DISSERTATIO DE

D. D.

DISSERTATIO DE

VIRIBUS AN1M/E HUMANE,

QUAM

VENIA AMPI. FACÜLT PHIL. UPS.

PR^SIDE,

DOCT. P. N. CHRISTI

Log. et Metaphys. PROFESS. Reg. et Ord.

PUBLICO EXAMINI SUBMITT1T

RESPONDENS

ALBRECTUS EKHOLTZ,

Gothlandus],

in audit. gust. maj. d. xxvi junii mdcclxxix,

HORIS A. M, SOUXIS.

Lahorare necejfe efi voletites fori felices.

UPSALI JE,

Typis Joh. Edman, Direct. et Reg. Acad. Tipogr.

tum occipiunt in expedito ejfe} cum diSta funt.]

Seneca»

4*

&

^namvis Philofophf, indoSem Sc vim animae

humanas explicaturi, in plures abierint fenfentias, dum alii dmplicem illam e(Te,

alii extenfam feu compofitam, alii cum corpore perituram, aiii immortalem ftacuerunt, ut alia taceam opinionum divortia: in eo tarnen con- fsntiunt _omnes, quod vi quadani gaudeat cogkart-

di ^ac volendi, Sc ad aSUones luas prasftandas mem- bris utaeur corporis. Pulcerrimis fane ^mens noftra

ornata eft facukatibus, (ed _quae adeo ar&is limiti-

bus funt circunifcriptae, ut non multa, nec pari femper facilitate, peragere polTit negotia. Stulte igitur rnorcales majora fsepiffime cupiunt, quam capere pofTunt, atque res fuis negatas viribus effi-

ciendas tibi _proponunt. Nos ^autem quid humeri valeanc, quid ferre recufent follicite debemus pen- ficnre, ne vel fupra vires quidquam fentemus, vel

ditbdentia praepcditi praeclaras a£Hones omittamus;

utrumque enim in vicio ponitur, five vires noftras delpicimus, five ultra modum extendere conamur.

Hinc operae pretiuni duxi fpeciminis Academici lo«

co de viribus Animae humanas brevem adferre me-

ditadonem, quam Tux, le£tor benevole! mitiori cenfurae commkto.

$♦ II.

§. IL

Vis _{in genere} ^'efiniri poteft, quod fit quall-

tas fuhftantia?, _{per quam} ad agendum eft ?pta, at- qne adeo in objecto quodam mutstiones efficere

valet, Dicitur eriam a nonnullis ratio mtitationis

fub)e£to mufando inhserens. a). Hoc refpe£tu la- pis ab alto loco deje£tus in gravitate inhserente vim habere dicitur terrsm petendt, fi modo in iÜa a£ti«

va quaedam continetur ratio, cur delabatur. ^Ad fubftanciam enim agentem requiricur vis, fiquidem

a£tio fine viribus frncipi & peragi nequir» fed neque fine actione quapiam obfervata ad Cognitionen! vi-

rium pervenire licet. Vis enim _per a£tiones fefe prodit: Ted non ideo tarnen per conaturn agendi

feu mutationes producendi commode debnicur. Co»

natus enim a£tus _eft quafi inchoatus, qui adeo vim

non conflituit fed ante requirit. NecefTaria antem

ha?c definitio virium illis fuic, qui animam quovis

memento fine intermiffione cogitantem flacuerunr,

Sic enim in aptitudine ad agendum vis collocari

non potuit: fed arcui potius tenfo (ubftantia attiva

erat aflxmilanda, & femper aftura, nifi adefTet im«

fedimentum, quod in mente humana ob fimplicita-

tem non videbant. b\ Sed nec anima continuo nt»

A 2 fo.

a). confr, Traft, pbilofopb: de libertate

^a Cel. Dom:

ffoan. Emeflo Gunnero inßitut".

b). confr. differtatio Dni C- Ft Svedberg in queeßionem:

mm anima femper cogitet, Anno 1776.

Anima humane ₅ fu ad cogitationes formandas fertur, nee vera in univerfurn eft regula: pofita vi, ponitur adtio, niß

adfic impedimenturrr; nam etjam neceflum eü:, ut adfit tum objedtum tum ratio, _quae ad agendum

commoveat,.

§. IIL

Sed ut vires redte cognofcamus, adtiones fub-

(tantiae obfervemus necefle eft* Nam ex effedtu ad cauflam valet conclufto. Tales autem ftatuantur vi¬

res

quales inveniuntur adtiones & effedtus. Quo

majora quis praeftiteric, eo perfedtiorem ipfi vim

ineffe concludimus. Sic ad cognitionem virium a-

nimae illud vel maxime requiritur, ut ad ejus ope»

rationes artendamus. Qni vero animam fibi pri*

mum fingunt vel ex recep a quadam definitione con- cfpiunt, & deinde ad hanc ideam operationes ani*

mx explicare & obtorto quafi collo traherecupiunt»

perveriam cmoino methodum elegerunt. Quamvis-

vero ex operibus cognofcatnr audtor, non tarnen omnia, quae in effedtu quopiam adfunt, partia Ii cui-

dam catißae redte attrihuuncur. Sic illa mends no-

Urse eft infirmiras, quemadmodum facra docent o- racula, & intima cujusque teltaturexperientia,uc verans

& ftabikm feücitarem nobis procurare nequeamus.

Quando igitur ipfi vita'fi uimur commodis, vel alios

videmus beatiores, ab hoc fane cffedtu, _utpote nobis

non in folidum tribuendo ad vires noflras male con-

cluderemus. Neque enim ita förtunae noftra? fabri

fumus, fed Providentia: divina? cnncta fapientiflime

difponenti* faca noftra funt fubjedta; hac vero no*,

Ü>

lubentes fequimur, leniter ducit, fi tnoram ne&i-

mus & relu&amur, _potenter nihilominus trahit, uc omnia tandern ad eandem gloria ejus illuftrandas

metarn perveniant.

§.IV.

Nemim fane dubium eff, animam vi gaudere obfervandi & objefTta obvia diftingvendi. Nam u-

bi res obviae fenfuum _{Organa movent,} has non fo- lum ftatim percipimus, fed etiam adhihita ukerio- ri attentione qualitates harum varias comparamus,

easdemque hoc modo ab aliis rebus perceptis ^per- fe&ius diftingvimus. Sunt _nempe fenfus quafi fores animae, _{per quas} objefh ei reprsefentantur, ut illa percipere ac dijudicare poffit. Rerum enim exter- narum agi&atione anima noftra, quafi ex fopore e-

vigilat, ac fuimet ipfius fuarumque virium fit con-

iciai nam licet mens magnis multisque qualicatibus

fit ornata, nihil tarnen agit, nullasque fibi ideas format, neque adeo vires ftias adhibet, nifi ei occa«

fionem _Organa feu fenfus fubminiftraverint Soli

quidem anirnse tota vis & principium internum fen-

tiendi, cogitandi, adpetendi naturales a&us o- mnes producendi competit: fed _{per corpus} has fuas

dotes plerumque, exercet. Prseclare _{celeber: Bon¬}

net in hanc rem differit: O eß toujours r a?nequi fent, _I* mais c eß touiours le corps, qui fait fentir.

ame eß une puijfance, _que le corps reduit en ac- te. Sic mens humana fola cogitat, fed varii tarnen

cogitandi modi a diverfis excitentur obje&is. Ni¬

hil

animtf humana ₇ hil adcuratius obfervari poterit, nid res antea fa«

eric percepta, tum enim dem um obfervationi ^no-

ftrae illa objicitur. Sic pluvia terram fcecundari no«

vimus & herbas ac flores Isetius crefcere atque au«

geri: fed non ex fola pluvias cadends perceptione

hoc ipfumcognofcitnr, verum ex crebra antecedenciotn

& fubfequentuim nec non contrariorum eventuum

comparatione tandem colligitur. Qui ad bderum

mocus fem el tantum atcendic, ho rum d i ver fa ^m fpe- ciem, variam magnitudinem & reliquas varietaces

nondum obfervavit, multo minus easdern inter fe adcurate diflinxic. Ufu etiam attentionis aurum a

ferro, nigrum ab albo, bonum ^a malo, & qux funt reliqua, diftingvimus, quarum rerum divertae qua«

litates, inter fe coroparats, notas fubminiftranc ac

diftin&am producunt cognitionem.

$. V.

Sed non percipit modo ^mens noflra res obvi*

as atque difeernit: fed etiam grata m aut ingratam

inde adipifcitur fenfionem. Hinc vi guftandi, feu

intime fenciendi gaudet. Sicut enim guftus propri-

e in (aporibus difcernendis verfatur, & quia in ner- vis lingva & palato fuam quadhabet officinam, fen-

(ibus excernis adnumerari fölet, ita etiam hoc ^vo- cabulum, fenfu metaphorico acj mentem tran$latums

eam difignat animi docem, qua pulchrirudinem &

deformitatem, commoditatem & n olefHam, _atque

in artibus quoque & aQionibus liberis excellentiam

aut defe&um, honeftatem aut turpitudinem, deco-

runi

rum aut indecorum, animadvertimus. Hic igitur güftus mentis ad fenfus internos eft referendus, ut- pote qui in faculrate bona & mala fenciendi confh dit, _atqoe fenfum boni ^tarn phyficum quam mora- lern comple£Hcur. In natura & indoie organorum fentiendi fundamencum habent fenfus extern!, qui-

bus interni refpondent, quorum ope mens noftra

res & a&iones nobiliores vilioribus anteponit. Dul-

cia ab acidis, infipida a fapidis, quisque per natu-

ram promte dilcernit. Sic ubi diverfis modis rerum

qualitates, a&ionum paffionum &relationum harmoni-

am vel pugnam percipit,aut ad adprobandum aut ad improbandum, & denique five ad adpetendum five ad averfandum grato vel ingrato fenfu fefe determinat.

Quodcunque nobis placet, dele&ationem fimul ad- fert, quod difplicet, id ipfum nos ofFendit turbatque Quantum jucunditacis & laetitiae nobis conciliat for-

tuna fecunda, tantum faftidii, taedii & anxietatis ad- verfa parit. Saepiffime quidem accidit, ^ut quod u- ni placet alteri difpliceat, cujus ^vero rationem ^a diflirnili obje&orum in Organa impreffione variaque

afFe&ione dependere exiftimamus, & non ab ho- minum diverfimode judicantium arbitrio* Alter no- vas in arte mufica inventiones ketus perfentit, alter

eximia hujus artis fvavitate non animatur; fed ean- dem alto fpernere videtur fupercilio: non quia ta- lem contemtum libere elegit fibique propofuit; fed quia fenfationem, quae ingrata ip(i eft, gratam ac

jucundam efficerc nequit* Nemo enim ullis prae«

ceptis, promifiis aut minis ad aliam fenfionem _per-

duci poteft. §, VL

Amma humana f

§. VI.

Menti edasn vis appetendi auc averfandi com- pcdcs quam obfervads ^per guftum rerum qualicati-

bus grads vei ingraris exferit, Obfervatae enim fenfto-

nes gratse vei ^{ingrat^,} animam ad reoi obviani vcl

appetendam vei averfandam incicant; (i enim fénfui

noitro boni quidpiam adfert, eandem ut gratam cupinrnis^ fi vero malum adducic, ^ac radium parir^

ut ingratam fugimus. Hinc fir, ut, licet certe cog-

nolcniius bonum futurum ingens efle, quod fen-

i us ur maxime remotum nobis reprxfentant a ut

contra, fenfionem tarnen citius ^quam Judicium, et-

iam forciffimis radociniis nixum, iequamur. Huc Ipec-

tat iilud üvidii:

- -

Träbit invitam nova vis, aliuåque cu»

pido

Mens aliud fvadeti Video me Hora prohoque,

Dsteriora Jequor. - - - - - In promtu heic efle fölet dittintttio inter bonum ve¬

rum & apparens: fed ^mens iilud omnino vere bo¬

num judicat, quod vere dele£ht, quamvis idem

novam adterat, vei eliam, quae major eft, jucundi-

tatem excludendo, vei amaram in potter um ex mo¬

ral i qua dam confidcratione lenfionem admifcendo.

Gract autem vei ingrati fenfos voluntatern determi-

nant;jn his enim latec ratio, cur hane rem adpeta-

nius & aliam rejiciamus, cur hane fufeipiamus, a-

Ham omictamus a&ionem. Qoando plura adfunt

bona, qua? me ad appetendum diverfimode allici-

unc, ob majorem pratfentem bonicatem unum prae

B re-

reliquis fcquor, atque adeo eleöionem inftituo3quam

libertatis notio ingreditur. Ubi vero

ut, ait cele¬

ber, Schubert, ad unum tantum fumus determina- ti, ibi non datur ele&io a), Itaque libercatem a- nimae tribuimus, liquidem eiigit; ele£tio enim eft

actus, _qui a Übertäte dependet. b).

Nota.

De viribus animae humanse apud mukös fcri-

ptores, atque ut fieri folet, magna vehementia dik

putatum eft, unde accidit, ^ut tales ei vires non-

nulli attribuerint, quae ipli non competunt. Alii in- eptis diftin&ionibus introdu&is, vim quandam ani- omiferunr; ^ut facere videntur qui omnes men«

tis facultates in intelle&u & voluntate pofitas con- tendunt. Nam anima fenfb grato aut ingrato rem

prius guftare debet, quam fefe ad iliam appetendam

aut averfandam determinare poteft; etenim per gu- ftum anima certis obje£tis deleäatur, & aliorum perceptione tasdium fentit,unde rationes defumun.

tur, quae ad agendum aut omittendum nos impellunr.

Guftus igitur pro fingulari vi mentis habetur, quae ab intelle&u & voluntate eft diverfa, Sic vis ide-

as antea habitas agnofcendi, quam memoriam dici-

rous, a facultate fingendi leu imaginandi re&e difcer-

nitur.

$. VII.

a), vid in PJycbolog: Ejus de facultate appetitiva Jupe-

riori 716,

h P'S- TS-

Anima human* ii 5. m

Quaeri autem heic poterit, an vires animae in

omnibus fint aequales? Communiffima quidein ^eru-

ditorum cft fencentia, quod omnes anirn$ vires plane (int äquales: & quod omnis in agendo di»

verfitas ab organis melloribus aut deterioribus fit derivanda; maxime cum natura entis immateriaÜs,

vix ullam admittere videatur in^qualitatem. Sed

cum haec aflertio non ab experientia, Ted a defini-

tione quadam mentis adfumta, ducat originem, nos

utique incertos relinquit, utrum in ipfa natura a-

nlrnse, an vero in fubfidiis vel impedimentis exter»

nis tarn diverfarum cupiditatum, tamque difFeren-

tis alacricatis aut fegnitiei lateac ratio» Sed neque multum haec habet controverfia in recefiu. Nam licet ignoremus, qua in re fundetur virium in di-

verfis horninibus tanca diverfitas : re&e nihilominus hanc nobss ab experientia cafuum plurimorum for-

memus cautelam, eandemque in praxi prudenter fe- quimur, quod cum non omnibus eadem aeque fint

facilia aut ardua, nec nobis nec aliis graviora in- jungere debemus negotia, quam quae viribus divini-

tus conceflis fint adcommodata. Competit quoque animae vis quaedam producendi varios motus & mu- tationes in corpore fuo, partim naturales & necef- fari3s,quas in adfe&ibusobfervamus, partim volun-

tarias, _quarum habitum fenfim adquirimus, ^e. g.

ambulandi, loquendi, fcribendi & q. f. r. Sed haec

diftin&ius perfequi, prohibet temporis habenda

ratio. Heic itaque filum abrumpimus, ex intimo

VQ>

¥öventes peftore, veiic Deus, _{prsepctens sc} beni»

gniffimus vires noftras ita dirigere, ut omoia» quae

fufcipimus & peragimus, ad ^communem.

fpe&ent felicicatem, atque adeo

infinitam Ejus illuftrenc gloriam.

Ita in natura humana vires fczpenumero non exiguce latere pojjunt, qua tarnen nonnifi cura atque cultura [echt

lo exjertce evalejcunt.

Lagerlöf,