OBSERVATIONES PHILOSOPHICLE

/</7

d. d.

OBSERVATIONES PHILOSOPHICLE

DE

TEMPORE,

QÜAS,

VENIA AMPLISS. FACULT. PHILOS.

PRYESIDE

Doct. petro nicolao

christiernin,

LOG. ^et METAPHYS. PROF. REG. ET ORD.

PRO GRADU

PUBLICO EXAMINI MODESTE SUBJICIT

STIPENDIARIUS STIEGLER1 ANUS

NICOLAUS FLODIN*

STOCKHOLMIENSIS.

in a ud it. gu st. maj. d. xv. junii mdcclxxxii.

H. S.

U P SA LIM,

apud Johan. Edman, direct. et reg, acad. typogr.

$. L

bitr o itu s.

Multo ruptiffimo & quidem magis breviffimo neceffarium aevo vivemibus, eft, nobis in ^{tempo- cor-}

rum figna obfervare diligentius , et omnia tem¬

poris momenta bene & rede agendo impendere, quam

de temporis abftrada notione copiofe et fubtilius difpu-

tare: generalis tarnen temporis confideratio adcuratior,

neque ufu deftituitur, neque Philofophi in rebus conrem- plandis Sc comparandis eadem facile carere poffunt. Ma¬

xima quoque in negotiis, evenribus et humanis adioni-

bus ^föret confufio, fi communis temporis diftindio, Sc

menfura variarum fuccelfionum clara et nota defiderare-

tur. At duratio, tempus et oeternitas in abftrado con-

ceptu, aliquid abftrufum conrinere videntur. Unde Sc

Augußinus quaerit: quid ergo eft tempus ? et refpondet : fi nemo ex nie qucerat, Jcio; fi (ju&renti explictire velim,

nefcio a). Inlignis quoque recentioris temporis Phyficus

Job. Cbrißopb. Sturmius dicit: Ex iis rebus, qu£ fnmi¬

liari ffim£ nobis Junt, ufuque communi mtiffimae et q naß da-

meßica

tempus eß prcecipue ; et tarnen tempus tpfum, quod

in partes ex arbitratu noftro Jecuimus, quid rei tandem ßt,

o3 qualis ejus natura concipienda , nobis eß inexpücabtle b).

Inde accidit, ut magni nominis viri, durationem et tem¬

pus tanquam aliquid a rebus omnibus exfiftentibus diver-

fum imaginando finxerint. Sic enim Gajjendus mentem

A ex-

fl) Libr. II. Confeffion, cap, 14. F) In Exercit. Acad, 1698 in 8

dit, Tom, II, p. 322,

4 Obfervationes Philofophicee

exprimit fuam: Nobis quin vi det ur, etfi mil a ejfent Corpo¬

ra

Juperfore tarnen et locum confiantem & tempus decurrens;

ideo videtur locus tempus, non pendere a corpcribus, ^cor¬

pore aque adeo accidentia non effe c). Quare etiam conten-

dit fpatium et tempus duas ^res effe, ^quae mundum quo-

dammodo tranfcendunt _atque comple&untur d). Vir (um-

mus IJ. Newtonus e) Deum quidem fparium Sc dura¬

tionem effe negat; durat tamev Jemper inquit, et adefl ubique y et exfiftenda femper et ubique, durationem et fpatium

conflituit. Acutiffimus Eaylius durationem quandam-ide¬

alem, fuccelfivam, infinitam ^, a Divina duratione di-

verfam fingit, quam veram temporis omnis menfuram

conftituere fibi perfvadet ^, dum ita loquitur: Qjiand tons

les efprits créés periroienty quand tous les corps ce/Jevoient

de Je mouvoir, il y auroit neanmoins un duree fucceffive,

fixe & rejlee dans le nionde, la quelle correfpondroit aux

momens de la duree pojjible conniie ä Dien, & [clon la- quelle il fe regleroit, pour conferver, tant oit tant cf anneesy cbaque cboje g). A qua opinione non recedit, Abbas

Para quando ita differit: Si tout niouvement cejjbit dans

la nature, nous ne pourrions plus eflimer la duree des cbofes,

parceque nous rrauvions plus de regle cf de mefure fixe avec qui nous puiffiöns comparev leur tems ou leur durée. Mais

les cbofes auroient encore reeUemcnt une durée, ou un tempSy qui feroit leur correfpondence au niouvement poßible, corre- jpondence, que Dien ccnnoitroit ind.Je&iblement, en eflimant

les diverfes revolutions r qui auroient pü Je Jaire, pen dant

cette inertie de la nature b). His jungimus verba magni

Lockii y quae eomparatione inftitura inter durationem

Sc

t) In Phyf. Seit, I. Li b. II, d) Vid. Gajf. Tom. I, opp. päg.

m. 182. e) In princ. Pbilof. nur. math..pag. m. 483. cdir. Amtte-

Jod. 1723 'n 4:o Mhj. g) In Diktion, hiftor. crir. Air. Zarahella remi H. circa finem. h) Elements de Mstaphyfique. facrée. <St profane pag».

30,. edit» a Bdan^on 1767*.

de Tempore. ^S

Sc expanfionem ^, fic fonant: Tempus in gen eye ita fe hal et

ad durationem, ut locus ad expanfionem i tantum in fe con¬

ti ncnt infinitorum iftorum aternitatis immenfitatisque ocea-

norum, quantum dißributum, & a reliquo, tanquam per

limites jecernituv ; atque ita ujurpantur, ad finitorum entium

realium fitum denotandum, ^ illorum ad (e invicem refpe-

flum

NB, uniformibus ißis infinit!s cceanis durationis

Zf fpatii i). Poito ldem contendit, vox tempus latiori

Jen!u adplicari quibusdam portionibus infinita ißtus duratio¬

nis uniformis, ^{quas nos} certis longitudinilus temporis inen- Jurati äquales ejje fupponimus k); veluti quando annos Sc

dies ante mun dum" condicum imaginamur, Et eodem

modo pergit: fine fixis partibus aut periodis, finiti noßri

int eile Aus rerum ordinem amitterent, in immenfis ißis dura¬

tionis & expanfionis oceanis, qua in fe continent omnia en-

tia finita; & in plena [na latitudine ad Deum fohmmodo

pertinent ; band itaque mirum videri debet, cogitationes

noftras in errore plane verfari, quando velimus ea confidera-

re, aut abßrafle in femet ipfis aut quntenus enti incom- prehenfibilt a/iquo modo tribuuntnr l). Ha&enus Lockius,

Quantum haec cum rerum ipfarum indole vel confpirent,

vel ab illa difcrepent, inftituta idearum analyfi difquira-

mus oportet. An vero hifce noftris meditationibus tem¬

pus perdiderimus, Judicium fit ^penes Le&ores benevolos.

f. IL

[dets relativis non refpondent cbjefta quadam extra comparantem feparatim exfiftentia..

Idear abfolutae Sc reales; dicuntur

quae rem unam fenfibus ajiquo modo« perceptam, fine comparatione cum

x

A 3 aliis;

»)' intelie&u: humauo Libr, II. _cnp.« XV. §. 5. £) ib. §> 7>.

fy ib,. §. 8.

4 Obßrvationes Pbilojopbica

aliis repraefentant. Sed idete relativse oriuntur a pluri-

um rerum comparatione, et exhibent aliquid convenien-

tise vel dilcrepantiae; limultaneam vel fuccelftvam, pro- piorern aut remotiorem exfiftentiam, cum res exfiftentes

inter fe conferimtur. Res enim, quae in hoc univerfo

occurrunt, funt certo modo, aliarum refpe&u; nempe

fimiles vel dillimiles, aliae aliis majores minoresve, äqua¬

les aut inoequales, brevis vel diuturnae durationis, vel

aliae ab aliis oriuntur, hse ab illis dependent. Perceptio-

nes ex hujusmodi ^rerum comparationibus vel ex his he¬

rum inter fe comparatis oriundae, funt relationes ^, «Sc

quando plures relationes rurfus ad fe invicem referun-

tur & comparantur, novae notiones & relativae ideae o•

riuntur. Relationes hujusmodi non funt aliquid, quod

tamquam ens a£fu exfiltit ; fed funt tantum notiones fi-

ve ideae ab animo noflro formatae, occafione alterius ideae,

cum qua comparantur : idcirco fublatis rebus exiftenti-

bus, locum habere nequeunt, & inutiliter ^extra animam,

harum idearum _prototypum quaerimus: formantur enim

occafione comparationurn; narn in ipfa re feorfim fum-

ta

nihil cognofcitur vel invenitur, quod fpeclat ad re¬

lationen!. Exfiftat e. g. circulus aliquis terminatus cir-

cumferentia nigra, fpatium includens album, determina-

tae cujusdam magnitudinisj fitque talis circulus unicus in

rerum natura, non dicetur ulli fimilis ^, vel aequalis, pri¬

or aut poflerior, propior vel remotior; et fi quis illum

taiem judicaret, per errorem poneret, quod non eft.

Jam eadem circini apertura, eoclem atramento , in piano

non minus albo, defcribatur fecundus et tertius circulus,

dicetur primus antecehiife öl limiles habere, ac fimilis

erit fecundo & tertio. Uli tarnen nihil quidquam acces- fr, ^cum delincabantur fequentes; et qusecunque fec.it öl pofuit fecundum et tertium circulum delineans, eadem

feciiTet atque pofuiiTet, etjamfi primus nunquam exfi-

tiffet.

de Tempore» ⁷

tifTet. Eft igitur fimilitudinis & sequalicatis nomen, in¬

dicium collarionis rerum, ab cnte cogitarite inftitutae. Un-

de per comparationem cum aliis rebus , novae oriuntur

er alise ejusdem rei relationes, quae etiam mutari pos«

funt, fine ulla rei relatae mutatione. Sic de quodam fe»

dente et eundem locum occupante, fed quem alius cir-

cumambulat, vel ab illo recedit, dicere poflumus dextrum ipfum ex finiftro, aut remotiorem ex propriori fa£tum

efle

quod unice denotat denominationem Sc murationcm

extrinfecam. Nihil itaque in fe fpe&atum dici poteft

antecedens vel confequens, citius aut ferius, longum aut breve, caducum vel diuturnum. Hae ideae fingulae re- lationem aut comparationem involvunt, et fublatis re¬

bus comparandis plane evanefcunt, atque ante illas for-

mari nequeunt.

$. ni.

Idea fuccejjivorum i? JucceJJionis eft relativa.

Succeftiva dicuntur, quae non fimul exfiftunt, verum

uno exliftere definente, alterum incipit. Succeflivorum

Sc fucceflionis cogitationem non tam mutatio rerum ex-

ternarum, quum potius perceptionum intra animam ex- fiftentium viciflitudo excitat. Neque enim de rerum ex¬

tra nos fucceftione quidquam perfpe£tum haberemus,

nifi quandam idearum feriem in nobis ipfis fentiremus ^,

quam viciftitudini rerum extra nos refpondere iudicamus.

Ideoque qui arfto fopore absque fomniis dormiverunr,

nullam fucceftiooem animadverrunt. Quemadmodum ve-

ro in omni fucceftivorum ferie plura diftin£la Sc fe invi-

cem excipientia animo obfervantur: ita fine eorum mu-

tua comparatione et colle&ione, idea fucceflionis ani-

mum fubire nequir. Succeffio eft vel interna vel exter¬

na. Illa in cogitationibus Spirituum et motibus corpo-

rum

I Obfervationes Fhilofophica

rum obfervari fölet. At fucceffio externa effc tantum re-

rum permanentium et quiefcentium relatio ad fucceffiva

quae cum iis in aliis rebus coexliftunt. Quam exiguas

mutationes fibi fuccedentes obfervare licet, ^tam minutas fucceffionis _partes poflumus admittere. Quaelibet minima

pars fucceffionis ^non eft fucceffio ^, quia eft quafi unitas

et ex plurium ejusmodi unitatum confecutione et ferie

mutatio oritur. Kulla enim fucceffio fine plurium, faltem

duorum momentorum colle&ione concipi poreft, quorum

unum praecedit et alterum fequitur.

$. iv.

Idea durationis non eft fimt>lex> ftd relativa.

Idea rei exfiftentis eft fimplex, quae fingulas fenfa-

tiones ingreditur. At idea coexfiftentiae eft relativa, quae plurium exfiftentium comparationem requirit. Ipfe con-

ceptus durationis, ^non fölet nifi fynonymis defcribi vo-

cabulis : permafione vel perfeverantia in exfiftendo. Si

vero ejus definitio genetica feu origo inveftigetur, de-

prehendimus formari a nobis durationis noftrae vitae ra-

tionem, dum confcientiam noftri ftabilem ^, cum omni cogitationum fuccedentium multitudine comparamus, e-

amque cum iis coexfiftere cogitamus. Eandem duratio¬

nis ideam deinde ad alias res exfiftentes adplicamus,

quatenus referuntur ad fucceffiva, coexfiftentia ^cum en-

te, quod permanet, ideoque durationem five exliftentiae

continuationem concipimus, ut exfiftentiam fimultaneam,

qua quid rebus pluribus fucceffivis coexfiftit. Nulla ita-

que duratio locum habet, antequam res permanens cum

fucceffivis coexfiftit, et cum iis comparari poteft. Ide¬

am ergo durationis, plures relationes ingrediuntur , ut-

pote coexfiftentiae et fucceffivorum, quae inter fe com-

pa-

de Tempore.

parantur; quare relationem duarum relationum involvit.

Unius duratio poteft adaequare duralionem plurium fuc-

cellivorum aliorum, e. g. Homo quispiam exliftenriam

Jfuam continuare poteft per annos fexaginta. Quo ipfo

illius duratio aequalis eft duratioui lexaginra annuarum iolis converfionum, Tibi fuccedentium. JDurationem _quo- que tribuimus rebus fucceliivis, quoties merjte conjun-

guntur & cum aliis fucceliivis comparantur. Ita durare

dicuntur morus corporum, et a£liones ^ac negoti3 homi-

num. Tantum morae huic illive negotiolo expediendo

deftinare folent homines e trivio loquentes, quantum po- ftulat e. g. bis vel ter ireranda ^nota precum formula3

vcl alius communiter cognirus motus corporis cujusdam

v. gr. manus vel pcdis.

§. v.

Multitudo certa & nota jucceßionum aquabilium,

conrparuta cum aliis rebus coexfißentibus, (vel perma- nentibus, vel in alia ferie JucceJßvis ), pofieriorutn

exßßentia ut minus nota intelligenda, menfu-

randa et ordinanda injervit.

Quae coéxfiftunt

fi fecundum exliftentiam tantum

fpe&enrur, übi eatenus funt fimilia; ideoque 11 duratio-

ftis indefinitam quantitatem explorare velimus, unum vel aliqua eorum, quae libi fuccedunt, pro menfura adfu-

muntur, atque eorundem ratio ad datam feriem, determi-

nar durationem omnium coéxfiftenrium. Quo minores cognofcimus partes in data ferie fuccellivorum sequabi'i-

um, eo fubtilius & exa&ius fuccellivam exfiftentiam in rebus aliis limul exfiftentibus intelligimus ^er exprimere valemus. Po^quam adtendendo ad fenfariorum et per-

ccptionuin continuam in mente fucceftlonem, ideam

B dura*

10 Objervationes Pbilojopbica

durationis noftri et aliarum rerum na£ti fumus, et re¬

rum durationern var-am & inaequabilem elfe animadver-

timusj proxime menti noftrae neceftarium eft, ut com-

munem variarum rerum durationis menfuram inveniamus,

cujus adminiculo de variis ejus longitudinibus judicium

ferre

& ordinem, in quo res diverfae exfiftunt, diftin-

£le conliderare & cum aliis communicare poilirnus. Hac

enim communi fucceftivorum menfura er regula defti-

ente

cognitio ^rerum humanarum ad mod um confufa fö¬

ret, et magna pars hiftoriae obfcura & inutilis reddere¬

tur. Ejusmodi fuccellionum sequabilium numerus, qui

aliarum rerum durationi diverfae menfurandae & ordi-

nandae adhibetur , eft id quod proprie vereque Tempus

adpellamus. Tempus enim definitis terminatur fucceftio-

num aequabilium periodis ^, et certis menfuris feu epochis

defignatur..

§. VL

Tempus non eft ipfa rei duratio vel ^rerum fuceejJioy

fed durationis quantitas et ordo in rebus

coexßßentihus.

Temporis determinatione non refpondemus ad quae-

ftionem, an res 'duraverit, aut quomodo, neceftarione an

contingenter, fua an aliena virtute? fed tantum ad quae-

ftiones quamdiu res duraverit, et quando exftiterit five

duraverit. Quaerenti vero quamdiu res vel phaenome-

non duraverit, quid refpondebimus , dum res quae exfi-

ftit, non nifi in fe confideratur? at fi eam cum alia no-

tiori fucceftivorum aequabilium ferie comparamus, rem

v. g. horam, diem aut annum durafle dicemus, i. e. cer-

to numero motuum tequabilium coéxftitifte. Duplex ve¬

ro fenfus efle poteft alterius quaeftionis: quando? e. g.

quando vixit vel cruci adfixus eft San&iftimus Salvator? _aut

de Tempore. ' u

auf enim quaerirur quantum abhinc duraverit, i. ^e. quot

partibus Ln nota aliqua fuccefiionis aequabtlis ferie, a no-

bis remotus fit hie vel ille eventus prseteritus? (ive quot

annuse folis converfiones fe invicem exceperint, ab illo

eventu, ad definitam quandam partem in minus nota fuc-

cefiivornm ferie. Aur vocabulo quando tantum quaeritur,

cum qua re in ferie fuccefiivorum noriore, res qutedam

in ferie ignotiori limul exfifierit ? Sic dieimus Chriftum

natum efle, regnante .^u^u'io, et anno a*tatis tricefimo

tertio vel quarro, fub imperio Tiberii, cruci adfixum

eflb. Pari modo quaerenti quando Ariftoteles vixerit, re- fpondere folemus fub imperio silexandti Magni. Atque

hoc modo relate ad noram aliquam fuccefiivorum feri-

em

determinamus ordinem fuccedentium in aliis ferie-

bus, per coexfiftentiam cum parte quadam notioris fe-

riei. Illarum enim rerum fuccelfivarum quantitas notior

efi:, quarum plures partes,» earumque cum toto & inter

fe rationem

diftin&ius & cominuniter novimus. Sic a

curfu aftrorum illufipitfimo & omnibus noto, metimur

aliarum rerum durationem et fuccefiionem ^, quas ut cum

iisdem motibus coexfiftentes confideramus: ortus enim

et occafus fiderum fiaros ^, eorumque converfiones ac mo-

tus ad temporum diftin£tionem in aliis rebus facere,

nautis ^et agricolis peritioribns notum efi.

§. vii.

Temporis i de a efl relativa, quee ex plurium rela«

tionuni comparatione et relatione oritur.

Non omnis feries fuccefiiva, temporis idcam con«

fiituit, e. g. in flurriine efi ourrarem fuccefiio, in ventis

efi aeris motus fueeeifivus: liinilirer arcse firepirus et ex-

cavatio lapidis fit fuccefiive; fed in his partes fuccefiio-

nis äquales fenfu haut pereipiuntur ^, ideoque ad duratio-

B ² nem

/2 Objervationes Pbilofopbica?

»em men furandam hae vagae et confufae fucceilionum ^fe¬

ries ineptae funr, licet ipfe in tempore fieri intelligan-

tur, ita ^ut earum tempus, per aliam feriem fuccefivo-

rum aequalium diftin&e perceptorum, cum prioribus co-

exfiftentem, determinari & explicari polfir. Neque fo-

la mutationum continuarum feries ad temporis ideam fuf- ficit, etfi vicillitudines diftin&e percipiuntur: fed debent

fuccelliones efle ümiles et aequales, Si enim fucceffio in-

terdum eflet tardior, interdum velocior, vix adcuratius

durationem metiretur, _quam extenlionem filum, quod

continuo du£tu magis magisque extenditur. Praeterea fe¬

ries continua fuccellionum sequalium , non tantum in fe confideratur, verum etiam ad alia vel permanentia vel

fuccefiva fimul _{refertur ;} tempus enim omnibus coexfi-

ftenribus commune effe concipitur. Tempus tribuitur quiefcentibus et permanentibus materiae particulis, qua«

tenus fuccelfivis coexfiftunt. Tempore praefenti efte di-

cuntwr omnia, quse meas cogitationi, dum hoec fcribo

coexfiftunt. Eodem tempore exiiftere dicuntur, quae in

easdem partes fucceftionis _cujusdam aequabilis coincidunt.

Temporis refpe£tu aliud dicitur ^novum & recens, quod

modo exfiftere ccrpit, aliud vetus, prifcum et antiquum, quod diu duravir, aliud perenne, quod femper manet, aliud diuturnum, quod diu, caducum ^et tranfitorium, quod breviter, durat, Hinc ad temporis ideam conftitu- endam concurrunt, i:mo relatio plurium fucceftlvorum,

2:do idea vel relatio tequalitatis fucceflionum in ferie continua, 3:0 relatio coexfiftentiae iftius feriei cum aliis rebus vel permanentibus, vel pereuntibus, quarum ordi- dinem et quantitatem durationis determinar,

§. VIIL

de Tmporc.

§. VIII.

Duratio fucceßiva a rebus exßftentihus ^et fucceden-

tibus abfirafte fpettata, vocatur tempus abfolutum.

Hoc extra abftrahentem non datur,

Quoniam tempus non eft res quaedam feparatim ex-

fiftens, £ed tantum relatio exliftentium _per mentis com-

parationem percepta, ut § praec. oftendimus, ideo tempus abfolutum extra mentis abftra£tum conceptum, nullibi da¬

tur. Quaeritur ^num tempus natura prius fit ipfis rerum

mutationibus, an vero pofterius, ita ^{ut a} mutationibus re¬

rum et ftatuum, tempus generetur ? Notio clara, quam de tempore habemus, adeo eft evidens, ut vix ulla de eadem dubitandi ratio fuboriri pofle judicetur. Tempus praeteritum, praefens er futurum adeo indubitatam infe-

runt collectionem plurium fucceflionum aequalium in fe¬

rie continua, et ad alias ^res coexfiftentes relatam, ut nul-

la explicatione opus habere videantur. Ubi ^vero nihil exfiftit mutabile, ibi momentum momento fuccedere non

intelligitur, multo minus aequalitas vel inasqualitas, ordo

vel diftin<ftio fuccedentium momenrorum locum habent;

et ubi plura haut fimul exfiftunt, ibi refpe<ftus coexliften-

tiae cum uno vel pluribus evanefcit. Intelligitur quidem

fucceffio cum rebus murabilibus poftibilis

quae poftibi-

litas in lbla mentis abftra&a confideratione fubfiftit.

Cum autem rerum mutariones re vera fiunt et incipiunt,

fimul fucceffio realis introducitur. ex pofitione rerum va-

riantium, _{atque tum} demum haec fucceftionum feries,

cum aliis coexliftentibus poteft conferri. Hinc Leibnitius

tempus abfolutum comparavit cum genealogiis, quarum

exfiftentia, nonnifi cum generationibus a£lualibus intelli¬

gitur. Genealogia nunquam exfiftit per fe, fed exiftunt

avus, pater, filius See. in fuis individuis. Et inde quo- que eft, quod affirmet illum refurari non pofle, qui con-

ß 3 ten*

i4 Obfevvationes rbiiofopbic?

tendit, duos mundos, quorum unus alrero prior fit, qua fucceftionem er durationem immediate cohaererej cum nullum intervallum inrer eorum exfiftentias dererminari poftit m). Vacuum in exteniione metiri poftiimus, fed

vacuum in fucceftione ^, menfura explorari nequir. Qiio-

niam vero fucceflionis idea per omnes fenfus animam ingreditur, ideo videtur efte a fingulis independens.

Quaecunque vero idea nec cum fpiritibus, nec cum cor- poribus, nec cum eorundem mutarionibus neceftario con-

ne&itur; eam exiftimant efte in fe intelligibilem abs-

que rebus a£tualibus, adeoque non fupponere res aclua-

les. Dum enim quis abftrafte cogitat de fucceiiione &

fluxione momenrorum

perfe£te concipir prius et pofte-

rius

neque tarnen cogirare debet de certis rebus a£tua-

libus, quas priores vel pofteriores, antecedentes vel

confequentes flint. Sed cavendum eft, ne abftractis con- ceptibus realitatem vel feparatam extra abftrahentem con-

cedamus exfiftentiam. Si fiibitantiae deleri concipiantur

omnes, reflabit nihilum. In hoc concepru nec aequalitas

nec inaequaliras, ^nec lonoitudo nec brevitas ^, nec unitas

nec multitudo, nec prius nec pofterius, nec ordo nec

ulla continui fpecies locum habet. Quam abfonum eft

comparare, ubi nihil adcft quod comparari poftit, aut

menfurare ubi tum menfura ^tum menfiirandum deficit.

Ponere fucceftionem in nihilo, vel ordinäre nihilum, per ipfas ideas implicat. Tempus iraquc abfolurum eft roe-

rum hgmentum er Infus imaginationis. Quis vero ftaru-

ere poteft fucceftionem fine fucceftivis, multirudinem fi«

nc diftinctis unitatibus, aequaliratem fine aequalibus, et coexfiftentiam fine firnul exfiftentibus, qutc ab aliqua men-

te in una cogirarione colliguntur ^er comparantur? At ob-

jicit tarnen Augußinus: Nemo mihi dicat cceleflium corpo« _rum

' 4

vi) Vid. Nouvsaux Eflais. fur l'entend. humain» Lib. Ii» chap. XV.

$. ii, p, 113.

de Tempore.

rum motus ejje tempor a, ejuia et cujus dam voto cum fol fle¬

uß et , - - - fol ftabat, fed tetnpus ibat n). Refpondemus,

fucceffionem in fuis cogirationibus et laboribus animad-

vertebant homines, unde infolitam moram folis fupra

horizontem aeftimare poterant; fed fi omnia corpora in

quiete & fpiritus omnes in una invariata perceptione

permanfiffent, nulla- plane durationis et fucceffionis idea

locum habuiffet

adeoque tempus haur iviffet, fed ces-

faffet. Nullam enim exfiftentiae immutabilis imaginem

mens noftra concipere valet, quia fucceffio fingulis no-

flris repraefentationibus adhaeret.

Scbolion.

Quemadmodum per abftra&ionem temporis abfoluti

ideam imaginariam formamus, ita quoque abflrahendo a

Dei immurabili et necefiaria exfiftentia, fingere folemus

ideam imaginariam aeternitatis, tanquam fucceffionis vel

durationis cujusdam infinirae a Deo diverfae, quoe omne

tempus antecedere , comprehendere er fubfequi exiftima-

tur, quamque homines poft mortem ingredi dicuntur.

§. ix.

Non aliam ultitnam et univerfalem fuccejjionis et

durationis men fur ^am babent homines, quam a natu-

rali involuntaria perceptionum fuarum continua

ferie & conßanti mutatione in fenfationibus

comtnunibus.

Quicunque ad animi fui ftatum adtendit, quandam

idearum catervam in ferie continua coram fui iplius con-

fcientia tranfire, certe quamdiu vigilar ⁵ fentiet. Idea¬

rum feries in anima continuatur, etiamfi defatigati, ni¬ _hil

fj) Auguft. Lib, II. confelT. cap. 23*

Objervationes Pbilo/o:b:c*

hil meditari volumus, Eandem prorfus ideam, aut qua;

nulla prorfus in ro, nec deirattione nec additione mute- tur, diu animo noftro noa ooverfan, ^unusqu sque ex-

pcriri potent , fi conetur de una quapiain re ka cogua-

i*e, ut nihil accedat neque decedat einem prima; cogira-

tioni. Cum vix per momentum id fieri queat, facile ex perpetua illa idearam mutatione, comparara cum con- ftanti noftri iplius confcientia, exfiftentiam noftram ^con-

tinuari <Sc ^nos durare animadvertimus. In perpetua 8c immutabili perceptione, fenfus aurationis locum ^non ha¬

bet. Quam primum ergo idearum animae obverfantium

fuccsffio definit, tum nullo modo nos duraffe cogitamus;

et iuccefiiones rerum externarum, quas opprelli fomno nequimus obfervare, noftri refpe£tu funr, quafi nullae

fuiirent. Hinc ex multitudine idearum in anima fefe ^ex- cipientium , quiliber durationem fuam et tempus ^, quoi praeterfluit, aeftimare 8c metiri fölet. Unde intelligimus^

quare qui magna voluptate cuipiam labori incumbunt,

tempus breve judicent, cum contra qui doloribus adfli-

guntur, aut rei cuidam moleftte inviti dant operam, iis

dies fint longiores. Nempe quibus gratue obverfantur per-

ceptiones, illi eas diutius (ine magna mutatione confide-

rant, quia iis, qute voluptati nobis funt ^, quam diurifii-

me immoramur. Hinc fit, ut tempus cum voluptate praetermifium, quo pauciores ideas vidimus ^, brevius fu-

ifie cenfeamus. Conrra ubi tsedium percipimus, iHud fugare nirirur animus, aliasque ideas ejus loco fubftitue-

re: illi detrahit, addit er varie irrequierus veHat, pro- pter dolorem aut moleftiam , in quious adquiefcere ^ne-

quit. Atque inde fit, ut longifiimas no£les experiantur, q«i dolent. Immenfa idearum copia, quae incredibiii ra-

plditate auimum praetervehitur ^, efikit, ur fibi diutius du-

raflTe videatur, quam in flatu ordinario, quando ad^e-

ftibus ejusrnodi haut agitatur. Sed licet fucceflio idea-

rum

de Tempore. ^'7

rum hoc modo in qualibet anima , pro diverfitate adfe-

£luum inconftans & inejequabilis fit, hoc ramen non im-

pedit, quominus in ftaru ordinario, er extra adfe&uum

impetum, certa quaedam, aequabilis er involunraria fit in

hominibus idearum fucceflio, quam adhibent tanquam

communem omnium aliarum fucceffionum regulam er

menfuram, ex qua de illarum asqualirate vel inaequalirare

judicant, et in judiciis fuis plerique conveniunr. Nul¬

luni fane aliud fundamentum habemiis judicandi de mo-

tuum pcrceptorum aliarumaue fenlationum externarum

celeritare vel rardirare, longiori vel breviori mora , quam comparatione inftituta cum mulritudine idearum in

animo, _quae cum iis coexflirere. Mulri quoque de plebe ^,

qui phantafiae vivacirate pollent, rempus elapfum, folo

cogitationum & actionum phatafmate, fine horologiis

exafte faris meriuntur. In omni luccellione funt partes

fe invicem excipientes, quee Ii äquales fuerint ^, quaelibet

unitatem conftituit. Pars minima fuccellionis, quae diftin- fte-percipi a nobis, et cum aliis coexliftenribus compa-

rari poreft, dicitur Momentum. Si jam adtendimus quam

mutarionem aut quem motum tanquam velociffimum, mi-

nimreque durarionis vel fucce/Iionis parti refpondentem

concipiamus, tum urique adparer, illum tanquam velo-

eiffimum a nobis percipi, qui non diutius, quam rei ali-

cujus repraefenrario feu idea in nobis perduret. Ideae

ergo noflrae ^, earundemque in nobis fucceffiones, ultima

durarionis et fuccelfionis omnis menfura nobis funt, il- ludque adeo pro minimo quod quidem fentiri a nobis pos®

fit, durarionis momento habemus, quod unius tantum ideae

in nobis mor-am vel exfilientiam gequat. Hoc vocatur In¬

finns vulgari fen (Ii, et diftingvitur ab inftanri Mathema-

ticorum

quod Uli tanquam indivifibile imaginantur , et

eU duorum Puccellivorum momenrorum terminus live feparatio ^, quae primi finis eft et initium fecundi, adeoque

C fe

/| Obßrvationes Philofopbicd de Tempore.

fe habet ad fucceftionem, uti pun&um mathematicum ad extenüonem. Ea quae cum una eademque idea coexü- ftunt, femper una eodemque momento effe, fieri etcon-

tingere cenfentur. Morus Aftrorum non aliam ob ^caus-

fam ad fuccelfionem menfurandam adhibemus, quam quia

eorum revolutiones et periodi fenübiles, ftatas et com- munes perceptiones in hominibus excitant, quseque vi-

denrur aequales efte et eodem ordine fe excipere; cujus adparentis aequalitatis aliam non habemus menfuram, ni-

fi quam idearum feries , in noftra memoria recondidit.

Duae res fucceftivae ad fe invicem ita adplicari nequeunc,

ut antecedentis aequalitas cum confequenti, adeo mani-

fefte pateat, quemadmodum extenforum magnitudinem adplicata menfura exploramus. Vix in natura reperitur

mouus; femper et ex äffe aequabilis* ad quem tanquam a- muffim, temporis vel fuccfeftionis peiiodos metiri licet.

Mathematici,, quorum hoc in prirnis negotium eft, plu-

lium horologiorum aliorumque inftrumentorum, motum quantum fieri poteft aequabilem fervantium colle&ione,

motuumque variorum ^corporum cceleftium comparatione,

certam temporis menfuram invenire ftudent, Si revolu¬

tiones Telluris circa axem, comparentur cum fatellitum Jo*/is revolutionibus, ^et revolutiones annuae conferantur

cum tempore periodico reiiquorum planetarum, facile

fortaftis animadvertimus, an conftanter eandem proportio¬

nen! in motibus fuis fervent, vel ^an aliqua inrequalitas ob-

fervetur. Non enim vero fimile eft, quod mutationes, fi

quae eflent, eandem femper inter fe proportionem ferva-

rent. Sed copiofiorem hujus materiei pertracfationem in praefenti non permittit rerum mearum conditio et

curta fuppellex. Deo fit laus et gloria in fuc*

ceffione _nunquam finienda«,.