DISSERTATIO PHYSICO- MECHANICA

Q^B. V.

DISSERTATIO PHYSICO- MECHANICA

De_,

THERMOMETRIS,

Quam

Adprobantc Amplijß. Facult. Philoß

in Acad. Reg. UpfaL

Moderante

Ampksßmo f/tro

MAG. PETRO ELVIO,

Mathem. Super. ProfefE Reg. & h. t.

Facult. Decano Spe&ab.

Pro

Magifterii gradu follemni

Public# Eruditorum cenfur#

Ad diem IV Junii Anni MDCCX in

Acad. Guftav. Maj.

froris ante meridiem fvetii fubmittit

GEORGIUS E. MELIN

Calmariensis.

§-<§*. .«*>-§£-<8*.

UPSA LIS

, E Typographejo Werneriano,,

I. N.J.

j. i.

Eterum inter _&

recentiorum philo- fophiam, quid di-

feriminis interfit _>

illum non fugit_,, qui diurna no&ur- naque manu erudita eorummonu-

menta & lucubrationes verfat__,.

Commune de eorum fcripfis hoc eftq judicium, illos exrationisigni- culis, qui ^per deplorandum primo¬

rum parentum lapfum ^non penitiis

fuere exftin&i, ut omnimoaas ho- ipinum neceflitatifuccurrerent, fci- entias 5 difciplinas ^{> &} cujuseunque

A generis

géfteris arteseruiffe & excogitafTes

Hos autem easdem ^a veneranda_.

äntiquitate inventas, in pulchrio-

rern ordinem redegiße, expolivis- fe, additisque variis experimentis perfecifTe. Non eft, enim Philofoph/a

unius hominis inventum, fed plurimo-

rum per tot Jecula experienlia nithur9

inter omnes vero qui aliorum experi-

entiam & obfcrvationes comportarunt

& liter is ^m andar mit excellit unus Ari-

floteles, quemadmodü clarifL Dre- jerus inter cumulatiffimas ejus Phi- iofophi laudes in Phil. Prim. Prsefl

ad Le&. löquitur. Cum namque^

Philofophorum primi fcientias di- fcipiinasque ^a fe inventas Sc exco- gitatas pofteritatiadmodum confu-

fas reliquiflent : opus continuis la-

boribus difficile _magno conatu ag-

greffus Ariftoteles, fummus Gras-

corum Philofophus, atque indefefTa

opera curaqj fcientiarum portiun-

culas per vafta ^eorum volumina_j difperfas collegit, ac in unum fy-

ftema

ftema coegit, _quapropter meritas ipfi debemus gråtes. Geterum-», quodper multa deinde fecula, du-

rum adeo 8c afperum experta fit-, philofophia fatum ^, ut plane negle-

&a incultaque efiet, non in caus- fa efie, quod illud tempus non.-,

prasclara quoque ingenia produxe-

rit, aufim dicere; fed quod ftatuas

inftar adorata, celebrata, non vero .

loco mota fuit philofophia; huc quo-

aue accedit _nimium partium ftu- dium', _{quo omnes} jurare in verba magiftri aflveti, eruditione, _quam-,

ex Do&oris fui placitis haufere coti- tenti, in ejus fententia acquieverey

nec ulterius vel cauflas vel rationes ab ipfo prolatas fcrutati funt & ^ex- aminarunt; nec ea qua? a priori de-

monftraverat philofophus, _propria ingenii vi & induftria éxperiri pe- riculum fecerunt. Verum ne ra¬

tio ipfis deefie videretur, inutilibus altercationibus 8c contentionibus in rebus fiepenumero levifiimisin-

A ² geniurxa

genium exercuerunt, quo philöfo*

phia fophifmatis, & nefoio quibus,

ne quid durius dicarn,multis inuti-?

libusque implicabatur & oneraba-

tur terminis, nullo verö modo per- ficiebatur. Pro au&oritate & opi- nionibus Magiftri tanquam pro aris

Sc focis, ^ut dicere folemus pugna- runt, (iquisquam fe vel eviaentio-

ribus cauflis fretus, vel clarioribus

fultus experimentis opponere au- deret. Cujus rei Iepida nobis ex- ftibet exempla Francifcus Redi in.

oratione de Viperis ex Italicoldio-

rnate in Latinum converfa & cum

Ephem.Germ.Medicophyficis ^pro-

luiper edita, verba ejus citata a Cia¬

riff. Sturmio inPhilofophiae Eccle-

ftfca? cap. 2. p. m. 85. adferre lü¬

ftet ; Scio, inquit, quod ^egregte äoåus magifler in Jer tpt i s peripateticorum <&*

vir vener-andas9 ut non cogeretur con- fiteri veras efle antea non vifas flellas

ér alias curtofas novitates in ccelo a

GaiiUo repertas noluerit unquam Tele-

Jcopium

*• I fiopium pculo admovere; & alias cui

dixeram quod parvi ifli bufones qui <e-

ftate quando pluvia incipit decidere. fal¬

tant In publicis pulverulentis viis non

nafcantur ipfo momento dum incorpo-

ratur pluvia cum pulvere, fed qiwl ab aliquot diebus ^natt fuerint, &1 promp¬

terem _, quod vellem ipfi dare experi¬

ment um verum hujus rei, ut pojjet vi¬

dete & t angere manibus, omnes illos

quos videret & putaret boc ipfo mo¬

mento natos, gerere (lomachum berbis repletum & inteftina Inniliter excre- mentis; ^non potuit tarnen eo inclinari>

ut concesjijfet aperire ^unum quem ele- giffem in tpfius prafentia. Pueriliter fepenumero ex mera adverfandi confutandique Kbidine fefe philo- fophice oppofuere, affe&uique erga praeceptorem adeo indulferunt, uC

non tantum clariflimis experimen-

tis contradixerint, verum etiam ca-

iamirm adverfus illos, qui cum pla-

citis Ariftotelis minus congruaiii fovebant opinionem, in ejusmodi

a.3

6

rebus, _quas minime intellexerant, V

llrinxerint. Ariftoteles quidem ut

erat vir fiimrni judicii fuba&icp in- genii, fuiho ftudio &conatu, quan-.

tum in ipfo erat, praeter reliquas difciplinas, quas ope Democriti, Empedoclis, Anaxagone, Piatonis ^. aliorumque ad ^magnum evexit fa- iligium, illarn philofophia? ^partem,

qua? circa varios natura? effe&usoc-

cupatur, excolere, omniaque pha?-

nomena qua? in vaftiflimo naturs regno occurrunt & obveniunt, ^ex- plicare & extricare, rerum eviden-

tiam & veritatem per cäuffas de- ^{♦ v.}

monflrare & rationes exponere-»x i

aggreflus eft; ut jure meritoque_*

a Laértio in ejus vita fcribituc^ ^: Quod acutiffimus omnium in exquiren-

dis rerum causfis fiterit ^{> ut} minima-

rum quoque rerum cauffas reddiderit.

conf. Pafc. de Nov. Inv, cap. 2. Ve¬

rum enimvero fi ipfe neceflariis

deftitutus fubfidiis non omaes in-

yenire cauflas, nee omnes potuit-* -

A rimari *

fimari efte&us, mirum non eft, u- nius viri utut fummi ingenium Sc

astatem amplitudini totius Phi- lofophia? naturalis nön fuffecifle^

darum eft, cum pnefertim mira-

bilem illam varietatem cogitare««

occipiamus. Quis profe&o innu^

merabilem fyderum multitudinem

per immenfa vaftiftimaqj coeli fpa-

tia diffufam? quis ftellaruminfini-

tam varietatem _, lucem ^, fcintilla ^

tionem, colorem, qui fingulis pro- prius imo peculiaris eft, quis diver-

fas ftellarumapparitiones &exftin- ftiones, quis incrementa & decre-

menta motuscp nifi telefcopiorü ope

adjutus fuerit, nudis accurate obfer-

vatoculis? necarbitrorquemquara Planetarumphafes accrefcentiam&

decrefcentiam, obfcurationes, ecli- pfes,fecundariorum numerum,mo*

tum omnibus tam communetiL^

quam proprium, varias in longitu-

dinem & latitudiné deviationes, in- ftrumentis deftitutusopticis exa&é

A ₄ obJervare,

obfervare. Ut nihil dicam de Sole,

fnundi oculo, in cujus vaftiflimö Corpore lumen, uftoriam vim,ma-

culas & innumeras affe&iones de-

jprehendimus. Prastereo Comecas

extraordinarias cceli faCes, quorum tempus, locus, duratio formaque

fåtis materias nobis admirandi na¬

tura au&oris fapientiam, quse in_*

diverfimoda illa ^rerum contempla*

tiöne nobis occurrit, ad animum_j

percellendum, fubminiftrat. Pro-

fe&o ^totam quis infumeretastatem

in ils qua? adhuc ^a me omilfa funt

üt non dicam fcrutandis rimandis- que Ted tantum enarrandis & com- memoraüdis.. Si oculos animum-

;que adverteremus ad ea, qua? in_.

parvo hoc univerfi puncto, terram quam incolimus, intelligo,& ea qua?

mira in externa ejus fuperficie, in

ilitemis ejus du&ibus 8c rimis in_-»

intimo ejus meditullio, cum Vefu-

vios, ÄLtnas 8c Heclas, cum varia metallorum genera , cum infini-

tas

§

tas fiosculorum myriades infpi-

ciat, fateretur rtuilum ingeniurru,

iiullas hominutn vires, hullam in- duftriam nullarncj; fagacitatem fut- ficere,ad _genuinas cuicunque rei

attribuendum cauffas» Certum i-

taque eft, quod quemadmodum_*

humana mensmundum univerfum

non C3pit; ita nec mundanorum.,

corporum varietatem fuo ingenio

Vei induftria digne fat is riman pot-

est. Si jam terra cceloque reli&is,

in aeris regiones mente exfpatia-

remur , cujuscunque generis me-

teora obfervaturi; fi aéris gravita-

tem & levitatem confideremus ,

fiquecaloris& frigoris differentias,

vel quascunque demum affe&iones

qua?ipfi contingunt, fecundü caus- fås examinare in animum induxe- rimus, tam vafta nobis occurreret

cögitandi materia , ut omne vitas tempus in illis extricandis neceflum

haberemus impendere, cum tarnen

nos qua maximam partem latere_j

infignis

to

itifignis illa fpecierum varietas fa-

teremur. Ideoque quod uni im- poffibile fuit, omnibus videlicet na*

turae miraculis certas aflignare &

attribuere cauflas, rnulti ex recen- tioribus Philofophis ingenio & in-

duftria prasftantiffimiaggreffifunt,

quorum egregio conatu, mirurrL,

quantum au&a eft Philofophia-,;

cum prsecipue prasterlapfum nuper feculum, nobis merito experimen-

tale dicendum& nominandumtan-

ta ingenia produxerit, ut poflent

non tantum inventis excogitatisqj

addere ; verum etiam ex crebris |

iaspiusque iteratis obfervationibus

& experimentis certiores de natu-

ralium corporum natura & indole,

fa&i, corrigere quaedam in antiquo-

rum Philofophia, qui, cumope u-

fuque experimentorum deftitue-

rentur , accuraté multa non no-

^erunt, nec fcripferunt. Qui licet Lyncei pené fuerint in abditiflimis

naturs penetralibus, multa tarnen inta&a

\

II

intaåa polteris, plurima ver o , ad

exercendum fuum inge ni um pro-

bandamque fuam induftriam ^, reli- querunt expolienda 6c conlumanda,

Inter alia vero recentiorum inventa 6c experimenta, quibus phylicairu perficere conäti funt, nobile elt in- ftru.mentum, _quo difterentiam,qua gradus caloris 6c frigoris ^, imo Sc tempeftatum viciflitudinesdemon-

ftrare 6c oculis exhibere poffiint, quodq; brevi diflertatione publica

defcribendum fcrutandumq; mihi

fumli. Ceterum ^cum nimia tem¬

poris anguftiaobftiterit, quo minus

omnes naturalis fcientia*fcriptores, qui vel Thermometrorum defcri- ptiones, vel varias circa experimen-

tum hoc obfervationes fuis inferue-

runt libriSjpercurrere potui; praeci-

pua tantum, circa hoc inftrumen«

tum, tumultuaria licet opera notarc 6c excerpere Tibiqj Candide Le6tor

modelte exhibere iicuit, _{quae ut} in meliorem partem interpreteris a

Tua humanicate contendo. §.IL

12

§. II.

Ad natales itaque vocisTher-

mometri unicuique refpicienti, vo*

cabulum hoc, quod diftertatiuncu-

lae huic przefixi, originem non de-

bere Latio, licet deinceps civitate

Latina donatura fit, facile poteft

x;onftare ; verum ex duobus ^ver-

bis ex idiomate Gra?co petitis qui-

bus intime naturam,indolem ufum-

que ejus inftrumenti exprimerent Philofophi, compofitum & deriva-

tum efie ex videlicet, quod

calorem & perpsTv menfurare figni- ficat, confLatum, adeo ut Thermo-

metrum vi vocabulorum , calo- _ris menfuram denotet. Eft au- tem Thermometrum definiente Chauvino in Lexico Philofophico,

inftrumentum vitreum, _quo diftin-

gvuntur majores minoresve gradus

elateris aérei, qui a majori mino-

rive gradu caloris proficiicuntur.

§. III.

De ingeniofie Thermometro-

rum

rum machina* inventore circum-

fpicientibus, varia utique celeber¬

rim aque apud naturalis philofophiae fcriptores occurrunt nomina, qui-

bus honorem & gloriam mirabilis hujus inventi atrribuunt. Confen-

tiant licet plurimi quod Cornelius

Drebellius Alcmaria-Batavus _, qui

pro fuo ingenii acumine perpetuum mobile, navim artificiofäm ^, diver- faque inftrumenta optica invenifle_, fertur, quapropter ab Anglice Rege Jacobo accerfitus eft, hujus quocg inftrumenti primus fuerit auéton«,

multis credatur: videatur Reyher.

Diftert. de Aére cap. 7. Joh.Zahn inSpecul.Phyf-Math-Hiftor. Tom»

III. Scrut. 5.Disq. 2. cap. 13. atque_*

Anonymi cujusaam Galli fcriptum cujus titulus eft : Traitte du Baro- metres, Thermometres & Notio-

metres ou Hygrometres. Alii ta¬

rnen Roberto Fluddio Anglo pri-

mam Thermometrorum attribuunt

inventionera, ille etenim _prakter a-

lias

*4

lias mirabiles, quas in fcriptis fuis fovethypothefes & opiniones, qua?

de myfteriis morborum ^, utriusc#

Cofmi majoris & minoris hiftoria concinnaverat, fic ex thermofco- piis, quorum mentionem fecerat, feuCalendario, ut vocat, vitreo, o- mnium phamomenorurn naturali- umrationes,

mundioue i totius con- ftitutionem explicare 5c explanare

conatur. Georgius vero Pafchius,

ut in reliquis, ita circa hoc nego¬

tium occupatus, antiquitati fuum^

debitumque vendicaü honorem, na¬

sales enim Thermometrorum ad

longe antiquiora ^, quam qüibus

vel Drebellius vel Fluddius vixe- runt, tempora transtulir, argumen- tis vide.Iicet, ex ipfius Fluddii fcri- ptis petitis & quidem Tom.I.Tradh

2. Sed:, i. Part. i. Lib. i. Cap. i. hoc

invento fuam conftare antiquitatem

aflerit. Verbadenominati Fluddii loc. cit. hasc funt: Ouamvis alii hoc

pr<gfensy loquitur de Thermofcopio,

mutat &

mutat# Jglummodo machin# effigie ^con-

flruxennt illudJu# fr ofri# inventhni adfcribendo, t amen illud antiquitati in- attribuo, quoniäm ego iüud no-

Jlrum /» vetuftislimo manujcripto, ä?/-

#/.$• abhinc ad minus feptingentis con-

fcriptum mveni. Et Sed:» i. Lib. I.

Philof. Mofaica? idem : Agnofco me illud in veteri quingentorum faltem ^an-

norum antiquitätis manujcripto gra

jpecificatum & geometrice deli-

neatum invenijje. Conf. Pafchius de

Novis Inventis cap. 7.pag. m. 625.

Sanétorio autemcelebri illiMedieo inventioné Thermometri adfcribit Dn. de la Hire, quemadmodum ex

ejus differtatione Hift. Reg. Acad.

Scient. Parifienfis Anni 1706 infer- ta, conftat. Ingeniofi filmus hic Me-

dicus machinam aliquam pro co-

gnofcendo gradu caloris infebribus excogitavit ^quam thermometrum

vocavit; id tarnen conftat illum

non attendifle eandem pofTe infer-

vire de terminan dis gradibus calo-

ris

ris 5c frigoris in aere diverfistem-.

poribus. Hoc ejus Thermome*

trum duobus globulis vitreis tubu-

lo itidem vitreo ab inferiori parte incurvato fimul conjunéHs confta- bat; fuperior globus nullam coinu-

nicationem cum aére externo ha-

buit,pars autem tubi aére,pars aqua

repleta erat. Machinam hane ab

eruditis ftatim _magno applaufuex-*

ceptam dicit, 5c eodem tempore é

quo Barometrum innotuit, in ufu

efie ccepifie. Utut res fe habeat,

nihil obftat _quo minus credam_,, quod, quemadmodum plurium in-

ventionum utut deinde pneclariffi-

marum exigua fuerint initia: ita_j

quoque egregii hujus inventi prinr

ordia non adeo celebria extitiftk-»,

licet poftea varlis 5c diverfis modis

ab eruditis praeteriti inprimis fe-

culi nobis fuerint exhibita Ther- mofcopia, perfedfioraq; reejdita ^per

Italos quosdam, Gverikium ⁵ Stur-

mium , aiiosque ^, quod 3X parte %

ex iis

*7

ex iis quas de variis Thermome-

trorum machinis diverfaque ftru-

&urain fequentibus erimuSTli&un*

colligi poterit.

$.iv;

Mutationes qua? circa calo-

rem 5c frigus in aére undique nos ambiente fenfibiliter reperiuntur,

anfam 5c occafione Philofophisexi-

ftimodedifTe circüfpiciendi de ^ma- china,qua calorem 5c frigus unius diei accuraté cum calore vel frigore

alterius poffent eomparare. Quem- admodum enim per Barometrum

five Tubum Toricellianum 5c Hy-

grometrum ^, eximia experimenta, gravitatem aerisqß levitatem, hu-

miditatem item 5c ficcitatem deter- minare 5c definire potuerunü; pari

ratione caliditatem ejus frigidita- tem($ tentaruntdemonftrare.Cum-

que obfervarunt calorem, cujus

proprium eft qua?vis fibi objefta__i

corpora extendere, dilatare 5c ^rare- facere de quibus infra ^, in durifli"

B mis

Ifr-

.

mis etjam folideque compad:is cor-

poribus vim fuam excercere; No-

tabiie eft quod Anonymus au&or

ille Gallicws refert de marmoris frufto. Hoc enim in longitudi¬

nell trium pedum,latitudineni ve¬

rb femipedis & profunditatem tri¬

um pollicum eratextenfum ⁵ inten-

fiflimo Solis calori primum expo- iuerunt, iterato fub intenfiflimo frigore experimento plus duodeci-

ma parte pollicis invenerunt abbre-

viatum. Ceterum, cum ob pluri-

ma incommoda caloris difterentias per marmora inveftigare ^{non pos-}

fent; alia ratione jamjam defcri-

benda gradus caloris felicius ob-

fervarunt & menfurarunt.

§. V.

Mearum jam elfe partium ar- bitror paucis oftendere & demon-

ftrare, quomodo ejusmodi machi-

na (implex, qua tarnen exa&é & ac-

curatépoffim differentias menfura-

re caloris, ut Thermometri appel-

lationem

lationem _mereatur, conftrui ador- narique queat. Si itaque cuiquam

curiofo placuerit fibimet iple Ther-

mometrum fabricare. In officina vitriaria fibi parari faciat tubulum

vitreum aut cryftallinum duos vel paulo plus pedeslongum, gracilem

tamen inftar pennas anferinas; iti_,

lummitate globulum cavum itidem

vitreum magnitudine ovi medio-

cris habentem. Admoveat deinde

fphserulam tubi lento igni, fi hye-

me inftrumentum eft parandum^ ^>

aut radiis folaribus ^cum maximus eft asftus exponatur, ut paululum^

incalefcat : lit prasterea ad manus

lagenula aliqua orificio ut tubuium

rede admittat inftru&a, & liquore aliquo colorato paulo plus dimidia

parte repleta : in hanc immerga-,

tur tubuli extremitas aperta, & de- prehendet ftatim liquorem colora-

.tum prout fphasrula refrigeratuii^

in tubulum afcendere, admota vero

manu ealida fphserulas eundem de-

B 2 fcenderfe

fcendere videbifc* Applicetur & fir¬

metur tubulus cum lagenula fulcro ligneo fecundum longitudinem in

partes minores divifo j & paratum

eritThermometrum ceu in Fig. i.

cernere licet, in qua A eft fphaeru-

.

la, B tubulus ^, D lagena ^, FG ful-

crum, quod, quemadmodum ipfe_>

volueris fimplicius vel pluribus or- namentis decoratum a fabro ligna-

rio parari poteft. Communem a- quam, quam qui primi inftrumentü

hoc conftruxerunt, tubulo infun- debant, experientia docuit efle in-

utilem: Nam ex vehementiori fri- gore congelata conftri&aque flexi-

libus fcilicet particulis ad rigidita-

tem reda&is , maiusque ^occupan-

tibus fpatium, vitrum fepenume-

ro, in quoincludebatur, frangebat;

Ejus _itaque loco ^aquam fortem_.

communi aqua vel ailuerunt, vel

fölam ufurparunt, quippe quas in-

tenilflimi frigoris vi refiftere valet*

Sed ut melius a vitro, cui inge-

ritur

21

ritur aqua fortis , difcernatur 8c

elarius diftin&iusque a vitro diftin-

gvatur, vel cupri fruftulis injeélis

aut asrugine vel alio modo tinga¬

tur. Nonnulli etiam fpiritu vini

re&ificato _utuntur, qui, quomodo in

ufum Thermofcopiorum tingi ^pot-

est, doceü Joh. Zahn. Oculi Artif,

Fund, I. PhyH Syntag. 2. cap. 1?.

$. 14. Illa, cum huc maxime fpe~

dlant, _apponere volui: Tinduram, inquit, rubrum fimilitudine carbuncu-

li lucehtis itu farabis, Accipe gummi' Lacc£)cui inaqualimpida dijjolutonon-

nihil aluminis vulgo di Rocca adjungesy

deinde totam mifluram indes vefic# vi-

tre#y quod materacium Chymici vocant ; quam deinde eineribus calidis impones

&1 in intenftsfimam rubedinem ad in- ftar rubini convertetur. Cui fi ^non ni¬

hil olei tartari infuderis, tunc c obrem obtinebis _quem vulgo vocant in c arna- tinumi Spiritus vini probe redißca-

tus ex feminibus Heliotropii aut ex flo-

ribns Hyperki extrahit colorem Rubini

B 3 fimilitudine

2 2

ßmilitudine pulcerrimum. Si ad jmi-

IHud'tnem Smaragdi tindluram parare velis. Acctpe Syrupi violacei partem

unam intra phialam; cnifi ^aquam Inn- pidam juperfuderis, & hu'ic nonnullas \

guttas olei tartar i addideris, habeb is

per adla pr<£Cipitatione tindluram Sma- ragdino colori fimillrmctm, id efl, gra-

tisßme viridem. Ut ^t indi uram acquiras Sapbyrino colori ßmilem. Accipe calcem

vivam in vaje cupreo, ac in aqua iim- pida dilutam. Haie adjunge nomnhil Sa-

Iis ammoniae'u quod übt boris duodeeim

circiter conßfiere permiferk ^, tandem

,

liquorem totum in Sapbyrinum colorem

ccernleum & ultramarine band ab(wn-

lem degen er äffe comperies. Ut ^vero co- Jores ht jßlendidiores fiant, per char-

tam diaphoreticam prins transcolandi ßunt. Vasculum prasterea in quod

irnrnittitur tubulus ifte vitreus, de¬

bet efle apertum, ut liberé fiveim- inediaté corpus premens & preIFum

fe invieem poflint contingere^»,

quemadmodum ClarifT, Reyherus i

cap.

2$

cap. 7. diflert. de aere in axiotnate

fecundo docuit. Antequam Ther-

mometri in certos gradusdiftin- gvendi rationem aperimus, juvao

primum axiorna Reyheri accuraté

perpendere, quod principii & fun-

damenti loco pofuit priusquam ad

conftru&ionem Thermometrorum fefe accinxerat. Statuit autem ille corpus elafticum primo compres-

fionis gradui maximé cedere; Se-

cundo verö, qui licet gradui primo fuerit aequalis, minorem tarnen ra- refadtionem recipere. Idemdeter-

*

tio, quarto & reliquis compreflio-

num gradibus fervata proportione

tenendum. Ex hac fuppofitione

necelTario fequitur, quod inasqua-

les gradus condenfationis & rarefa-

#ionis asqualibus gradibus virtutis

prementis & attenuantis refponde-

t ant. Si jam ponamus aerem tempe- ratum,qui ab falubri homine Sc tem- perato vix percipitur fenfu, non_»

majorem admittere rarefa&ionem*

B ₄ quam

24

"quam qua; additquintam molis ^par-

tem, ita ut quatuor partes trans-

mutentur in quinque; Coar&atio-

nem vero fervare rationem fesqui-

tertiana, dum quatuor poilices fe_*

ob frigus contrahunt in tresuncias.

Ceterum probe obfervandum, quod j

non quodlibet frigus vel calor ean- dem retineat proportionem, fed ^is -duntaxat, qui datur in Zona tem- perata, ut experientia notum ex-

ploratumque eft. Ulterius prase-

unte nobis Reyhero Joe. cit. pro¬

portionem graduum condenfatio-

nis de rarefafbionis fervare _pro- Å

grelfionem Arithmeticam, talern^, qualem corporibus cadentibus attd-

buit de affignavit Galiieus ^, qua?

crefcit de decrefcit binario. Hypo-

thefi huic non favet quidfem Garte-

fius Part 2. Epift. 23.de Ep. 37.74.de

77. verum cum Sinei, de Chrono- \

fcopioDial. 5. Num. 8- fententiarcu

Galilei experimentis confirmet^,

in ejus caftra facilis transeo. Si ita*

que primus virtutis gradus elafti- !

cum

£

cum corpus vel _temperatum aérem prementis , tredecim gradus com-

prefterit; fecundus non nifi unde-

dm <Sc tertius novem fuperare pot-

erit. Haud inconvenienter fche-

mate aliquo monftravit hoc ipfum fajpius nominatus Reyherus, loco fupra cit, ubi feptem momenta ex-

primebantur, ^omnes autem numeri impares in quovis jugo additi pro- ducunc quadratum numeri, qui in-

dicat momentum temporis. Ser-

•i vetur eadem ratio in decrementis rarefa&ionis , qua? ex primo calo-

ris gradu ^, tredecim dilatationis gradus', fecundo vero undecim-»

recipit <3c fic deinceps. Igitur fi ^ac-

curate ex ejus praefcripto gradüs

pro menfura caloris frigorisqj ex- primere in Thermometris _cupra- mus,conftruatur necefTeeft modu-

his, cujus longitudo fit unius pedis

Romani aut etiam Rhenani, &

dividatur in ₄₉ partes äquales,quod facillimo negotio peragitur,fi totum dividas in feptem, unamquarr.que

vero

2 6 *

vero feptimam in alias feptem pär¬

tes distribuas. Jamque parari pot-

est phiala cujus caput in diametro

fex moduli partes, fiftula vero feu

Collum unam luminis partem & 98 longit. contineat. Medius fiftula

locus zyphra notetur, a qua deinde gradus numerandi principium fu-

matur. Ab ifta tubuli medietate ponantur tam furfum quam deor-

fum tredecim partes ^ex modulo

conftru&o, & adfcribatur utrobicp

unitas, qua? in inferiore parte mihi primum frigoris menfuram, deno-

tet. Ab unitate verb illa furfum.*

deorfumque defignentur undecim

pro fecundo caloris & frigoris gra- du. Pro tertio _novem, pro quar-

to feptem, pro quinto quinque, pro fexto _tres, pro feptimo una , tarm*

fupra quam infra fiftulas medieta-

tem ex modulo defumatur & in fi¬

ftula defcribatur. An Thermome-

trum hoc modo conftruétum pa- ratumque perfe&um fit vel fecus

ea

éa ratiöne probabis: Infufus liquor

ii medium ftatim fiftute occupatio locum _, h. e. fl ad principium nu- merationis quieverit, aliquantifper

eonfummatum eft inftrumentum;

lin ^vero infra gradum principium

fubftiterithoc modo corrigendum:

debes linteamina calida capiti feu globulo applicare ^, quibus aeris

bullula? per liquorem diftipatae ex-

pellantur, donec liquor in tempe-

raco loco, tubuli medium oceupa- verit. Sin ^vero liquor fupra debi-

tum mediocritatisterminum fuerit

elevatus, attollendo phialam ex. li-

quore, tantum aéris admittendum eft, donec pr^fcriptnm attigerit li-

mitem. Fulerum feu fuftentacu- lum omnino requiridixi, quod phi¬

alam in perpendiculari litu pofttucj

confervet & divifiones recipiat.

Paucis huc usque, machinam

pro ealoris frigorisque menfura_»

^mpliciter conftruendi modum^

§. VI.

oftendi.

28

oftendi, qua* fi in temperato aliquo

loco non autem in Solis apri- coponatür diverfis circa aerenu»

infervit mutationibus indagandis.

Pro ratione itaqj tra&ationis mea?,

varias Thermometrorum fpeci-

es, una cum obfervationibus fub- jungerem, nifi temporis ratio ,

& propofita imperataque brevitas

aliud fvaderent. Sed ^ne rem huc

quam maxime fpe&antem inta&am

omnino reliquifTe videar, praeci-

puas Thermometrorum (pecies ^,

plenam enim perfe&amq; defcri-

ptionem concinnare nuncprohibe- ^: >

or, eascß fub varia forma ab expe- rientiffimis Philofophis exhibitas

faltem nominabo. Cornelius Dre- bellius , cujus antea cum laude_*

mentionem feci, adhibuic pro for-

mando Thermometro phialam an-

gufti & pra?Iotigi colli, quam fim- ^t

plici communique aqua vel vini

fpiritu, ^aqua forti acetove imple-

yit. Probatur hoc genus Thermo- I

metri

29 metri in eo, quod libero aeri con-

conriguus fuit liquor, in vasculo,

cui imiffus erattubulus, contentus t

verum cum ex iis qua? §. pra?ce- denci de menfura? per gradus di-

ftributione ftatuimus, fatis liquet äquales caloris gradus ^non refpon-

dere a?quali aéris preflioni, & ge¬

nus hoc Thermometri per a?qua- les diftributum fit gradus ^, imper-

fe&um eile darum eil. Belga? qui- dem> quibus in ufu eft bicipitem incurvatumque confiare tubulum_,

duabus fpha?rulis inflru&um, imi-

*

que capitis feu fpha?rula? orificium poft infufum Iiquorem hermeticé figiJlare ³ in ina?quales gradus di- ftingvunt Thermometrum fed in-

verfo ordine. lllam autem conftru- frionem propterea rejicit Reyhe-

rus Diflf, ae aere cap. 7. quia cum claufum fit caput inferius, internum

aérem comprimere & rarefacere impeditur externus. Aliquas qui- dein oflendere mutationes hoc in-

^

ftrumentum

3°

ftrumentum non nego ^, cum emm

capfulse lignese capitulum inferius

fit inclufum, _qu^ aérem arcet am-

bientem, inclufura ^{vero aerem} con- tinuö fere in eodem caloris <Sc fri- goris gradu 5c menfura confervat.

Tum aér globulo fuperiori inclu- j fus, iibero aéri expofito facilé mu¬

tatur 5c alteratur 5c lic auraiiL»

imiglobi quadantenus mutat. Ce-

terum fi aéris temperies per ligna penetraverit, continuum utriusq;

auraj ^quilibriurn 5c idem caloris frigorisque gradus neceffario reti-

nebitur, quomodocunque exteriör

aer fit ^com paratus. Ejusmodi ta¬

rnen Therraometra tolerari poffe

dicit fa^pius nom. Réyh. fi pro ex-

a minan do aegrotorum calore aut_, fermentatione fint comparata con-

ftru&aque, tum etenim poteft fu- perioris capituli calor, agere in_j ^*

auram inferiorem, _{qua? aurce am-} bientis temperiem retinet. Aliud

Thermornetrum Anonymus ilie^

Gallus

11 Gallus exhibet, prsecedenti huic fi- mile, nili quod exiguum orificiurri globuli B hermeticé claufüm fit_, polt infufum liquorern; luperion,.

veroglobulus foramine pertulusfit,

prout Fig. 2. monftrat.

j §. VII.

Cum Thermometra omnia hac-

tenus defcripta, quibus eft apertum

foramen, comunicationem habeant

cum aere exteriori; qui liquoris fijperficiem premit; iisdem mori-

bus,quiipfi contingunt, funt obno-

xia. Vo gr fi exteriör aer una die

r gra vior, quamvis non frigidior fue-

rit, tum fola aeris gravitate furfüm cogeretur liquor, quapropter mihi perfvadere falfo hanc diem proxi-

mo efie frigidiore,cum ^aer hujusre- fpe$u nullam fubiiHet rnutäfiouem.

Igitur adfubveniendühuic defedluj

j aliud Thermometri genus excogi-

tarunt MathematiciFlorenrini, un-

de etiam Florentimm vocari folec;

Uno tantum ventre vel phiala vitrea

cryftaili*

3*

cryftallinave conftante, 5c ad _pro¬

portionera phialas tubulo tenuifli-

mo ex eadem materia inftru&o*

qui vini fpiritu colore aliquo tin-

ßo repletur ^: apex ejus ad lam¬

padis calorem clauditurfeu uti lo- quuntu^hermeticé figillatur. Aeft

venter _, vid. Fig. aut phiala vi¬

trea _, qua? inftar ovi columbini aut

paulo capacior, prout longior bre-

viorve tubulus B fuerit, fieri _pot- eft. B eft tubuius gracilis ^, for-

matus pro ratione phialae leu fphx'j?ulae A. C G fulcrum feu ta¬

bula , cui afHxum eft Thermome- ^:

trum. D D fcala in luos gradus divifa, per quos discernuntur ^mu-

tationes caloiis frigorisve. Quia

in hoc Thermometro tubuli fora¬

men ob parvitatem impedit quo

minus fpiritus vini poteft intro- mitti, debet phiala ad ignem auö lampada calefieri, ex qua calefa^

ftione aer in fiftula contentus pro ratione accedentis caloris rarefit_.,

tum

tum per mferius fiftulce forameru»

exit aéris pars , cum autem pro

liquore infroducendo fatis exivifTe

judicatur aéris, in fpiritum vini Co*

lore aliquo infeélurn immergatur_>

tubuli orificiumyquo fa&o, aérem inclufum refrigerat aér exteriör.^

qui in comparatione prioris in_»

hiala calefa&a contenti frigidus

abetur. Interiör aér condenfatus ftatim fe in ventrem retrahit, _par-

temcß fiftula? deferit, externusvero aér liquorem premens afcendere_»

eum cogit ad occupandum fpatium

ab aére vacuum, quod Ii femel vel

kerura non fuccedat , vitrum rur- fus calefiat, ut aer per tubulum«»

exeat, & immergatur, quousc^ non modo tota fpharrula (ed etiam pars tubuli aliqua fpiritu viniimpleatun

Hoc fa<flo orificium tubuli ad fiam-

mam lampadis claudendum ^, quod

hermetice figillare vocant. Id

autem hac radone fieri foleti Iii-*

acutiflima illa flamma lampadis ^>

C quå

qua uturitur vitri fufores, (Sdtttpt*

apicem tubuli tene usque quo üquefiat, deinde parva forcipe

ferrea fummitatem illam liquefa-

.dam comprime donec claudatur_>

orificium & paratum erit Thermo-

metrusn, quod deinde tabellae vel

fulcro e(t aptandum ^, cui adjungi-

tur Tcala in partes communiter_.

äquales divifa pro discernendis gradibus caloris frigorisque, Pra?-

flat hoc Thermornetri genus longé prioribus duobus: communicatio-

nern enim liquor internus nullam

habet ^{cum aere} _externo, unde nec

ejus preffioni obnoxius eft ; nam

cum fpiritus vin; globulo inclufus

calore invalefcente _, dilatatur in_»

Collum feu tubulum afcfcndit. Rur- fus dum idem ab ambiente aere a-

lio tempore frigidiore redditocon-

denfatur, in collo defcendit, unde prout fpiritus vini plus aut minus

afeendit de conftitutione aeris, ra- tione caloris frigorisque Judicium.*

ferri poteft. Soleü

Solet hoc Thermométrigenus

i* \ a nonnullis incufari, quod, cum fpi-

ritus vini lentius dilatetur ac con-

tlenfetur, mutationes fubitaneas ^tam prompte indicare nequeat; verum enimvero evitari poteft hoc incom- modum, fl tubuli cavitas adrnodu oxigua fiat 8c globulus proportio-

natse magnitudinis: effeäum enim

fatis fenfibilem admota manu cali- da globulo, vel etiam translato in- ftrumento in Iocum frigidiorem^

momento quafi prsftitifie ipfi vi-

dimus Thermometra , qus confe-

cit ingeniofus illeartifex Palmbur- gius, qui nunc Holmia? ^commora-

tur, 8c varia hujusmodi Thermo¬

metra, majora minorave egregia_»

pretiofatis ccquo una cum Barome-

tris portatilibus aliisq; ex vitro ad lampadem ^{a fe} confeÄis inftrumen-

j tis venalia exhiber. Ad divifionem fcala?quodattinet, folent harum re-

rum curiofi ipfi notare infimum_.,

quem certo anni tempore, 8c fum-

* C 2 mum

mum (ub maximo ä?Ita, quem Ii- quorinclufus occupat locum. Spa~

tium hocce in centum dividu,nt-j

partes, quarumquadibet unus gra-

dusThermometri vocari folet.

5. VII.

Cum Thermometra ha&enus defcripta rede quidem inferviant

determinandis gradibus caloris Sc frigoris in uno eodemque loco di-

verfis temporibus, duo autem vel

plura idem non pra?ftentindiverfis

locis, nifi ad amuflim fint iequalia;

propterea quod nullum comunem

terminum maximi caloris in omni- * bus locis habeant, a quo computa-

tio inftituatur; novum quoddam-.

Thermometrü excogitavit Dn. A-

monton unus ex Acad. Reg.Scient.

Parif. membris, ut patetex Hiftoria ejusdem Acad. Anni 1703. Conftat

id tubulo vitreo 4 pedum longo in- >

curvato & fphaera itidem vitrea % pollicum in diametro inftru&o, fi-

milis _{illi quem} Fig. 2 reprefentatL^. I

Sphaerula

■■■■■37 Sphasrula B aere condefato repletur

ut Mercurium feu argentum vivum

in longiori brachio AC per orificiü

B infufum fuftinere queat ^> ita ut ipfam phialam ^non ingrediatun^

Quod vel per flatum oris hominis

robuftiflimorum pulmonum vel per machinulam quam ibi defcribit ^,

fieri poteft : Hoc faéfo fphasruja^»

feu phialaB aquae ad ignemferven-

tifiime ebuliienti imittatur, 6c tu- b'ulus perpendiculariter ere&us te-

neatur; &proutjam incalefcit aqua., afcendit Mercurius intubulo utpars

s

ejus effiuat, cum vero nihilamplius

effiuit, inclinandus tubulus ut ali¬

quid adhuc effiuat ^j 6c infra orificiü

A notaimprimatur,quaeterminum,

a quo numeratio inftitui debet, da-

bit, Thermometrum fenfim ex a- qua extrahatur 6c abfoluta eritcon-

ftru&io. Ufuseft, ut tempore ob-

fervationis notetur quantum infra

notam impreflam mercurius fubfi- fidat,qu^ menfurainpollicibus, ^eo-

C 3 rumque

38

riimcß partibus obfervata, cum alia

in aliis locis fa&a comparari, &.

hinc de caloris differentiajudicium

ferri poteft: Varias deinde obferva-

tiones adfercThermometrohocno¬

vo fa&as; anverofinem, quemfibi propofuerat ingeniofus hic au&or,

obtinuerit, alii judicent: nifi enim

& Tubuli & fphserulas. duorum_r

vel plurium ejusmodi Thermo-

metrorum, -prorfus xquales fuerint, quomodo univerfalia dici ^queant

ego lion perfpicio.

Ante quam hinc digrediamur,

aliud & fatis commodumThermo-

metrum Fig. 4. delineatum brevi-

ter exponam. A eft lagenula parvi

orificii ad dimidiam partem, ^aqua fö-rti colorara impleta, huic immit-

tatur, ut fundum contingat, tubulus

vitreus utraque extremitace aper- tus, claudatur deinde orificium va- fculi maftice, vel alia idonea mate¬

ria tubulo applicata, ut omnis aéri

tranfitus denegetur. Hoc fa&o ^ve-

hementi

I 39 I hementi oris flatu condenfetur aér

I in Phiala contentus, ut afcendat a-

j qua in Tubulum ad C, deinde de-

prehendes ad minimam colorisfri-

gorisve mutationem ^aquam inTu-

bulo afcendere atque defcendere ^, prout aér in lagenula ^contentus ra- refa&us vel condenfacus , aquam

fubje&am premens vires fuas exfe-

rere poteft.

Plures pofTent heic adduci Ther- mofcopiorum fpecies, quae apud

Celeber. Sturmium lib. ^2. Tentam.

9(. & Anon. Gallum videri poflunt.

> Thermometrum Magdeb. Ottonis

de Guerike defcribit Cafp. Scott.

Technic. CurioLp. 871. Sedhae in-

ftituto prüfend fufficiant.

$. VIII.

Exiis,quae ha&enus allata funt,

exiftlmo cuilibet patere, quomodo

hisce inftrumentis fit utendumiru»

gradibus caloris ac frigoris obfer- vandis, 6c comparandis inter fe di-

verfis anni temporibus, ut his im-

mo'rari

4°

rnorari diutius fupervacaneum fit.

Vellern etiam varia incomoda,quae

obfervatoribus obveniunt, recenfe-

re, & quomodo per Barometrurru,

tolli poffint ^, nec non obfervatio-

lies pra?cipuas a viris eruditis fa<ftas

adducere _; verum ardliflimo cir- cumfcriptus tempore iftarelinque-

re cogor. Illud folum obfervo er-

ror em illum vulgi exiftimantis cel-

las noftras frigidiores efle a?ftate_*

quam hyeme hoc inftrumento re- futari. Nam eodem Thermofco- pio AmplilT. Dn. Pr^fes anno 1709

fub hieme vehementiffima in cella

fua obfervavit Thermornetrum a

Palmburgio eonfedhim fubftitifle_>

ad grad. 25, ubi liquor, cum aér heic

loci eft fubfrigidus, ^extra cellä ^men-

le O&obri & Aprili fubfiftere fölet:

nunc autern fub finem Maji, cum1 intenfus fatis calor eft, in eade cel¬

la idem Thermometru 2ö gradibus

altius afcendit: unde liquet aerem

femper efle temperatum in cellis

fubterra-,

fü b terra ne is _; nobis ante ni- fentiri 45

calidiorem vel frigidiorem relpe-

du aeris externi.

§• IX.

Ordinis ^nunc ratio requirit, ut horum ph^nomenorumcaufe red-

dantur ; heic autem non. eroopero- fus? cum exiis, quae ante a ailata.^

funt5 cuilibet conftare arbitror ae- remelatere pra?ditum & com prim!

.& dilatari _pro minori majorive ac- ceffu caloris ; qui cum in motu fubtiliffimcE materia? aeris lubeuti¬

ds poros cpnfiftat, £eri ^non poteft,

quin aer hisce repletus & agitatus ^,

in phialis inclufus, jgm majus fpa-

tium requirens aquam in tubulo

contentarn deorfum in Thermom.

Fig. i. furfum vero in Thermom.

Fig. 2. & 4. pellat; Idem aér rur- fus fub ftatu frigpris ab hisce par- ticulis libefatus in angullius fpa-

tium cogitur, in cujus locum aqua

ab externö aere préda fuccedit.

In Thermometro Fig, 9. Fiorenti*

no didoj

4-

no di&o, cum fpiritus vini ob fu*

am tenuitatcm & fubtilitatem ra-

refaftionis capax fit, accedente ca- lore majus fpatiü requirens in col-

lo altius afcendit; aere vero frige-

fa&o idem fpiritus condenfatus in

collo fubfidet. Vellern equidem^

ulterius jucundiffimum hoc ^argu¬

mentum perfequi, & una cum ob-

fervationibus, variosThermofcopi-

orumufus,tam in moderandis gra- dibus calorisin operationibus Chy-

micis _{; nec non} hypocauftis pro herbis & arboribus tempore hye-

mali fervandis , quam menfuran-

dis aeris refra&ionibus, ^{nec non_.}

in prasdicendis aeris mutationibus.

Sed cum me tempore deftituturru-,

video; manu de tabula, ut levia_»

hascce a?qui bonique confulatB. L,

eft quod obnixe rogo atque contendo.

S. D. G.