Primae scientiæ educationis lineae, quarum particulam X. venia ampl. ord. philos. Ups. præside mag. Dan. Boëthio ... exhibet Magnus Noræus, Uplandus. In audit. Gustav. major. d. XVII Jun. MDCCLXXXIX. h. a. m. s

i). D.

LINEAE,

QU AR υ Μ PARTICULAM X.

VENIA AMPL. ORD. PHILOS. UPS,

PR^SIDE

Mao.

DAN.

BOÉTHIO,

ετη. et polit. trof, reg, et ord,

EXH1BET

MAGNUS _NORJEUS> U ρla tidu s.

ϊν Audit. Gustav. Major. d. xvii J.un. _mdcclxxxix. η, a. m. s.

UPSALI^,

SALRM REGJM MAJ ES TATIS

efZ/Ȁ

_WJ$0,

ECCLESUE _{SVIOGOTHICJE ARCHlEPIS CO Ρ O}

et"

kjbgije- academiäe upsaliensis _{PROCANCELLARiO}

venerandi consistorii ecclesia stici PRJESIDI

Gymnasii et _{Sckolarum per Archidioecesunt}

EP HORO

ktec iiolv

regii de stella polari ordinis

commMMJOJL

_TDMI3

NOBILISS1MO ac R

Eåucatioms Linece. _■73

§. vr.

Connata _{quafi Sc iibi propria homines}

urgentur fciendi _{cupidirate, quee cum diTcendi facultatis Tenfu Te¬}

met _{prodere incipir. Iisdem haec cupiditas innitkur}

fun-damentis ac _{generalis ille, de}

quo Cap. antecedenti raen-tionem _{injecimus, ad agendum niTus, quod taedii} evitan-di & necesiitatibus Tatisfaciendi caufla homines renet flu-dium, ad menris facultates _{prolatum, Tciendi cupidinem}

excitat Sc fover. Sed _{quamvis hinc incipienda iit omnis} ad Tcientiam _{perveniendi cura, fit tarnen, ut huic Tcien¬}

di _{cupiditati confuiis plerumque Tatisfiar ideis, ultra} quas

progredi iniita mentibus deiidia vetat5 juvan-da itaqiae

Sc debita Tollicitudine fovenda _{eil, ut veram cognitionis}

copiam colligat, eamque eo _{Tubjiciet examini,} ut verae prudentiae inTerviat.

§. VII.

Si homo aliorum Societate _{Sc inftitutione orbatus} ad hane alendam Tciendi _{cupidinem quid conferre}

poflet,

tardos nimium Taceret _{progrefTus extra individui} cujus-Übet vita? terminos nullum _{prodentes effe£lum, Sc}

con-TuTam illam TenTuum virn vix _Tuperantes,

quae brutamo¬

vere videtur animantia. _{Jam vero e Tociaii Tua indole}

ad _{majorem indies Tcientiam progrediendi}

eam

deriva-tam habet _{Tacultarem, qua ab aliis inftitui, aliorum}

ex-perientia, cogitatis Tcientiaque erudiri _potefl,

Tapientiam-que privatam ab ea _{augere cognitionis Sc}

experimento-rum _{Tupelleclili, quam Sc qui}

ante ejus vixerunt

tempo-ra & _{qui una cum eo vivunt colligere Sc poileritati}

reier-vare _potuerunt.

§. vnr.

Ut uTibus noilris _{Tuffe£turam congeramus}

cognitio¬

nis Sc Tcientiae _{Tupelle&ilem, partim a re£la aliorum de}

no-74 Prima Scientia

noftra inftitutione cura, _partim ab ea mentis docilitate, qua oblaram nobis eruditionem

amplexi

fumus, pendet.

Ad reftam inftitutionem requirimus, ut attentio

erudien-dorum ad rerum indolem & effe&us obfervandos ma-nuducarur, quod fit aut res ipfas Sc fcientiae

objecla

fen-fuum, illis _{percipiendis propriorum, examini}

_fubjiciendo,

aut _{fignis vel fymbolis, res}

defignantibus, easdem

animo

praefentes fifiendo. Ita compararum

efi ingenium

hurna·»

num, ut omnis, ii ϊΐοη fruftranea, infufficiens faltem

fit,

inftitutionis cura, quae non ipfas res examinandas trade-re, vel faltem dudum examinatis fimiles per

hane

firiii-litudinem obfervatione Sc judicio noftro obvias reddere

callet. Hinc habemus in aliis inftituendis regulam:

iin-gulae quae fenfuutn examini

tradi

poffunt

res,

ipfis

fen-fibus examinandae flint;

Seqnius irr itänt animos detuis[a per mir em,

Quam, qua funt oculis fubjette fidelibus, &Γ qua

]p(e fibi tradit fpettator,

Habemus etjam hane alteram caurionem, ut ab ea

parte fcientiae obje&a menti praefentia

iiftamus,

qua cum

cognitione, quam dudum adquiiivimus,

cohaerent Sc

co-gnata eile videntur. Eft haud exigua

cognirionis

pars,

quae, fi fignorum arbitrariorum ufu

deftirueremur,

nec

animos _{ingredi, nec ibidem futurum ad}

_{ufum fervari}

pos-fet. _{Ejus funt indolis ideae omnes, quas complexas vo·}

cat _Lockius, five modorum fimplicium fuerint, live mix-torum. Has iater modi fimplices ejus funt indolis, _ut eorum fign-a _aut nullam _aut re£tam rei cognofcendae

ideam mentibus _{ingenerent; figna vero modorum}

mix-torum ideas _{etjam falfas} Sc illius, _quae eadem proponit,

fenfui contrariasarquepro diverio, ex quo quisqueres figno

conjungendas contemplatus fuerit vifus pun&o,

rum-Educationis Linea, 75

rumque habiru alias aliis

haud

raro

excitant.

In his

igi-tur rite _{proponendis Öl}

percipiendis preecipua

_opus

eft

arte, in eo confpicua, ut alios

inftituturus

eos

ad

eandem

rerum faciern contemplandam, _qua

ipfe easdem

vidit,

ducere fciat, fuumque illis induat

defideriorum

Öl

confi-liorum _habitum; atque ut aliorum cognitione

fuam

auge«

re _{cupiens in illorum} loco

mentisque

habitu

ie

_{ponar, a}

quibus difcere vult. Ut vero

idea^

rerum,

de

quibus

heic _{loquimur, ab aliorum}

_inftitutione

_nobis

ingenerandae,

re£tae öl veritati convenientes fint, ab ipforum defide¬

riorum öl confiliorum, quae ad easdem

componendas

com·

pulerunt,

re£litudine

pendet,

hoc

eft,

ab

eorum cum ea

falutis iuae cura, qvam ut rationis

particeps fibi

neceflario

injungere deber homo,

convenientia.

§. ix.

"Facultas _{fignis arbitrariis}

_{fua exprimendi animi}

_fen»

fa, quorum ope ad iuam

ab aliorum

cogitatis

öl

expe-rientia _{augendamcognitionem,}

_ad

_generales

_«Sc

_compofitas

ideas mente aftervandas öl ad vitae uium convertendas,

idoneus eft homo, fingularem in eruditionis copia

adqui-renda öl aliis tradenda pofcit prudentiam. Verendum

enim, ne facilis ad haec mentis

öl ingenii

fubfidia

patens aditus verac rerum cognitioni impedimenta pariat; _ne

voces ideis vacuas repetendi confvetudine fcientiam

au-xisfe nobis videamur öl fic viam ad meliorem

eruditio-nem animo informandam elaudamus.

§. x.

Ea, quam adquifivimus, fcientiae

copia

eaque rerum cognitione, quam

fururo

ufui

paratam

habere

videmur,

aditus tantum ad prudentiam nobis _apertus

eft öl

fcen-76 Prima Scientia

fcente fcientia facilior _{nobis patet; Ted ut vera}

prud.entia

mentibus _{inhaereat, opus quoque eft, ut aflVetam Sc} éxer-citatam _{adquiramus promptitudinem, ea,}

quae didicimus ad debitos ufus convertendi. Ad _{agendum nati fumüs,} Sc non nifi _{agendo vita & efficacia illis,}

quse didicimus3

additur. _{Agendo parta dudum cognirio, vinculo ad}

pru-dentiam excitandam efficaci cum deiideriis & _{agendi in»}

citamentis _{coalefcit, ut illa his lucem, haec}

vero illi mo-tum _{vitamque communicenr. Inventa}

qusedam veritas, cujus ufum Sc adplicationem adhuc neicimus, futurae

for-fan _{generis noftrae prudentiae infervire}

poteft, noftram

vero non _{juvat. Scientiam,}

quam nulla inter agendum

enata _{necesiitas, adplicandam eiTe monuit,}

mortuam cen-femus, nec ad vitam fibi debitam reftitui _poteft,

ante-quam occaiiones eadem utendi confvetudine firmata at»

ientionis _{promtitudine arripere didicerimus.}

§. XL

Omnis _{itaque de fcientia rerum mentibus} inftillan-da cura, ut a cognitione inter agendum parta _incipere, fic _{quoque ad praxin uniuscujusque Scientiae diverfte} in-doli _{adaptatam tendere debet. Quando refto ordine ab}

iis, quae iibi ipii tradit obfervanda mens, initia _{cepit Sc}

progrefta fuerit eruditio, fponre qtiafi ad praxin pru-dentiam adaiufturam ducit, Haud tarnen raro _{evenit, ut}

fcientiae, etjam res hominibus maxime neceifarias

fpe-£lanris, copia poiTellorem fuum non beet, fed illi ut aliis inutilis fit. Fit vero hoc _{exinde, quod excitatae femel}

fcientiae _{cupidini fatisfieri potuerit vira a}

negotiis in vita

commiini occurrentibus _{abhorrente, folitaria Sc folitis a»} liorum hominum commerciis _{feparata. Viriiis ille}

habi-tus,quo anriquorum quorundam _{Philofophia eminere}

Educütionis Linea, 77 firmare illis _{magis permiferint, in quibus vixerunt,} tem-pora quam prasfens rerum conditio, qutE potius

fcholoe

quam vitas eruditos formandi facultatem dare \idetur; adeo ut fcientia & rerum _cognitione abundantes _eam in

rebus _{agenu'is haud raro prodant imperitiam, ut neque}

iibi, neque aliis unquam utiles & grati eile posfint.

§. XII.

A re£la inftitutione & educatione _pofiulavimus du-dum, ut ad rerum, quibus quisque _{circumcingitur,} condi-tionem _{adaptetur; ab hac petendae rerum conditione}

at-tento earundem aeftimarori _{nunquam defunt occafiones}

mentibus inilillandam fcientiam _{praxi firmandi; arsque} omnis ad _{prudentiam excitandarn Sc fovendam tendens} in eo _{conßiiit, ut} iisdem rite uti fciamus.

Cap. IV.

De virium humanarum ad juflitiam

colendatn

aptitudine.

§. I.

Juftitia Socialem hominum vitam a£lionumque no-ftrarum ad aliorum falutem Sc _{perniciem effe&um} fpe-£lat, Sc in eo confiftit, ut nemini laedamus ied omnibus,

quantum fieri

poteft,

proiimiis.

Duo imprimis, in

eruenda

humana ad juihtiam colendam aptitudine, occurrunt mo-menta, quorum alterum originem

neceiTariae illius Sc

non

tollendse _{perfvafionis, quod nemini}

_obeiTe,

_{Ted omnibus}

prodefle, debeamus,

explicatj

alterum

vero eam

faculta-tum humanarum conftiturionem monftrar, qua fe

ta-78 Primae Scientiae

tarum _{juftitiae legum jugo fponte iubjiciant, & ad illarum}

normam vitae _{a£tionumqtie habirum inftituanr.}

'§. n.

Prius ad humanam ad _{juftinam aptitudinern} expli-candam _{pertinens momentum duabus iterum quseftionibus} abfoluitur: _{quarum altera analyfin facultatum, quarum} ufu _{juiti (Sc injufti fenfus menti ingenerantur, poilulat;} altera vero _{explicat, unde huic fenfui imperativa}

pote-ftas, obligandi vis atque necesiitas adjun£ta fit. Ad

ut-ramque hanc quaeftionem enodandam praecipua _breviter

adferre lubet momenta.

$. III.

Ad illam _{itaque, five de origine peiTvafionis de jufti}

& _{injufti differentia, rrrotam quaeftionem quod attinet,}

hane _{originem omnino repetendam eiTe arbirramur a}

facultate illa animi a fociali vita excitata, _{qua per} fenfum

internum mediate aliorum hominum _fenfa, ideas,

con-confiliaque percipere eosdemque nobis iimiles <Sc aequa

les _{agnofcere valemus; ho?c enim facultas, quam fenfurn} per fympathiam vocare folent, aliense mentis motuum

participes nos reddens, dubitare non finit, quin aliorum

aeque ac noftra natura pofcat, ut pro ccecis deiideriorum alienoe mentis inftrumentis non habeamurg Ted fateri

unumquemque cogit, fingulis humanas indolis participibus

eam conceflam <Sc concedendam ehe animi _{vim, ut fe}

pro fcopo habeant, ad quem, Sc a ceteris rebus, Sc ho¬ minum _{viribus, derivandos effe&us} referant.

Ediicationis Lineas»

§. *ν·

Mediatus hic _{per fenfum internum}

_{percipiendi modus,}

flve _{per fymparhiam ienfus itatim le prodir, ut}

_acfiva

animi vis, a rebus externis excitara, nos feparatum ab aliis rebus ens ad _agendum Sc parriendum _aptum

eiTe

docuit. Hinc in _{prima virium, quas rebus rribuimus,} idea formanda _{ingreditur, Sc ab experientia reruin minus} colluftratus _{iilis, praecipue ii vel minimam cum humana} firnilitudinem obiervare nobis vifi fumus, noftras facul-tates _{agendique modum tribuir.} lnfans hoc fenfu _pupam,

€anem fibi fidelem Sc comilirones fuos eodem fere

am-pleclitur modo, fingulis enim fua adpropriat fenfa.

U-fus rerum _{fympathicis his motibus,}

huic fenfus fui

ip-iius ad res aiienas _{adplicationi, homines, quibus}

circum-damur, peculiaria ponit obje&a; Sc qua res in claifes Sc genera difpefcimus, animi facultas, neminem, qui

fe

diilindrta fui _{ipfius confcientia, pro fcopo, ad quem res} rerumque effeftus referat, habere poteft ad fympathicos mentis noftrae motus exitandos, _ineptum fenfere poteft.

Ab hac _{peculiari, homines earumque indolem, percipien¬} di _{ratione, ea enafcitur generalis rerum difFerentia, qua} alias _{jurium capaces habeamus, aliis vero eadem} dene-gemus.

§. V.

Confcientia _{facultatum, hominique proprii agendi}

modi, quam omnes in finu geftamus, cum fympathiae

fenfu, quo partem motuum alienas mentis nobis arripere poifumus conjun£ta, dubirare non licet, quin homines aliud a nobis vel _{pofcant, vel expe&ent, quam} ab aliis

rebus, five inanimatae iive animatae, ied rationis

exper-tes _{fuerint, Sc quin ab hominibus vicisfim alia nobis}

po-ftulare Sc _{petere liceat. Quod alii aeque ac nos ad}

_fe

8o Prima Scientie

rerum effe&us referre edo£ii falutis

praefidia ab illis po=

fcere & _{exfpe&are valent, diverfos in anirno exicat}

mo-tus a damno _{& commodo hominum viribus nobis} illa-tis, quam quos _pernicioli aut utiles aliorum rerum effe-£tus parere _{potuisfent: Ingratus} a damno aliorum _ope

nobis illato oriundus _{fenfus, contra damni au£torem}

ani-mum _{armat, laetus vero a commodis eorum beneficio}

in

nos collatis _{fenfus, animum ad benefaftorem} conver-fa _{laeciria, quam graritudinem vocare}

folenius, occupat.

Hominibus _{circumdarus eorumque Sc}

opem Sc

poftula-riones inde ab incunabulis _{expertus hunc, de}

quo locuti

furnus, confcientias habitum exuere nemo mortalium va¬

let; quae res anfäm nonnullis dedit immediatum _juftitiae fenfum ad _{analogiam fenfuum externorum fe}

exferen-tem _{hominibus adferibendi. Nos vero}

quamvis media-tum _{atque via, quam jam monftrare conari}

furnus, forma¬

tum hunc eife _{fenfum arbitremur, eundem}

tarnen a na¬ tura humana _{infeparabilem eife contendinus.}

§■ VI.

Ut _{itaque vera & folida juftitiae fundamenta} huma-nis mentibus _{inlideant, fenfus per fymparhiam debita}

cultura exercendus _{eft, ut ad fingulos mentis motus Sc}

ad _{fingula a quibus in alios damna aut commoda} quo-dammodo redundare _{poifunt, coniilia nobis prscfens fit} Sc promta eorum, quae alii a nobis poftulant aut

exfpe-£tant, recordatio. _{Quo propius eorum locum, ad}

quo-rum falutem aut _{pernicium aclionibus noilris}

quid con-ferre _posfumus;.

occupare _{mentisque eorum} motuum

par-tem nobis tribuere _didicerimus>

eo etiam fapiestiora

po-fita funt _{juftiiise fundamenta.}