofophiae,

deinde Theologi® Moralis

poft Theologise Scholafticse ^>

in Academia Ingolftadienfi ProfeiTor conftitutus, diem

ibi obiit fupremum A:o 1627. a). Hic cum femel a ve-

ritate ad falfa deilexerat, modum calumniis adhibere ^ne-

quiit, cujus potiora mendacia, in libello ^, quem infcribit

De Luther o Academico, eo redeunt, ut oftendat, Noitrurn ejuratum iuiile hoftem bonarum, quotquot eflent, artium,

fumrnaeque infcitise arguendum. Decerpfit enirn ex libris

beatiiTimi viri, hjnc illincque ^, fruftula , quae depravavit,

in peflimam cun&ll interpretando partem 5 idque tam im- pudenter, ut nemo non, paulo sequior, hominis furibun-

di mentem exfecretur atque infaniam, Hinc, tametfi

a Moreri dicatur ^un des plus Wüßtes defenfeurs de veritez Orthodoxes contre les Novateurs, ita male (edulus adpellat

Lutheranos, atque a Bailio commemoretur: fa vie fut

un trqin de guerre continuele contre les Autettrs Protejlans

& pour la defenfe de fon ordre, mox tamen adjungitur:

A 2

^

fon

a) Conf* Bayle, Moreri (f ffocher in Lexicis fuis.

❖ ) 6 ( #

fen ßyle mitre eux étoit a (Je ζ aigrebJc. Qii£ Lutheruf

de corruptis Pontificiorum Scholis & Academils, negle-

<5la difeiplina, profcrlptis divinis literis , & genuinls artl-

bus profiigatis, Scholaftieorum nsen'.is, & ipfa denique

barbarie fuperblentibus, veriflime judicavit, ^ea, homo,

quem fine religione & fide fuifie contendo, pervertit, at- que, ut de Omnibus in univerfum ludis diéla, fubdole

,, exagitavit. Ergo Lutherum docuiiTe, fcriptitat b), Unl-

„veriitates, Studia, Coiiegia, Graduationes ^& Magifteria

„in iisdem, vana introducla efle gentilitate: Scholas &

,, Academias efle Synagogas & tabernas Satanse & Chri-

„itianse rei tantum officere atque diabolum ipfurn: pro-

„hibuifie etjam parentes, ne juventutem fuara iis com-

„mitterent, quod seque grande effet flagitium, ac Γι Iibe-

„ros Molocho ipfi immolandos offerrent. Speciatim au-

,, tern & Philofophte ^& Philologie h, e. Grammatices &

,,Rhetorioes notitiam ^eum nullo numeraffe loco, & ne

regulas quidem Grammatices noviffe, utque ab aliis floc- ,,ci fierent, vehementer laboraiTe, irnmo, ne quid defit,

,, Philofophiam Stoicam incaute juventuti inculcaiTe-, per- quam crafla infimulat calumnia, miffis ceteris c),

§. in.

Gretferum autem, more Jefuitico, b. e. malitiofo fentire, fenfaque animi fui pandere, iucide adparet. Nos evidentibus rationibus & propria adverfariorurn eonfeflio-

ne, contrarium de Luthero oftenfurl, ad ευφυών, feu prseftantis ingenii felicitatem, cui literse quamplurimum debentur, & fine qua vix ullus in his exfpeétari poteft profedtus·» qua etjam mirifice gaudebat Lutherus nofter, provocamus. De naturali illius ad Iiberalia itudia ingenii dexteritate, ei inimiciffimos, & quidem Pallavicinurn a),

Lutherum, dicentem, acute vividoque fuiße ingenio, pro- penfum b) Luth. Acad. c. 2.3. ρ» feq. c) L*e.c.i4.io,p.

jjf-feq. & ijg. feq. a) Hiß. ^conc. Trid. Ly I. c, 4.

'Φ c ❖ ) 1 penfwn aä ßudia literaruin, nee literatur ne impem ,· &FIo«

remundum Rsemundum b), multis fcribenrem, tam cor¬

poris, quam animi dotibus pr & dt ^tum fuiße Lut herum, ne- gari non poße, audiamus. Heic etjam meminifie juvat

Martini Melleriladii, primi Wittenbergenbs Academi«

Rectorij, priediétionem, ipio eventu comprobatarn ^, hic

enirn, cum Lutherum, femel ac iterum differentem, ma¬

gna admiratione & adplaufu audivifiet, exclamavit ^tan-

tam vim ingenii ejje in eo, ut plane ^pr ^Jagire t, eum fore

mutat ur um vulgare docirinne genus, quod tuncAinicum in

Schölts tradebaturi iå exipfiusoreMelanchthon c), Julius

Jonas d), & Mathefius/*5), adrotarunt. Hifce Pauium Langium f), qui erjamNoflrum ob magnitndinem ingenii Cf adexteritatem, toto in or be clarumfwjje, teilatur, & Cå-

•mcrarii praeclarum judiciumg): Erat, inquit, Mart·

Luther o ingenium acre fat* ax> erat animus ingens (f exeelfus, addimus. Hifce confonum eil illud Melan-

chihonis: Pomeranus eß Grammaticus, ego fimDiahciicus;

ffußus (Jonas Orator ; fed Lutherus e/t omnia in omni buss itemque illud Maichelii: Erafmus verba ßne rebus; Me-

lanchthon res ßne verbis j Lutherus res pf verba conjun-

clim exbibet.

$. IV.

Licet vero difpofitio naturalis permultum valeaf,

nunquam tarnen id, quod inilitutione fimul adjuta, fola praeilabitj natura enlm arte ipfa colitur. Optimas igitur feliciflimi ingenii dotes filioli, cumque iis, baud vulgare

difcendi deöderium conjunélum, quod intelligebant ^pa¬

rentes Lutheri, quin filium Muiis offerrent, ut vegetum

& promtum, magis magisque, exercitaret ingenium ^> non dubi- b) De.or tu & pr ogreßu hßvei L, 1. c, 4. c) Ίom. IV.

örat. p. pop. d) Gonc. Funebr. T. VIII. Altenb.f.S84· e) Com,

ί. /) Chronica Zitßenß, A:o ifzo. g) VitaMelamhth.p.

240 fe q.

❖ ) β ( φ

dubifarunt, Primum Itaque ad Gymnafium Magdebur- genfe a parentibus, fumtus neceffarios praebentibus, in

ftudiis profequendis, niiiTus eft; ^anno exadto, iienacurn

fe contulit, ibique, per quadriennium, literas imbibit, progreffusque feeit non contemnendos, Hinc ipfe Luthe-

rus iliud Athenacum, inter optima, qu« tunc temporis,

fanioribus viguerunt literis» eiTe referendum? judicavit, inque eo Gramrnaticam, Rhetoricam. Poéfin & reliqua perbene fe'edo&um fuifie, duftu Joan. Trebonli, grato animo faiTus eft a). Deiibata arrium jucunditate, natu¬

ra _, flagrans ardore hauriendi, ut, quibus non leviter ^per- politus efiet ^, humanitatis difcipiinarum uberiorem com- biberet copiam, Academiam petiit Erfordienfem ^> ibique Logicam, Phyficam ^, Ciceronem, Virgilium, Livium aliosque Au&ores, opera fuafuque do&orum, eruditionis

ifama clariffimorum, atque Poetarum prsecipui Hob. Hefli,

Yedulo traftavit b). Providens enimNumen, quod in li-

bertatem eccleiiae vindicandam illius virilem cetatem de- ftinaverat, profpexerat fine dubio, uf, a fidis du&oribus

& magiftris, rite inilitueretur ejus adolefcentia. Hosquo-

que adtendebat, interrogabatque, Γι obfcurius quid occur- reretj cumque mens, ut Melanchthon, teftis gravifllmus,

habet c), avida dottrine, plura & meliora requireret, legi t iple pleraque veterum Latinorum

fcriptorum monu¬

ment a* Hec legebat ^{t non} ut pueri, verba tantum excer- pentes, fed ut humane vite doBrinam aut imagines.Qua-

re Zf conßlia hor um fcriptorum & fententias -propius ad- fpiciehat, &, ut erat memoria fideli Lf firma, pleraque

ei le&a éf audita, in confpectu t? ob ocuios erant. Et,

ubi ceffarent public« leétiones, fefein Bibliothecam ab- didit, & diljgenti infpe&ione Jibrorum optimorum, men- tem ita, ut nihil fupra, oble&avit. Ob eruditionem igi-

tur

a) Colloq, Commenf ^c, 67. b) Confr· Lut b· Gejcbichts

Calenå. _{p. 17*} c) Vit, Luther,

❖ ) ρ #

tur & peritiam Üngvarum haud vulgarem, fic In juven-

tute eminuit, ut toti Academiae Lutheri ingenium admi-

rationi effet d), & mature dignus exiitimaretur, utpote qui egregium rerum & verborum adparatum iibi adquifi-

verat, gradu Magifterii, publico eruditionis teiiimonio.

Id, ipfe Maimburgius, ^at hoc qui inimicior Luthero ? ve- lit, nolit, profiretur e), ew,inquit, Magclt burgiJfenaci,Er-

for di £ proqrefius jectt, ut'bic annos natus viginti, Ma¬

gi fl er art i um renunctaretur ^, Lf jodales ingenio & erudi-

ditione midtum fuperare crederetur ^- - Sane in fublimibus

fcientiis, qui bus Je affidue adplicabat, itaprofecit, ut mox pro maxime ingenioJo, Lf totius in Germania ordinis fni

eruditifjimo haberetur. /) Cum & vis ingenii acerrima eiTet, & inprlmis ad Eloquentiam idonea, celerlter sequa- lrbus prsecurrit, & verbis & copia fermonis, loquendo&

in fcribenda foluta oratione & verfibus ceteros adolefcen-

tes, qui una difcebant, facile vicit.

É M 5· V.

Sed quid opus eil tot teiiibus? Expedita& certa cun-

£ta nobis erunt, fi Lutheri fcripta, fermones afqueoratio-

nes infpexerimus, & nifi Gretferus, quod quidem negat,

in illis hoipes fuiflet, laureolamque in muftaceo quaefivis-

fet, nullo negotio, videre & colligere potuerit, eum ta-

lem fuiffe, qualem cognirum ^nos judicamus. De illis ejus-

modi fertur judicium a): in genere Lutheri Jcripta, p/7,

literati, & nullo prxjudicio occupati Jemper magni xflima-

runt: Nam fi rerum pondus, fi ordinem & methodum, fi

diBionis | e le vant i am fpeBes , laudem ^eam pr omeren-

tur. quam Caffii Severi Or at orts fcriptis olim Seneca

tribuit· Non cunétis eundem nitorem & diftionis fvavi- tateminefie, fatemur lubenter; ied quid mirum, fi Inter-

B dum

d) Confr. Memoria Lhaumaftandri Lutheri p. 10. fub pr<zßd. Joh. Conr. Dannbaveri. e) Hiß. Luth♦ L. L ^< jf.

f) Vita Luth♦ a) Me ^mor. Ihaumaf, Luth. />.

Φ ) ίο C #

dum putldae voces, vocumque conjun&iones, de lutu-

lenta eetate Latinitatis haufbe, obreperenr, inentemque prascurrerent, cum pleraque extemporaü quodam impetu>

fcripta fmc; perfpicuitas tarnen & non fucafa veritas ^, il-

lis plus gratiae addit, ^quam exquifitiilimae verborum for-

muloe. Licet vero ei parum curce fuerit defe&us verbo»

rum, quoties tarnen majori cum attentione fcrfbendi fe

occafio praeberet, fatis commonftravit, fe in polidori li¬

te ratura fuiiTe verfatiflimum. Adde, cum literae exaran- άχ effent ad viros acutioris fngenii, ftilo quam maxime

ornato Iimatoque, illum inelaruiffe. Quod patet ex? epi- ftola, ad Ele&orem Saxonia data, ^quam Pallavicinus di-

xit t cunttis artibus fcriptam, quas docet bominem vera

t lo _{quem i a} b), & quibusdam illius praefationibus ^, quse

tanto inftruäa ornatu adparent, ^ut emendari nequeant.

§· VI.

Sie Lutheri in politiorl literatura profe&us genera¬

fiter fpe&avimus. Quibus vero cultioris doctrinse parti·

bus a ni murr, excolendum dederit, fpeciatim indicare &

exemplis, e fcriptis ejus petitis, illuftrare, propofita bre-

vitas interdicif. Paucis tantum, ad convicia Gretferl, quod vehementer urget, Noftrum agrammatum fuiiTe,

Grammaticam & Rhetoricam nihili ieciiTe, refpondebi-

mus. Verba Lutheri, prave detorta, ita leguntur /2).·

jWon (um Hebrons (ecundum Grammaticam & _regutas,

guia non patior me uspiam allt gar i, fed Iib ere quoquover-

fus tncedo. Ergo nec prohibet nec rejicit Lutberus ftu~

dium Grammatices, fed oftendir, interpret! Textus Au-

thentlci non adbcerefcendum eite ^{tantum ad} _{regulas ae}

prsecepta, potius vero adhibendam fedulam fcopi circum-

ftantiarumque confiderationerr, immo alia quoque fubii-

dia Hermeneutica ufurpanda. Grammaticam vero plu-

rimi

b) Vid.clar. Dornmaj. a) Torn 111. Lat. Vitt. pr^e/·

in mnment. in ultima verba David.

# ) II ( ψ

rirni seftimafTe indicant hcec verba b): Wo wollen Predi¬

ger und Juri (len und Aertzte herkommen, wo nicht die

Grammatka, und andere Redekünße vorbanden wären ?

aus die Jen Brunnen m'üßen fie alle herflüßen. Itaque] iin-

guge & GrammatiCiE Latinae, cui fe, a prima eetatula, ma¬

gno addixerat ftudio, prove&ior fa&us, Hcbrseam& Gr®«

cam adjunxit, unde ex Pathmo fua A. 1521. amicos

certiores facit c), (e Biblia Gr<cca & Hebrxa legere,

item je otioßßimum & negotiofi/fimum eße Hebraicatf Gr χ¬

ι a di je ere , & fine intermifftone Jcribere$ J'eque fibi emijje

Homer um , ut Graecus fieret d). Ex aliis etjam Poétis

Gr®cis, ad orationem facram perpoliendam, fubfidiacon«

quirebat, haud fecus,|ac Divus Paulus» aMenandro, Epime-

nide, Arato &c. Gonfr. Progr. Kirchmajeride ingenio Lu¬

ther! ad miraculum docili divinitusque colluftrato in per-

difcendis cito lingvis, nominatim Graeca, Witteberg* A:o

1749«. Licet vero harum peritifhmus fuerit iinguarum»

riunquam tarnen ja&abundus, qulppe perpetuum fejdifci-

pulum profttebatur e). Ich kann* funt verba illius, we¬

der Graekijcb noch HebneiJ'cb, addit vero, ich will aber

dennoch einen Hebräer und Griechen ziemlich begegnen. En!

fingularis Luther! modeftia, qui, quod optime feit, nefeire

fe fimulat. Nec de ejus ftudio Rhetorices dubitandum

eft, cum de oratoriae artis indole, vitiis, virtutibus, de

tropii & figuris perquam icite ^, in fuis operibus, identi-

dem difteruerit, quod uno vel altero exemplo probabi-

mus. Eam Eloquentiam efie prsclaram & abfolutam,

quse res, adhibita fele<ftione, copiofe, apte ac perfpicue

proferat, veriftime judieavit f)j non eum in oratorum

habet numero, qui verborum copia abundat, fed rerura adparatu eget g\ Qusedam de tropis axiomata dedit h),

Η 2 atque

b) 7om· Altenb. V. /. 316* c) low. 7. p. 220. 233.

d) Jörn* IL p. 30g. e) Colhq. p. 603. edit. Lipfienß f) Col-

loq. commenf* f. 429.1% g) lom. IX % Alteub.ß. 436. b.

b) Tom. HLQ46, bßeq.

Φ ) Η ( &

afque ob ^eorum ignorationem adverfarios redarguit r).

Aliegoriis quomodo utendum fit fepius oftendit k), id-

que exempilf Pauli & Petri /') conftrmat, & qua iunt ejusmodi» Pari quoque modo in fumum abit, quod, Sedhe

Stoicse addidlus, eam juveotuti inftillare voluerit. Pro·

feifionem quidem Philofophicam primo fuftinuit, non au- lem Stoicam, fed Ariitoteiicam, quse in omnibus vigebat Scholis, dodirinam propofuit atque commendavit, ubi ^res ipfi eiTet in quseftionibus Dialedticis] & Phyficis* Conf«.

Memor» Thaumaf. Luth. _p. 24.

§. VII.

Quod ad acerbitatis illud virus attinet, quod Gretfe-

rus evomit, nuliurn penitus nec Academiarum, nec ul- Hushoneftae & ingenuae difciplinae veftigium reliquum fu¬

turum _y fi Lutherus, quae cum fuo grege defignarat, per- ficere potuilTet» Academias infedtando fttrociilimis convi- ciis &c. (§. II.)> eo certius contrarium ftatuere poiTumus, quod ipfa experientia teftatur artes literales, in Ecclefia Lutherana, maximo quidem opere vigere & florefcerej

& adverfariorum non pauci, honorifica tulerunt judicia

de Scholis & Academiis Lutheranorum _, prudentißime

inftitutis. Non _negamus, eum nonnullas Academias cul-

paiTe, hinc conqueldus eil: Das Pabflthum bat die Schu·

len verderbt mit den tollen Münchs-Büchern, als da iß Ca·

t holt c on, Flortßa> Gr<ec.ifla> Labyrint hus, Dormi fecurey

und desgleichen E(els»Miß a); fed id fecit, partim quia Papales abominationes, errores, fuperltltiones & idolo-

Iatrias defenderunt» cceleftem vero veritatem oppugna- runt, partim propter mores Incompofitos & abufus in

ipfis dominantes. Lycea autero Chriftiana, magno ha- buifie in pretio , earumque incrementa totis adjuvifle vi¬

ribus» indeliquetj primo, quod Gubernatores b) rerum-

publica-

£) Ίοιη. 11J,fß[6. k) 7. IX. 93?.. l\ 7. V. 1039, b*

ö) 7 onu IU Jenen]. Germ. _{p. tf6.} b) L. c. p. 460. jeq.

❖ ) 1} C #

publicarum, ut Scholas aperiant, in quihus juventus ho-

neftis imbueretur difciplinis, gra viter admonueritj dein- de, quod fufius expofuerit c), quse docendi ratio? magi-

ftros Scholarum maxime decuerit & juventuti ccnduxe-

rit. Pro Scholafticorum rixis & tricis efflorefcere cupie-

bat hun aniores & facras Hieras, ideo de venuihte & ele- gantia Latini fermonis, haud fpernendas dedit prseceptio-

nes. Dignifftma eft epiftola Luther! ad Georg. Spalati-

num, de inftituendis leéHonibus Scholafticis, A:o ^15rp.

quae heic in medium veniat: Quintilianus unus\ eß, qui

opttmos reddat a do lefgentes, imma vir os. Hunc rogo ante omnia ne derelinquas» modo fit inter Profeßiones una. Eqo

pr or jus QiiintiHanum fere omni bus Authoribus pr nej er o,

qui fimut & injhtuit, fimul quoque Eloquent i am monflrat,

i. e. verb o & re docet quam felicifflme. Cetera Jun t recte

ordinata. Turn, quod Paftores Tic hortatus fuerit d): Es Jollen auch die Prediger die Lenthe vtrmahnen, ihre Kin¬

der zur Schule zu t hun, damit ^man Lenthe aufziehe, qc-

(chickt zu lehren in der Kirche ^% und fonß zu regieren.De- nique, quod ipfe parentibus etjam in der Prediqt ^? dafs

man die Kinder zur Schule halten foll, inculcaverit, ut Ii- beros fuos veherrientiffirne ament, h. e. eos ad difcendas ingenuas artes in Scholas mittant; utilitatem, [quae inde

ad facram rem pariter, accivllem, redundet» ac damnum, quod ex earum negledu oriretur, anteoculos, XIII. ^ra-

tionibus pofuerit e)·

5. VIII.

Verum quidem eft, fummam rerum humanaram fcien- tiam, in fe fpe&atam, pietatis & recondit^ divinie veri-

tatis veram non efle cauflam; homines tarnen, per Iiteras,

aures naéti acutiores, adtentius animadvertere difcunt temporum miferiam. Si itaque a fingulari Dei guberna-

tione circa Reformationem recefleris, nulla re magis,

B 3 Evan*

t) 7, IX, 41S, b.Jeq. d) UV.39?, e)L.c>302*ji$,

# ) 14 ( ❖

EvangeTii caufTa adjuta & amplificata eil, quam liferarum

cultura, incrementis & flore. Reéle ergo non minus ^,

quam prudenter, in Difp, fub Prceiidio Dodloris Joh. Fr.

Buddei a): inter c auflas morales Reformationis pri wo loco

habetur cultura elegantiorum literarum & bonarum an mm.

Ut enim jcientiarum negleclum juperftitio fequitur, ita folida eruditio, telum efl acerrimum, quo ignoran¬

ts a' expellatur ^, emolliuntur vero mores diflolutiores ^*

Videlicet erroris & enormis impietatis fulcra _{ab igno-}

ratione i literaria artibusque corruptis petuntur; artes

contra veritatis ac|pietatis funt prseiidia, a Deo, morta-

libus concefTa , ut cceleilis faplentlae thefauri derivari in plures poiTent ^atque in pofteros magis magisque propaga-

ri. Satis per fe perfpicua & lueida eil divina veritas, pla-

cuit nihilo minus providenti Numini, ut ei linguarum

artiumque decus adjiceretur, ad vindicanda vera dogma-

ta a ilrophis adverfariorum. Quare iimul atque eceleii«

florem videmus, iludia ilatim ingenuarum artium ibi do- micilium collocafle adparet ; &quamvis illum nontribua-

mus literis ^. vix tarnen \figebit una pars fine altera. Quod etjam ipfe Lutherus Eobano HeiTo declarat b): ^{Ego per-}

Jvafus fum, ßne literarum peritia prorjus (lare ^non pofle

ßaceram Ikeologiam, haclenus, ruentibus & jacentibus li-

terisyiniferrime cecidit & jacuit, & alibi c): Ohne Spra*

eben wird dafs Evangelium nicht erhalten d). So lieb uns das Evang. iß, fo bart laß et uns über den Sprachen halten.

Literoe enim effecerunt, ut tot amatores & cultores inve-

nerint Reformatores, nam licet ^non in adminiculis lin¬

guarum , & literarum purgandee ecclefia» ipem pofuerit

Lutherus, fed, fifus caufiaebonitate & auxilio divino, opus tam grande (ufeeperitj rem tarnen illius, his & ornatam

&

a) De Provid. Divina circa Refor mat. Lutb. A. /7/7.

b) Vid. Ερ. Lutb. Ί h. II, p.joy. b. c) Ί. IL Alt. f. $09. a·

i) L-c.

Φ C ) 'S

& fuffultam eße, ^ut fupra monuimus, nemo negabit: dis*

pulerunt deniiores tenebras, quo poflent homines reéte

vldere, fane loqui, reddiderunt denique Chriftianorum

manibus facra Biblia integra e). Surgentibus itaque lite-

ris, veritas ac pietas fuppreßa caput extollere ccepit, qua-

re et jam inßauratoribus bonar um artium oppofuere fe fra-

tres ignorantix, in quibus agmen (luxere Pontißces Roma¬

ni _, qui probe intellexere, quod, bis in integrum reßitu-

ttSi fraudesRomano eccltfue in apricum producerentur, ideo renafcenti ftudiorum gloria reßitere magna cum Jollicitu-

dine. Vid. Archi-Ep. Benz. Hift. Ecclef. p.m. zSl· Ad-

paret ergo vel ex his, quam impudens fit Gretferi obtre-

élatio, immo longe importuniflima. Scilicet is, qui ec- clefiam reformabat, hoc ipfo bonis literis exitium moli-

tus fuiflfet? _quum famen absque Iis» ne initium quidem

tanti & tam ubique admirandi operis facere poflet. Qui

vult finem, fecundum illum tritiiTimum eanonem, velit etjam media, neceffe eil.

$. IX.

Sic in Gretfero ejusque gregalibus ex ordineLojoti-

tico, ftudium cavillandi, non fine indignatione, vidimus,

& juxta, id quod prsefifcine dictum, debito argumento¬

rum pondere, examinavimus, diluimus, refutavimus. Mi-

rari vero heic convenlt, cur Defid. Erafm. Roterodamus,

tanti orbis literati lumen, cum ad Godoicbaic.Rofemun«

danum fcrl pfiffet, pafftm de Lut ber o muh a pratdicari atro- cia, qudsdam manifejlo falfa a), adque Thom. Cardina¬

lu m b), tant am ejus mor um integritatem, ut ne hoftes re-

periant, quod calumnientur, eadem hac labe & macula in

Luther, fe contaminare paffus fuerit, ita enim habet: Ubi Lutheranifmus.·)/ibi literarum interitus, item in Ep. ad Sylveffr, Prieratem: Lutberi fa&io nondum tarn exßintta ed,

e) Vid. Di fp. ßtb Pr&f. Dannb. de Prov· div. circa Re-

form.ρ.48, a) L. XV. ep> ult. b) LXL ep.L

# ) i6 C ❖

eß, quam vos iflbic ereäitis, atque utimmeßet* Ht c énirn per di t ömma neqocia' noflra. Quemadmodum Audtor

Bibi. Criticse ieu Recüeil des diverfes Pleces Critique«

Tom. I. _{p. 477. neque} ab illo vitio ed immunis: je pour- rois vous dire fans exaggerer, que les Protedans & prin- cipalementles Lutherlensde Vitenberg, furentfurle point

de faire revivre chez eux cette ancienne barbarie. Lu¬

ther & quelques uns de fes difciples, fe mirent dans Pefprit

par une efpece de Fanatifme, quTin Chretien ne devoit

f appliquer å d1 autres etudes, qu'a celle de PEeriture

fainte. Quis, cui intelligens fuerit judicium, fimul atque

hasc legerit, non datim deprehendet, idaec Luthe ro &

Lutheranis falfo objeétari, quae in Carolodadiu m & ejus

adminidros adprime conveniunt c)?

* Ceterum

Luthero Politioris Literatura; Patrono ac Vindice, debili quidem penicillo, a calumniis adverfarii,

liberato; non quod, in hac re, pluranon fint dicenda, fed quod curfum fidere jubeant tum facultates, tum etjam angudia temporis, qua preniimur, vela contrahimus.

Ρ A JRT fimulque FILIO ^,

Ί ibique, Sanole SPIRITUS,

Nunc fit, jugiter ut Juit;

Omni gloria jeclo.

c) Rurckhard. Commentar. de L. L. in Germ. Fat is

Tom. IL ρ* Ϊ3°>

Min HERRE.

Λ/fed ren och upplyft hog, Min Herre, har J gädt

ivl _{Att bland en} talrik hår utdela /harpa [katt.

Er fanning och Ert nit Gretferus ej får drog;

Den hågfta Herren Er får fegren lånar nog.

MAGN. SAHLBERG.