42s
EXERCiTIUM ACADEMICUM
PRUDENTEM
F E R R I
MÖNTICOLAM
NOREBERGENSEM
Levicer tlelineans,
QU OD, Cum confenfitAmpi. Ord.
in Regia Upfaltenjt Academa,
Sub MODERAMINE
CEIEBERRIMI V1RI,
MAG. NICOLAI
GEL SIR
Math. Sup. ProfefT. Reg. & Ordi-n.
Publicum adexamen irndeßedefert
ISAACUS GRANAGRIUS,
Westmannus,
In Audit. Guftav. Maj. d. XV. Junii
horis ante meridiem folitis Anno mdccxx i.
tJpSALOEj Literis WERVER!ANIS.
S:ce R;ae M:tis
MAGN« FIDJil V1R0,
Reverendisßmo
PATRl DOMINO, ac
Dn
matthi^e1
is er,
S, S. Theol. DOCTORI CeleberH-
mo , Ecclefiarum per Weftman-
niam & utramque Dalekarliam E-
PiSCOPO EminentifHmo, ut &fa- criSynedrii PRZESULf Graviffitno,
Regiique ibiderr» Gymnafii E- PHÖROAdcuratiflimo,
MJECENATIac PATRONO SUMMO.
Devota mente ceternum colendo.
VIRO Nibtlisfimo
DN. LAURENTIO
judici Caufårum rei Metallicse in longe dexterrimo, Pro-
jJgJdés hctjce pagellas, tenni licet Mi-
neficiorüm memoriam, certijjimamt felicitatis voto, qua pareft animire-
Reverendiffimi, Max. Reverendi,
buiTitUt/ritte-få Å, &
.OSHJHAS 3M1H(JHÅ .tid
r j* OT!;HO<JP.K4 y& iXöT>&cl Jtdmod,Rever,atfy PvMlärisfimol
VIRO,
>iAG. p E T R O
TII.I..LO:
Inclutse DioeceC Weftmånnia? AR- CHI-PRiEPOSITO longo Mkritis-;
firno« Templi Cathedra!Iis ANTI-
STITI1 DigniffimOj&Cönfiftorii -
ADSESSORI Primario, pATköffir öptiMo.
A,
. ■ va&e.
nVoéöfi exoptafciflimo,
nervi, exornotas, ingratijfijwmbe*
que commendationisfpem, cum omnis
venntia, D. D. D. v-
& NobilifT. Nominum Veftrorum
Wetotißim/ttcltem R.
Adm. Reverendo& ClarifjimoViro>
Dn. ANDRERE BARCELEO,
Pastori & Pr.®posito, in d\otC*
brrg& ÖMflanfbttf wgilantiffimo,, Evergeta? fummo, omni officio-
rum & obfefvahtiar genere «e-
tatem profequendö.
PLReverendoaéqtte Qoffijjmo Domino,
Dn. ANDRI.i: flBELI O,
Pastori In & 0aira me- ritiffimo, ut av ofuo benigniffirno,
ita quovis obfer vamia? & honoris cultu, null' o non tempore ad
"eineres venerando.
Jfiro Reverendo
A.TAM.l DE ANDREJ
V.; D. in9tocd)£t$ Commini pia mente
Vobis, P/, Reverertdt Practariffimij Spe
ntttmt. fitvorem, plurimaquc titjee#lla
rioris favörk , tenu,ei hafce ingertiipri
lorumfaInte#incolumitdU i
PI, Reveremlis & Pr<eclarisßmis Viris,
Dominis MAGISTRIS, :
G^mnäfii Arofienfis Lectoribus,
Dexterömis, Confiftorii Adsesso-
ribus a?quiflimis, Patronis &
Promotoribus cerciffimis,
tfQ* * v** -tr - •.-t a *,ntfTft
Sféttat# Fiäei ac Prudenties Viro,
Dn CAROLOHESSELBERG,
Officinarum ferreärum ad <2£dflan>
foré PofTeflori & Patrono adcura- tiffimo, multis nominibus
colenda
\r-$(J tSt?!5 -Hi Hl ".?
Eruditiflimoqtte
GRANAGRIO,
ftro fideliflimo, Parenti
fufpiciendo.
ftatiffime> £5*Parens eXOptdtiJfimey abesfh»
ta beneficia paterndi ned nonfpem alte»
mitias, cfttn vet? ardaptißimorpra (mgu•
\pr" r'w. 51 Q;;
retJerettier&ofßciöjccetißtrM A» & fc.
. ...
oé 2Bd&lcicl)fat>
Jöns Rämström,
4,£\JSIHOi 3...t ipliÖjt-i-ij\ HIBfTfD * igpß OC^ . • , T
"022a^oamptC!tiie^ ? f. rt _$lorcberJjf, / - «&. . *//l .tf. /■*» •
♦vi
mefcrmikbfampt fmne.5dra/
ftriOgtt of tiiånÖTctva/
Naturen, fåfom
alla t fiffn mot wdmter
DmWwn (er /-cxf) «ånftn ftöntier/ Oidtf fö mtblmdn refer utf).
$?en fdrndmjt emot be fttta/
0om giorbt ^aft/ fåmt'0/ fo.m ttima Uti ttjb / ocjMfW mång/,
§Eot mi'(] n>d(j(mftrf Imttt bürft-
£)c(; eo låfet bet Wfturft
2lf/ fafl ttjbett roant trått#;:
:53n$ft<nu fii tacffatttt minne/«
<5kr tö0 afettmekbfamt firiw/
Det jag bar af gtfma
€tt ratt btottcr pappers 0åfaa/
0cn»ybD.dj> år en ringa båfroa (§mpt bet mt# roi/fat arf
Qm
£)m gfjvt avbet och Gtf)t mö-öa/
0ou/3tfä at fTöfla (6ha/
@a för ^jbnvfop;gfre barn;
SDitn ©ut>$ feflr fä t\>elat laga 2lnbracföiwl gcnom 'f!a$a /
Slfev anbta gcnom garn:
Stobra ftop od) banbet Drifrea/
3 blanb Ilen t bergen rifrea
&q metaller t fm arf/
T)t 3 fanfugt Idrt ai rednba/
$k be &br fil &pw lanba/
®?oit Det ide reijl dr rart;
Uti fl® 3 od) Idrt röra/
£)dr 3-kurtbom ban at giöra /
Sitmeb jtod/ od) akmcb flert /
Sbfanb elbv od) fobl-bamb dpdr reib fan brear orean rpfa/
3ngen far j)oö C^r gå fen.
SDetta £berf redref©ubb fröne/
03?eD fttt goba 0)r belöne
till nprto/ od) til tréft/
CDlåHp åbren dn f/dr lefrea/
gqjt iblanb meb arbef fkefrea/
Ö'n(låö par raeö reörbfam röfK
Of
€t>cr tfenftjfylMge ISAAä GS-ANAGRIUS.
Pereximio atque Literatijfimo
Dn. ISAACO GRANAGRIO,
Westmanno ,
Amico fuo perdilé&o/
De
MONTICOLA PRUDENTI NORENBERGENSI,
egregié diflerenti.
ERuisQua:ingcnio,funt inGRANAGRIveftro conditadofle, metall*multa Iblo:
Haec uliispraeftant NORENBERGENSIBUS a:que Mcnticolis gnavis commoda mille parant»
Uftrinas quorum defcribss, Amice, decenti Ordine, V.ulcaoi 6cdetegis artis opes;
Qua ratione locant carbones ignibus aptos,
Ut ferrurrttandemprofluat indenovum,
Ad Nolles fua donaprobat melioribus auris AEolus, 6c lern flamme mitis agit.
Gaudet perpetuo tua patria fcrvida tantis
Gazis, Indigenas queis bcat illa bonis,
Eft «tnatä, reorj veftrisvis ignea mentis,
Etvigor 5c virtus irrequieta Viris,
Hanc quia matcriam tua pagina pulcra miniftrat,
Solmurin.laudes Muia parata Tuas;
Hcec cupitipfa brevi Tibi procmia digna referre.
Et redimiretuutr. frondis honorc caput.
Gr/ttulatur
N. CELSIUS.
£>. D.
i i.
Eß Prdiminark.
Icut Poé'ticum illud veriffi^
mum eft j
Nec telitis eadetnfarit ömma a).
ita Jhoc quoque>
Artem q ti*vis aIit'terrA* b)
lcce meridianå clarius elfe conftat»
Quo ingenioliffimusi lieindicatumvo*
luit,eruditionem vel artificium homi*
nibus certiflimurn quoddam efle, cut
coniidere poflimt» fiquideifi non finc
fiimma difficultate , comparari pofiit.
Secundum illud Horatii:
A Mil
a) Oyld. de arte amandi Libr,I. p,
bi) Svetonitis de Nergtte*
I
" - • ATilJtne magno
vita labere dedit mortalibus. c) Uruverfo ergo generi humano Deus,
pro infinita fua bonitate ita profpexit,
ut finguli, pro varietate loci, tempo¬
ris, originis, fortunas ac conditionis, (ingulari fere modo Iaborent. Quam noitram fententiam, präster fcriptores
Civiles.
. Non eft viritimerefudorem. d).
Cui aflPentft Poéta,
Nec Te poeniteat duros fubiifje laboresy Aut operi infvetas attenuajfemanus,e)
Paginap, quoque facrae evidenter fatis probantj cum dolore comeditoproventum ejus > (fe.terrae), omnibus diebus vita Tu<e f) & paucis interje&is} in fudore
vultus Tut vefcitor cibo g). Jdem hoc divinum effatum omnes jam Adami pofteros objigare, locuples teftis eft quetidiana experientia; tanto tarnen, tamque magno laborum difcrimino,
pro ut cuique nafci å fortuna conces#
fum (it. Summa igitur hasc Creatoris
benignitas in genus humanum tanto-
f) Horat. Serm, I.Satyr.9, d) Sen.6p.jUpetc e) Tib ullus. f) Gen.cap.j, v. ty, g) v*
19. ejusdem cap.
pere erit veneranda, fiquidem omni-
bus tam benigne confulueric; ut fin- gulos certis artibus addifcendis, iisque
traétandis idoneos prsparayerit, qui-
bus > ubi diligenter munere noftro fungimur,largiterfuftentaH poffumus*
Quapropter Eloquentiae parens illo
Gieero non minus venufte quam vere dicit: Ea cnim ipfa» qu<e tnanima. dixi-
mus» pleraque funt hominum. operis efte~
Siai qu<e nec baberemus, hifimanus &aris accefjijjet: nec bis fine hominum admini*
flratione uteremur b)» Adeo Ut non- nulii navigatione inter undas ac tem-
peftates i alii peregrinatione per di-
verfas terras ac regiones,- alii denique
Ut reliquos omittamüs, qui pra? cacte-
ris» corporis viribus, &robore aliquo pollent) graviffirno labofe libi neces*
faria quaerere neceßiim habeant; quos inter monticolae noftri , tam graves
durosque fubeuntes Iabores, haud po- ftremum merentur locum, cum Iiisi quibusdam anni temporibusnulla vel
die vel no&e quies concedatur» qua de re in fequentibus» Deo voIentOi
plura. Ubi loco fpeciminis Academi-
A i ci
b)de oßciü Lib.Ii. cap„ ut.
ci aliqua -dé Ferri Ctiltoribus» ea pr«*
fertim r quse illorum labores, mores*
& privfilegia attingunt, utcunque pro modulo ingenii breviter in medium-, proferendi animus eft; cumque heic plurimä reperiri nulli dubitemus, quac accuratiorem perfcrutationem, magis-
que exercitatas ingenii vires poftula-
rent>multaetjamdefidcrari, admonti- colasnoftrosuberius defcribendos, quae
omnia comparare & rite perfequi tam
temporis anguftia, quam aliae incom-
moditates difluadent. Vosideo, Can- didi L. bonique rei aeftimatores, offi-
ciofe rogatos velimus, ut hofcecona-
tus qualescunque , aequi bonique con- fulere, & quae praeter voluntatem mi¬
nus adcurate difpofita fkint > benigne-«
interpretari dignemini.
§. II.
Tituli dijjertationisexplicationem, na¬
turam&moresMonticolarum doceu
ARduamticoJarumhanemateriemdelaboreconfideratu-& vitaMon#
ris, opera pretium effe videtur> ii in anteceflum* ipfum Titulum explican-
do, adituip nobis paremus ad rem i-
pfam tutius atqué feliciufc éxpénden-
dam» qui, uti ex frontifpiciodiftertä-
tionisnoftras videtur, ejusmodi pracfert infcriptionera , Prüdem F&ri • Monti-
col.t Norebergenfn$ quorum > primd
induftriam, pariter ac prudentiam Ho¬
rum intelled-am voluimus > minime poftremo loco cenfendam f quae pru-
dentia åprovidendo di<fta>nut amat Ci¬
cero i) per quam futurum*aliquid an*
te fpe&atur, quam efle&ui datur, hu-
jus etjam proprium eft omnia con-
filio & ratione agitare ; praeterea quo-
que å Langio in ejus Polyarfthea, per
fcientiam cujufd/tmartißcii, deHnitur k)*
quam certe ob cqufam hiföé noftris,
in opere inftituendo maximeeftneces- faria > fi modo frudtum ex laboribus
fuis percipere velint» cum fingula an-
nftempora , ipfrs deftinatum ac cer-
tum -negotium exhibeant ^onficien-
dum, quod ubi non jufto -ac debito
abfolviturtempore,reliqua majorisform¬
te momenti, omnia eonfumunt, cau-
teergo in hifce,ipfis agendum eft, ne
damni äliquid fentiant. Ut enim Agri-
col£tempore meftis,nobi&attfijb/haud
A * mul-
i) Lib, 1, de Leg,infin-, k)p< vidifpo.
\6
mültüm -habent citri, ita ferricultores rpertotum annumfingulistemporibus diligeritifiinie infervire debent. Si er¬
go cuiquam, certe his, prudentia u-
tilis e/J ac necelTana , meritoque illi Prudentismomen merentur , nos ta-
•: men pajrum dixifle putamus. Ferrt
• autem vocabulo, bos noftros ab aliis
- m->ntanis lnteHeclos voluimus, qua- rles Fahlunae, & dri di-»
ciintur» feum his noftris nullo fere mo¬
do confundendi , icum hi diverfiifime tnetalia-fua é montium vifceribus eru- ta prajparare norint. Monticola vero
ipfam perfonam, feu materiatn vcnti-
landamåndicat , qui nominis deriva^
tionem ,tam latinoquamSvecano no- ftroidi6mate,&locis ip fis in quibus ha^
bitat, &labori, quem exercet, debe-
re videtur; cui noftrac fententiae Poe-
ta aftipulatur, dum de MonticoiU Syba-
*>ü infert /■), qui nein modo montes inhabitant, verum etiaminter cryptas
& praeruptos coMes cjusmodi opera_, manibus pedibusque tra&ant. Ex ul¬
timo igitur feu Norebergenfi, regio cujus incolas deicribere lubet, patcbit,
&
, l) Oyid. /, Met dm,
åt
7 6cvulgodicitur gdmfa
lag/ quam praeter, patria noftra pluri-
mas pofTidetj utpote @fmtffatteberg$;
Stnhc0*&9?orabergslag &c.ubietjamex montium vifceribüs ferreum hoc me- tallum eruitur praeftantiflimum>opera
tarnenfua metallicarefpe&uregionum
& locorum aliter plerumque tra&ant»
aliisque, prac caeteris gaudent praero- gativis. Indurata illa natura ? qua e- jusmodi prae aliis d Creatore, in tam gravibus durisque laboribus fubeundis
donati, certe eft admiranda; Quam-,
«rgo ob caufam Olaus Mag. in PrsFa-
tionc Libr»VI. eos merito hoc defcri«
bit modo : ^xitt durum & indomabile
genus bellatorum Septentrionis •> SvctbU
& Goth'ue mineralet montes inhab'ttans ,
ob tngentem animi, # corporis ferocita-
tern-,animofitatemracetjampropter duris- riffima exercitia, quibm implicantur, gi- gantibus &pugilibus debite poterit affimi-
tari: Ut & in cap. V. in reliquis nullum txpavefcuntfubire pericuhim, vel ruinamt- qua inter Jaxorum cadentia fragmenta, five intrabibus inter later a montium ob- firmandü, contingerepoffunt. tdeoqutL»
fepißmeJubduntur borribilibtufatis. Pa-
A 4 tientiam
tientUm vero duritiemque laborant tium, qui propriis ufurpavit oculiscer-
te admiretur, cum hi femper firmi in
incepto perftent opere, nullaqjue re- tardentur morå, (i vel maxime mors
quolibet momento ante oculos ipfo-
rurn oberret. Non qrgo fine faCiceronem in huncmodum loquenn
tem inducimus. Eademque' ratiqne pec I
iapides e terra exciderentur ad ujum ntr*
flrorum neceßarit , nec ferrum ? au~
rum , argentum effoderetur penitm abdU
tum y fine hominum labore & manu, m)
Hos tarnen femper inter negotia fua^.
hilares& honeitibimos reperies. »}
$.111
Todinarum amiquitatem continet.
ÅNtiquitatemquo temporeveroprimum huicquodattinet,no-vel
ftrac regioni ejusmodi thefauris fubter*
raneis gaudere licuit, nihil certi fta-
tuere audemus >hos tarnen per aliquot
retro fecula cognitos fuiffe in aprico
elTe m) de OfjiciU Lib. II. cap. ///, pag. m /y/.
n) confcr Di(put.Nob.Laur. Benzelfiier*
nasfubPrafidio Ampi. Mag. Elvii tunt
temporM Math. Prof. pag. 60.
9
fefle putamus5 liquidemin inquidtione quadam å Nob, Dn. Odclftierna A:o
%6q4 habita, tunc temporis caularum
metallicarum ejusdem diftridus Magi-
ftro , hxc verba legere liceat.
3drri(|rüfrDor dr dftorcberqö 10o,cfcn af gömbla tyDec ri/fave. art någon annan
^ergélag/ od; lat utan ad tmifmd mara af be dffie/fom i rgm.nige ufjotaanc/
Jjmilftt ocf ar (jamMa Privile¬
gier ocf) brcf/ fom i beg fprfta fbrmaraS
fonnco funna aftagaév men gmimovnaö férjda beqmineife mettilgen/ utban-&tJ>af*
»a afåloet ?6r aob 0$ pmnt^ malmma#
tit berömbe. Uti comrnunicavit mecum Nobil. Dn. Benzeldierna. Pro anti-
quitate vero ftabdienda, ea, qu<ae fi-
dem merentur, breviter fiftam: quod
patet exliteris&privilegiis Regis M^g.
Smeks y montanis Norebergenfibus
datis A. i JJ4- Attamen negari non
potedy res metalheas. ante haee;quo-
que tempora apud eos ftoruilfe»quam-
vis modus metalla haec coquendiX no- ftro tempore fuerit alienidimusy de
quo modo Ferrum fundendi heic qui-
demlocusedet dicendi, cum verohaec
&pluraaiia in adcurata illa> å Nob.Dn.
A $ Laur.
IO
Laur- Benzelftierna , adornata difler-
tatione de re metallica Sveo-Gotho-
rum oftenfa fint, fupervacuura duci-
mus heic repetere. Illud vero tem- pus, quo primum more exoticorunu (efter$tanföO# fi>Uo) metallum Vulcani
viribus in ferrum prasparare , noftri incoeperint, determinare non adeo
difficile eft, o) fiquidem fuperiori fe-
culo curaRegis Guftavi Adolphigl.m.
plurimi laboratores å Germania &Gate
lia profcripti fint» qui hane laborandi
methodumattuleruntjqua?etjam nobis longe majorem praebet ufum$ qua de
re videat B. L. ftatuta Regia
tfave orhntnqen^ A. 164p die 6 Julii, a Chriftina Regina , edita.
§. IV.
Iniüum montani laboris, & inquo conßßit, indicat,
Hlfceproperamuspraelibatis,, initiumad ipfa negotia_,faciendo
ab iis, qua: ejusmodi operis perficien-
di principia eflTe videntur. Primum
enim fole fignum arietis ingrediente, faltus hi cacdere incipiunt, illisque^afl
nomi*
#) videdi51dm dijfertatiottemfag. fjt
II
nominantur, in quos dein eodem fere tempore annifubtequentis, folis calo-
re jamjam perduratos, Vulcanum vi¬
res fuas exercere permittunt, ita , ut rami & cacumina tantum , qua: alias
fecuri excaederentur, excremantur, li- gnis tarnen illaefis » (illis brdnna $a(l) quam fubinde terram igne ticcine pau#
lulum toftam, arboribus verö ad lo- cum carbonariufri 5to!)lböffnen ope ju-
mentorum translatis , fegeti feminan-
da: incolae inftrumentis ligneis (jroffor/
apte praeparare norunt; unde, per di-
vinambenediölionem,fingularemfru-
gum experiuntnr pröventum; ne ta¬
rnenhocpromifcueindetrimentum fo-
dinarumcederet, publicis interdi&um
eil ftatutis:Quapropter etjam hujus re- gionis incolisodtransgreflionemmul-
ctx fiintirrogatac>feculo proximeprac- terito, dum adhuc in vivis eilet CA¬
ROLINSXI.gl.m«5 aquibus tarnen, e-
jusdem Regis dementia, incolae funt liberati, uti ex diplomateRegio con- ftat: fyafroa tippd ben unberbdnigjle
förbön/ för bem/fom uti 9}i>reber3&agen
dremfdlte titt böter/ för bet vssrcebjan#
be/för troä åf)t tittbafavö giorbt/t ndber btfri/at
Ii
befnfßtbem beifdre/&paucrs interjeåis^
bräutan/ fot« mtj f6vn:mme babe af tS«
bert bsef/ od> fampteltga ^ecg&ttåmtemt qambla Olorcbergadagett bar beoei fogabe fuppliqué, at be« traden di en tårr/
mager od) tlemg.ovt/ fyroare# bet ar mt)t<
fet fnapt otn 0åbb/ ocf) tid <£reafttvej$&
uppe&dlk/fd efreilåtcd bcrn/ bar fom ttdn#
iiq niaref dr/ till bete od; dmi få.mpcfet dbrligen at froebja/ [om be ftübégfta néb<
toiften betarfma/ men mpdet (parfamlt*
gett />,)♦ Cumque jam ejusmodinega-
,ut ex literis nominatis patet, ntn.pro lubitu tklicieum, praeterea_, quoqueliterrae fitus noti ubtvis aptus elt,. cui fernen, committitur-v---kko mork-icolae interdum arboribus ,eaefis
mox ramos amputant, quas dein , ae-
Itivo- cgdore extollas ad locunn jearbo- narium transvéhunt-(åfa inMtabi ti-
gnam arte '& mduftria ipforum cumu- .ktinn (Idqcja m milda)/ ramis- krobileis obtegunt, ac infaper pulvere carbona-
rio afpergutjt (tftjbba md)!a). ' Omni¬
bus jam liunc in modum praeparatis*
confe&a efb förnöjt carbonaria(fbbimt*
laj/cui poftea ignis, eum iplisvolu-
■ oim.tUthoifc irifclftd&i ~4i
p)vtde Ut,Reg.CdroliXI A, Ij.Maji
n
$>e fuerit> inferitur per certum defti-
natumlocum (fdntm på). Quod igneum
opus abbinc per aliquot dies dtligen-
ter crit cuftodiendum >ne totuminci-
neres redrgatur, igne vero pauiulum
fuffbcato9 non adeo magnum eft peri-
culum, modo carbonarius feinel vel
bis de die heic adfuerit, cauté tarnen
profpiciens, num quid periculi expe*
dtandum fit nec nev {0dge#!fwUa ccf)
rpmma tmbia). Lignis jam & arbori-
bus ita adminiculo ignis ad carbones
erdinatis, fornaces carbonaria:, per a-
liquot dies extinguuntur ffld igen mil}'
la)/ donec omma per Te, contis un-
cinatis fveticé fo^lod;branb frofov/ vel janJor fégregata,in eertas ftrues coa*
cerventur(lllis riftuö uti; tmbta)» Quas brumå dein appropinquante poflefio-
res cratibus nobis ffrinnö/(Ü0 eller Tt?#/
domum transvehunt , quae menfura , juxta tenorem conltitutionis Regia?,
continebit ii tonnas eritque longitu-
do hujus 4 cum | parte ulnarum, la-
titudo i & I uln., altitudo vero i §
part. uln. 2)5 ifa tamen, utillis>qui
carbo-
q) vide fobitmanbttftf /«&n, 4:o rfqpdie fr.Ju/iif -I ^
14
carboncs, ad proprias tramvehunt tt-
ftrinas, menfaris pro voluntate, Ufi integrum fit, non vero venales com-
porrantibus, qui Regias conftitutiones fequi debent, nifi ab obfervatoribus
!ol)lmritare muldas exfpedent r) Ne- que é re efle putamus, ,cum in arena
verfemur,indigitare fornacescarbona-
rias efle duplices , gpftDr & refpmif>!or/ quae uti non eadem forma, ita etjam
diflimili conficiuntur laborej illat enim artificiofé in cumulum depofitse, hat
verd eredac uberiorem longe emit*
tunt proventum.
$. V.
tvduftrtam ipforum, in metallisferreis effodiendis demonftrat, qu&que
area eafunt objervanda.
CArbonibusparatis j montaniita proad fodinasfacultate com-pro-
perant. Ubi ampla quidem occafioes*
let, quaedam de metallorum exordiis diflerendi, cum verö hoc noftri noti fitinftituti, nectemporis anguftia per- mittat,variorum recenfere fententias*
heic practerimus;intereatarnen dilcen-
di
r) forman.férH"••
di cupidum ad difleftationem Nobil.
Viri Laur. Benzelftiernas ablegamus>
qui haec omnia in operis fui laudatifli-
mi I:mo capite curiofe fatis demonftra-
vit. Noftrum tantum erit, induftriam ipforum in metallis efFodiendis ignotis patefacere. Fodinae nunctemporis in
diftri&u noftro ufitatac iequentes funt,
& primaria?, Ofiönmdtfgruftvan/ Oiöber#
get/ 0ötiDbacfan/ itflaÄijlgrufroarr/ $it#
telen / #dflbdtfen / lilla Q5ont>gruftt>an/
fXaroaläbcrget/Storberget/gambla berget/^acfffrecfet/ ^remennig&grufroan/
0torj]recfet/ m;aborberget/$aflmorber#
get/flora. .Roimng^berget/ ^(aefberget/
cfebo/ nt>a.ftobhitngbergef/Jpcbfdrabetgef/
praeter has, aliae etiam plurimae varias
ob caufas defertae reperiuntur, di&as
vero omnes ob pluralitatem, perfe ri¬
tedefcribere>non vacat, omnes tarnen
profunditate diferepant, &metaIlobo-
no, licet non abundante praeditae, ut nobis merito gratulari poffimus, de>
tanta divini Numinis, diftriftui huic prae aliis, concefla venarum copia. In
fodinis hifee, foffores non per totum
annum, Ted tempore tantum brumali
metallica fua exercent opera, dum iis ubiqu«
lé
ubiqué vi fHgoris compendiofior via
eft , metalla huc & illuc deducendh Metallt hoc genus fub fe prsecipue tres.
comprehendit fpecies , qua: refpe&u
ferreaematerias haud parumdifcrepant,
cum ex una caverna ditius metallum t exaltera vero macrius ehciatur, quod
tamen ideo non eft negligendum, fi- quidem (ingulas metallorum fpecies >
montanis in furno officinas fingularern prsbent tifum» Et eft prima fpecies
^orrficn ab arida fua natura ita di&a_,>
cum fola absque aliarum auxilio infor-
nace refolvi nonpoftit. Altera verö
$$(antyicn fivé QtDtcfjten -appellata , a-
liquantd mitior,Dod) epfå jrirnnft/fom fortfleu/ bnoita åt>rar uti ftgv ocf>
fcdrfdrelätt gångnata Tertia & ultima iijm nominatur, ideoquodesteras duas fpecies refolvat, & in unam quaii di-
geTat materiam» s Addi polliint quo- que-quarta&quintafpecies>putaJprmt#
fieti 5 & merito fub tertia fpecie com-
prehenditur. Quinta & ultima eft
/ quaii promifcuum quod-
dam ex primis duabus > optimi tamen
generis, & å prudentibus monticolis femper ob prascipuam fuarn virtucem*
ufur-
nlurpatur. Metalli hujus diverfä na-
turå ica perfpe&å, laborantium opera
paucis declarare, ordinis poftulat ra¬
tio, qui tempore primum autumnali
certas fuas adeunt fodinas, quotquoc ejus funt confortes (fcimrafer i grufeg) ita utin quibusdam, 4, ö, 8»
vel 10fint fortesmetallicaeCgrufDcblar).
Hi omnes in operibus fuis tra&andis, Magiftratüi fuo obtemperare tenentur:
Sitta25crg£mdn fom arbeta ocf>bafma fina grufbelar/ flolamara férplidkabe/ af rdfr
ta fe efter SSergmdferené/ Q5ergtf»od>
©rtifme *gougt)en$/fcmptevgepmdnnerneé difpofition, få tudf)f i ett fomannat/ tfyef
grufmantill nptto Idnöa fan/ &c.i).Utad negotiamonticolarüm noftroriiredea- m9?incipiunthidittotempore,tcrram*
quimetalla quibusdä in locis obtegun-
tur,incumulos contrahere(rptfta 3ort))/
uteömagisoecafionem metallaeruen#
di habeant 5 alii vero, quorum fodi-
nae tunc aquis fere repletae, in iis ex- trahendis laborant 5 quod fit plerum-
que machinis hydraulieis (matufonjler
eller pumpar)/ quae vel pedibus, non
B aliter
s) 3drnbergé crbntngcu^^. *i, deA:*
1649. ben * Jnlih
aliter ac campanae calcantur, vel ma¬
nibus trahuntur (tramp eller feaiii) piinr#
par). Quas qui aliquo modo fciens infeftat > pcenå afiicietur, juxta fta-
tuta Regia: $j)er någon gibr ämörefan pä tpamifonffeme/ eller antre märefen t
grufmatr/ tljen fFafl löpa gafulopp / fä mänga gänget* ban blir tillbomPcr /).
Omnibus huncin modum prsparatis,
venas cumulatas(-}k*Rr cUet ^agenberei)
quaerere incipiunt, ex quibus, (cum ftruesaliquotlignorum (retOftöfar)quo-
auedie confumferint, quibus petra^, domatur, has quisque participanscom-
parabit») metallum effringunt prx- itantifiimum, ferreis fuisinlTrumentis,
quae iliis dicuntur,©pert eller0ruf|iäng/
Ånöfter /Äiblbacfa/^tblar/ &£uta/pr*-
ter quse unicum tantum habent li- gneum^imPfaar/ quibus fingulis adme«
tallaefFringenda & deportanda foffores
utuntur. Metalia hac ratione eruta,
partim ergatis (NnDttmtnöO extrahun-
tur, partim manibus portantur , par¬
tim quoque ope jumentorum transve- \ huntur > unde poffeflbres , quan-
tum iplis fat eft,ad ulirinas fuasdeve- huntj t) Sdrnbevgé erz9%
