DE INTERNO RELIGIONIS PRINCIPIO COMMENTATIONES.
QUARUM PARTEM PRIMAM
VENIA MAX. VEN. FACULT. THEOL. UPSAL.
PR^SIDE
MAG. JOHANNE ALBERT. BÜTSCH
S. S. THEOL, LICENTIATO, DIOECESEOS SCARENSIS EPISCOPO
PRO GRADU THEOLOGICO
P. P.
MAG. CAROLUS JONAS ALMQUIST
S. S. THEOL. LICENTiATUS, THEOL. ADJ. PRIMÄR,
*
\ \ * V ',
IN AUDIT. GUSTAV. DIE XV NOV. MDCCCXXXVIX.
H. A. & P. M. S.
Ü P S A L I JE,
EXCUDEBANT REGIJE ACABEML® TYFOGRAPHI.
L U.4C
DE INTERNO RELIGIONIS PRINCIPIO COMMENTATIONES.
-Antequam in ditionem religionis, sacram illam atque sublimem, ingredimur, terminos omnino praestitui opor¬
tet% quibus viam nostram atque rei tractationem, titulo jam indicatas, circumscribendas esse ducimus. Quod qui-
dem eo consultius nobis videtur, quo latius patet vis
et potestas religionis, infinita, credo, et numquam
ariimis mortalium penitus perspecta, quo plures \iae
ad eandem spectant, et quo magis ambiguae sunt re¬
ligionis vox atque notio, diversa easdem contemplandi
ratione spectatae. Etenim, ne hic diversae istae etymolo- gicae t>), quibus jam permultum laborarunt interpretes, hu»
a) Cicero de natura Deorum II: 28 religionem derivat a
relegere. "Qni omnia, quae ad^cultnm Deorum pertinerent, diligenter retractarent et lamquam relegerent, sunt dicli reli- giosi, ex relegendo, ut elegantes ex eligendo, tamquam a di- ligendo diligentes, ex intelligendo intelligentes: his enim in verbis omnibus inest vis legendi eadem, quse in religioso"
Conf, Cic. de invent. II. 22 et 53 ubi definitio religionis ita
sonät: "Religio est, quse superioris cujusdam natura}, quam
jus Yocis interpretanda? rationes in disquisitionem vocen*
tur, diverso tarnen modo ipsa notio religionis considcrari
divinam vocant, curam ceremoniamque adfert.'' Conf. et M.
Ter* Varro de lingua latina V. p. 68 Ed. Bip. ubi religio idem
valet ac "diligentia, studium singulare, oautio non temere agendi et credendi, sine qua religio esse non potest, cura deni-
que et ceremonia deorum,"
Secundum Ciceronianam religionis interpretendao rationern, religio, a relegere scilicet mente, esset repetita qua?dam medi-
tatio in res divinas inlenta, qua?, interna? mentis indolis ratione
habita, nostrae voci andakt; externi cullus et rituum respectu habito, verbo Svecano: SamvetsgrannJiet, eller noggrannhet i fråga om Gudomliga ting, proxime, credo, responderet. Conf.
Theol» Stud. und Kritiken von Ullman uud Um breit i B. 5 H.
p. 527—46. Forma? Grammalicae ratione habita liic conferri
possunt: legio a legere, regio a regere.
Lactantius, Inst.div.IV". 28, religionem ducit areligare, minus
formam vocis, quam essentiam notionisrespiciens: "Hac condi-
tione gignimur, utgerierantinosDeo justa etdebila obsequiaprae-
beamus,huncsolumnoverinius, huncsrquamur. Hocvinculo pie-
tatis obstricli Deo et religatisurnus ; unde ipsa religio nomen ac-
cepit, non, ul Cicero interpretatus est, a relegendo. — Diximus
nomen religionis a vinculo pietatis esse deductum, quod homi-
nem sibi Deus religaverit et pietate conslrinxerit, quia servire
nos ei, ut domino, et obsequi ut patri, necesse est. Melius
ergo Lucretius id nomen interprelatus est, quia ait: religionum
se nodos exsohereConf. Lucret. de nat. rer. 1. v. 981. Cui religionis interpretanda? rationi accedunt Hieronymus Comment..
in Arnos, c. 9. atque Augustiuus Retractat. I. i5,4 ubi dicit:
potest, sive externum ejus respexeris atque Jnternum mo- raentum, sive primitivam ejus originem atque progredien¬
tem explicationem, sive objectum ejus, variumque id
fpsum percipiendi et pro singulis subjectWis rationibus
conformandi modum, sive diversa denique, licet inter se intime conjuncla, quibus vim suam exserit religio, theo-
retica atque practica elementa. Subinde sequuntur diver-
"Uni Deo religantes animas nostras, unde religio dicta credi-
tur." Conh Aug. de vera religione c. 4i. 55• Ab hac diver--
sam feligionis explicandee rationem idem Augustinus antea
iu libro, qui insciibilur, de Civilate Dei X; 4. proposuerat di-
Cendo: "Ipse (Deus) fons nostree beatitudinis, ipse omnis ap~
pelitionis finis. Hunc el/gentes vel potius religentes — amise-
ramus enim negligentes — hunc ergo religentes, unde et reli¬
gio dicta perhibelur, ad euin dileclione tendimus, ut perve- niendo quiescainus" cet. Hic religere idem valeret ac7°ursuseli-
gere, cippetere — Deum relictum, neglectum. — In ratione
derivandae religionis, a Lactantio proposita, examinanda, si for-
inam Grammaticara respicere velis, forsitan conferri potest:
Suspicio a suspicari atque etiam postulio a postulare apud M.
T. Varronem 1. c. IV. p. 4i.
Apud Gellium Noct. Altic. IV* 9. Massurii Sabini, Juris-
consulli cujusdam, Tiberio imperante, exstat religionis deri^
vandee ratio, quse tamen magis superstitioni, quam verae reli¬
gionis notioni convenire mihi videtur. Derivat nimirum reli- gionem a verbo relinquere, dicendo: "Religiosum i. e. quod
propter sanctilatem aliquam remolum ac seposilum a nobis est
a relinquenclo dictum est." Corif, Macrob. Saturnab 1. i. 5.
4
seg doctrinatn religionis considerandi atque tractandi ra~
liones, variaequae religiös® traditionis fortnae, alias ratip- nalisticis magis, alias supernaturalisticis coloribus distin- ctas, infinitos, credo, ecclesiam, in diversas partes discé»
dentem, consociandi conatus creantes, ubi tamen cujus-
Vis partis propugnatores, licet paciferam olivam praeten- dant, nihilominu3 pugnam srepe magis atque magis accen-
dant, sui plerumque amore potius, quam sincero verita-
tis studio ducti.
Quae quidem singula et universa, qnamvis ad am-
plam religionis ditionem perlineant, tarnen cum re prae- senti non ita cohaerent, ut non.partem tantum, temporis angustiis exclusi, explicandarn nobis sumamus. Itaque speeimen Academicum edituri, rei gravitate haud minus,
quam praesenti nostra conditione, non una tantum ratione imp ed imentis laborante, religiöse consideratis, bunc finem opellae nostrEé constituimus, ut propaedeuticas quasdam de religione atque primitiva ejus indole in animis elucente Inquisitiones exhibeamus, atque adeo statum ejus, ut ita dicam, IvdidO-srovf fontem atque principaiera ditionem subjectivam eidem propriam, critica ratione examinare
coneréur. Quum igitnr hb quseritur de religionis subje-
ctivae propria ditione afe primitivo fonte et origine, facile quidem intelligitur, neque in dirers'is traditionis formis,
5
quibus religio historica et quidem revelata "?toIvjxsqms
xal noXvTQ-o nog" se manifestam fecerit, neque in diver-
sis religionem, jam e fonte egressam, tum per scientiam
conlormandi atque explicandi, tum etiam maxime per nio«-
res et Yitam exprimendi niodis, disputationem nostram versari, licet omnino utriusque rei ratio quoedam habea-
tur necesse sit. Jämque his praemonitis ad propositum
nostrum progredimur, antea de principalibus animi farcul-
tatibus, ad quas relata fuerit religio subjectiva, nonnihil
dicturi.
Tres esse principales animi facultates, quse sciendi agendi atque sentiendi partibus absolvunlur, ut jam ab o-
mnibus concessum praesumimus b). Est vero facultas ani¬
mi principalis receptiva quaedam spantantita t vel receptiva
simul ac spontanen rnentis operandi ratio, primitiva sua b) "Der Mensch, hat drei geistige Vermögen (Functionen)
welche sich als wesendilich von einander verschieden im Be.r
wusstsein ankündigen. Diese drei Vermögen sind die nothwen-
digen Beziehungen und Kiäfte eines und desselben geistigen
Subjects. Die ursprungliche Gesetzmässigkeit dieser drei
Vermögen lässt sich durchaus nicht in Zweifel ziehen, denn es gübt nur drei Arten von geistigen Zuständen welche sich im
Bewusstsein ankündigen: Vorstellungen, Gefühle und Bestre¬
bungen." Jfr Dr Cramers Vorlesungen über die Christi. Dogro.
Leipz. 18 9 n 6. Conf. Gerlachs Grundriss d. Fundam. Phi-
los. Halle 1816. p . 19 1^
6
operandi qualitate a ceteris potissimum distincta. Quae
facultates principales ila inter se, primitiva scilicet cujus-
que operandi ratione, qualitative distinctee, priinitivam et-
iam singularum mentis virium diversitatem constituunt^
snam quseque sibi propriam ditionem vindicantes c). Sin- gulas igitur vires, quae ex animo proficiscantur, ut se-
cundarias ab illis facultatibus principalibus esse derivan-
das sequitur. Verumtamen, licet hae tres facultates men- tisve virium fontes primitivi, propriam sibi, quamvis sua
quaeque ratione, ditionem vindicent, nihilominus inter has
ipsas viresque, quae ex singulis originem ducunt, intima
cognatio et conjunctio intercedit. Primitive nimirum suum
unaquaeque fontem habet aniini, vis, sua characteristica
qualitate insignita; a suo autem fönte jam egressa, aliis,
quibus quasi occurrit viribus, aliunde originem trahenti-"«
bus, sese consociat, atque cum illis poslhac quodamrnodo
coalescens progreditur, semetipsa per illas magis vel mi¬
nus absolvens d).
c) "Die Grundvermögen -— sind der ursprünglichen Qua¬
lität ihrer Thätigkeitsweise nach von einander verschieden, sie
bilden daher den ursprunglich V erschiedenartigen Gehalt des
Seelenlebens." H. Schmid Prof. d. Philos. in Heidelb. über
Schleiermachers Glaubensleine 8:0. Leipz. i855. p. 76.
d) "Ist die Seele Eins, so giebt es keinen ausschliesenden
Gegensatz ihrer Functionen, das momentane Uebergewicht der
7
Jam vero si ipsam singularum animi virium se ex-
plicatldi atque cum aliis viribus, quaecunque sint, conjun- gendi rationem respicere velimus, eam omnino duplicem
esse receptivitatem atque Spontaneitätem adpellatam, supra significavimus. Quse quidem receptiva atque spontanen ele-
menta necessariam simul toti menti ejusdemque viribus operandi formam conficiunt, atque, anhelilus instar, con-
ditionern, sine qua mens vivere suisve vicibus fungi ne- quit. Quod licet, ni fällor, in omnes et singulas animi
facultates earumque vires valeat, tarnen illi sunt et fue-
runttf), qui, quurn tw scire et t&3 agere utrumque, tum
einen ruft die Andere heivor, wodurchsie ergänztwird. Keine
wesentliche Aeusserung des Seelenh bens kann völlig nullwer¬
den. Ferner wird sich jeder vollständige Lebensmoment,
wenn auch in verschiedener Ordnung über alle verbreiten."
Twestens Vorlesungen über die Dogmatik 2 aufl. 1 Theil. s. 16.
ConF. Schleiermachers Reden über die Religion an die Gebil¬
deten ihren Verächtern 4 aufl. Stultgard 1854. s. 44 ff. De
Wette über die Religion Vorlesungen. Berlin 1837. s. 102 fl'.
e) Inier alios eminet Ccl. Schleiermacherus, qui suam de
hac re senlentiam ila aperit: "Das Leben ist aufzufassen als
ein Wechsel von Insichbleibeu und Aussichheraustreten des Suh- jects. Beide Formen des ßewusslseins (d. Ii. des unmittelbaren
und mittelbaren) constituiren das Insichbleiben, wogegen das eigentliche Thun das Aussichheraustreten ist; insofern also
stehen Wissen und Gefühl Zusammen dem Thun gegenüber.
Aber wenn auch das Wissen als Erkennthaben ein Insich-
8
[~rtceptivitatif tum spontamitatit formam vindicarent, non
nisi rcceptivam vim tertiae principali animi facultati, tu sentire, tribuerent. Contendünt enim, to sentire tantxim
bleiben des Subjects ist, sö wird es doch als Erkennen nuir
durch ein Ausseiheraustreten desselben wirklich und ist so¬
fern ein Thun. Das Fühlen hingegen ist nicht nur in seiner
Dauer als Bewegtwordensein ein Insichbleiben, sondern es wird auch als Bewegtwerden nicht von dem Subject bewirkt,
sondern kommt nur in dem Subject zu Stande und ist also,
indem es ganz und gar derEmpfängligkeil angehört, auch gänz¬
lich ein Insichbleiben, und insofern steht es allein jenen bei¬
den, dem Wissen und dem Thun gegenüber." Schleiermacher,
Christi. Glaub. 2:te Ausgabe. Berlin i85o—i. 1 Theil. s. 10.
Jam vero, si per figüratam illam verborum expressionem:
Insichbleiben und ji,'ussich7ieraustreten des Subjects, nihil aliud significatum voluit Schleiermacherus. quamduplicem illam men- lis directionem, qua3 in Receptivitate atque Spontaneitcte cer- nitur; etiam elementa illa formae, ut terminos distinctivos inier
tres hasce principales animi facultates, t o seire, ro agere alque
to sentire constituit, qua? tarnen ut omnibus commnnia, licet quantitative diversa, «ingulis vindicare studuimus. Verum enim
vero, si sie peculiares siugularum facullatum provinciee minus
a cujusvis qualitate operandi, sed a formali ratione operandi
i. e. a diversa elementorum formalium ratione, vel ut lue a
majori aut miuori, vel deficiente prorsus Spoutaneitate, di-
tioni tk agere tantum absolute attributae, terminarentur; ve-
reor equidem, ne omtiia simul confundaritur, atqüe fines sin- gularum facultatura prorsus corruant. Conf. H. Schmid über
das VerhäUniss der beiden Elemente des Geistes in Metaphysik Cap. 8. s. 201 ff.
9.
esse statum passivum, sensusque facultatem ab aliis viri¬
bus excitari quidem, ipsam autem nullam reagendi vim in
illas exercere posse. Quae tarnen haud quidem justa no- bis videtur aestimatio. Si enim conceditur, sensum pro-
pria gaudere ditione atque primitivem esse et principalem quandam animi facultatem, vel ex ipsa ejusmodi faculta-
tis notione, a nobis supra definitse, sequitur, vires sensus
non tantum passive se habere, ita ut ab aliis viribus ex- citentur, verum etiam ipsas activitate quadam gaudere, et quidem spontaneitate, licet liaec haud ita, ut aliae mentis
in agendo rationes, in conspectum veniat. Eniinvero,
quamquam facile concedimus, singulas animi facultates,
formse hujus operandi ratione habita, quantitative esse di-
versas, ideoque alias aliis nunc majorem nunc minorem
spontaneitatis aut veceptivitatii vim exserere; tarnen in qua-
vis facultate, in quavis mentis operatione utrumque for-
mae elementum, vel clarius vel obscurius perspiciendura,,
messe contendimus, idque singulatim etiam in sensus fa¬
cultatem, de qua quaerilur, valere jam breviter monstrare
conabimur.
Dicimus nimirum ro sentire talem esse animi faculta¬
tem, cujus indoles primitiva atque character principalis
in perceptione delectationis aut doloris, seu in universum
in inclinatione ad aliquam rem, aut ab eadem aversions
B.
io
potissimum cernitur/), vel sub cujus ditionem cadit assti- matio cujusdam rei seu objecti illius, in sese agentis,1 cujus nimirüm subjectivuni pretium a sensu immediatog)
definitur. Si jam quaeritur, quaenam liuic facultati com-
petat receplivitar, ea quidem respicit excitationem, quam
sensus in se admittit ex objecto seu vi quadani agente emananfem; si, quaenam eidem facultati tribuatur Spontanei¬
tät, ea in immediata illa objecti, in sensum agentis, sesti-
matione cernitur, qua s.ensus relationem subjecti ad obje-
ctum per se statim ita immediate definit, ut aut cum ju-' cunditate, amore studioque hoc amplectatur, aut eidem objecto cum dolore, aversione tcediove renitaturh). Ne~
f) "Die richtige Beslimmung des Gefühles als besonderes
Grundvermögen hängt davon ab, dass wir sein Wesen alsZu¬
stand der Lust und Unlust, des Wohlgefallens und Missgetal-
lens an den Dingen, als Bestimmung des Werdies der Dinge,
als Thcdigheit des Intresse für oder wider etwas auffassen."
Schmid über Schleiern). Glaub. Lehre 1. c. p 56.
g) "Unmittelbar ist nur, was noch nicht durch den Begriff
gegangen ist, sondern rein im Gefühle gewachsen," Schleier¬
machers Reden über die Religion 1. c. p. 65.
h) Quum bic de primitiva Sensus facultale in Universum
disputalur, observandae sunt duac ejusdem principales directio-
nes vel provincisß,, quarum una, rebus finitis subjecia, inferio¬
rem et cjuidem secundariam sensus ditionem terminal; altera-,
quam subhmio;em esse nientis lacullalem dueimus, religionis
in änimo immarfp fonlern el organon, superiorem et quidem
I
1 1 >.
que vero negari potest, in hac duplici sensus directione,
qua vis cujusdam sese excitantis relationem ad subjectum,
nulla interveniente ratiocinatione, ponderat sensus, non
solura receptivitcitem ejus, seu objecti ad se excitandum ad-
missionem, sed eiiara ejusdem spontaneitatem, seu imme-
diatara illara objecti astimatioriem? se spectandas prsebere.
His praemissis, quse ante proprium nostrse opellae ar»
gümentum monenda duximus, ad religionera ejusque in
animo hiimano fontem propius indagandum progredimiir,
aliorum, quse in hac regione nos praecesscrunt, vestigia,
bbi ad veritatem tendunt, circumspecte sequentes, ubi suis
J)otiUS praeconeeptis baud raro opinionibus morem gerunt,
iquam verarn rei rationem perquirunt, religiöse evitaturi.
Ut tres sunt, quas jam supra explicare studuimus,*
principales animi faoultates, tö scire, t5 agere, et t3 sm-
tire ditiones continentes, ita tres praecipuae, inter se di-
versae, fontem religionis ueducendi rationes. Neque vero
illi defüerunt, qui, bas sententias inter se quodammodo
conciliaturi, communem religionis subjectivae fontem ita
primariam sensus regionera occupat. Ambae vero bae sensus regiones, characleristica sua operandi qualitate quodammodo
conveniunt, atque, licet objeclum utriusque toto coelo differat,
fameu a se non ita sejungendae sunt, quasi nullum inter se.
commercium haberent. Coqf. De Welte üb. Kelig. 1. c. p. 70.
indagasse sibi visi sint, ut to stire, to agere et to seniire
tamquam tres venas, unura simul religionis fontern for-
mantes, considerarinti). Licet yero religio in vivente suo
progressu atque sui explicatione totuin quid et indivisum
«it, quod^ oaines mentis vires complexum, in sciendi at¬
que agendi ditiones intime penetret, imo in singula vitae (jnternae atque extern» momenta efficacem vim exserat;
tarnen, quum hic de proprio atque primitivo ejusdem
fonte quaeritur, talis eclectica et quidem irenica religio¬
nen! explicandi ratio ad rem nostram illustrandam pa-
rum omnino confert k). Ejusmodi etiarn religionis con- teniplandae rationi recte, ni fällor, opponit Cel. Scbleierma-
cherus, quod nullam Psychicam pietatis proprietatem con-
i) Conf. Baumgarten Crus. Grundriss d. Evangel Kirchl.
Dogm. Jena i83o. Breischneider Dogm. 5:te Auflage über die
Grundans, der Theol. System. Schleiermach.. Marhein. und
Hase. Tzschirners Vorlesungen über die Chr. Glaub. Lehre
herausgeg. von Hase, Leipzig 1829 cet.
Je) "Indessen spricht sich in dieser Ansicht der sehr beach¬
tende Gedanke aus, dass die Religion, obgleich sie ihrem Ursprünge und Wesen ausschlieslich dem Gefühle ange¬
hört, doch in ihrer Entwickelung nothwendig auch auf das
Wissen so wohl als auf das Thun einwirken, in diese Gebiete übergehen, und in ihre Vollendung das ganze geistige Leben
des Menschen ergreifen und bestimmen müsse." Jfr. Schmid
über Schleiermachers Glaub. Lehre 1. c. s. 86. Conf. IWesten
1. c. s. 20 ff. Schleiermachers Reden. I. c. p. 44 ff. Hase Gno-
sis. Leipzig 1827. x Th. s. §. 5i.