C. JUL. CAESARIS *
I)E BELLO GALLICO COMMENTARIORUM
SCHEDAE
NOVAE RECENSIONIS SPECIMINA,
Q U O R U M SECUNDUM
VENIA AMPLISS. FÀCULT. PHILOS. UPS AL.
P. P.
A N D R E A S F R I G E L L
PHID. M A ß ., STIP. RYDBERG,
C A R O L U S G A B R I E L R O O S
S T I P . J lü N O B L A D . Y K S T R O ß .
IN A U D IT . GUSTAV. A. D. IV. KAU. APR MDCCC.LÏV H . A . M . S .
ü P S A L 1 1 S
FORMIS E X PRESSIT C. A. L e F F L E R , R K G IA E A C A D E M IA E T Y P O G R A P H P S .
L
Mndex locorum, quibxts praecipue differt scriptura alias s a lectione mdgata, et quidem novissima editione Lipsiemsi stereotypa, alias ab editoribus recentissimis, Whittio, Schntei- dero, Nipperdejo.
Pag. 97 lin. 1 iis Vxdg. Wh. Nipp. — lin. 13 delectuum Vit fg. Wh. Nipp. — lin. 21 resarciri Schn. Nipp. — adaugeri Vulg. Wh. — lin. 30 ac om. Vulg. Wh. — Pag. 98 lin. 27 A eduos Vulg. — lin. 30 arbitrabattu r Vulg. Wh. Nipp. — Pag. 99 lin. 28 hiem abat Vulg. — lin. 41 concilio Vulg. Nipp. — Pag. 100 lin. 3 eqpii- tatus Vulg. — lin. 4 nonnullos Gallicis Vulg. Nipp. — tl. 6 coactis Vulg. — 1.10 efticit Vxdg. — l. 19 proelium com.
Schn. — 1.27 p raestitistis; adesse eum Vulg. — l. 39 ccon- tulerunt Vulg. — Cum iis Vxdg. Wh. — l. 41 excessfere Vulg. — Pag. 101 lin. 3 quarum erat altera Vulg. — lin. 10 o riretur Vulg. Schn. — lin. 16 velit Vulg. \Wh.
— lin. 19 accipit Vulg. Nipp. — Pag. 102 lin. 3 [pairti- busque] Nipp. — Un. 4 in singulis Vulg. Wh. Schn.. — lin. 8 Id que Vulg. Wh. Schn. — lin. I l faciant Vulgj. — habent Vxdg. habeat Wh. — lin. 30 infecta Vulg. \Wh.
Nipp. — lin. 31 rerum , obsidibus Vxdg. Wh. Nipp. — lin. 36 eorum, gratia, dignitate Vxdg. — Pag. 103 liin. 6 per se nihil audet et Vulg. — lin. 14 eos Nipp. — lin. 18 si de finibus Vulg. — lin. 20 publicus Vxdg.. — lin. 24 eorum om. Nipp. — lin. 24, 26 iis Vulg. 1 Wh.
— lin. 29 mortuo, si Vxdg. — lin. 30 at si Vulg. — druidum adlegitur Vulg. dr. [deligitur] Wh. — lin.. 32 anni om. Vxdg. — lin. 41 pendunt, militiae Schn. Nxipp.
— Pag. 104 lin. 4 vicenos Vxdg. Wh. Nipp. — lim. 9 discant Vulg. Wh. — lin. 27 omnis Vulg. Wh. Nxipp.
— lin. 33 posse aliter Vulg.
effugere nolebat; magna proponit his, qui occiderint, praem ia; subm ittit cohortes equitibus subsidio. C o m probat hominis consilium fortuna et, quum unum omnes peterent, in ipso llu minis vado deprehensus Induci o- marus interficitur caputque ejus refertur in castra;
redeuntes equites, quos possunt, consectantur atque occidunt. Hac re cognita omnes Eburonum et Ner
viorum, quae convenerant, copiae discedunt, pauloque habuit post id factum Caesar quietiorem Galliam.
L I B E R V I.
1. Multis de causis Caesar majorem Galliae motum exspectans per M. Silanum, C. Antistium Reginum, T.
Sextium legatos dilectum habere instituit; simul ab Gneo Pompejo proconsule petit, 2quoniam ipse ad u r
bem cum imperio rei publicae causa remaneret, quos ex Cisalpina Gallia consulis sacramento rogavisset, ad signa convenire et ad se proficisci juberet, 3 magni in
teresse etiam in reliquum tempus ad opinionem Gal
liae existimans, tantas videri Italiae facultates, ut, si quid esset in bello detrimenti acceptum, non modo id brevi tempore sar<eiri, sed etiam majoribus augeri co
piis posset. 4Qu<od quum Pompejus et rei publicae et amicitiae tribuisset, celeriter confecto per suos di
lectu tribus ante exactam hiemem et constitutis et adductis legionibus dupheatoque earum cohortium nu
mero, quas cum C^). Titurio amiserat, et celeritate et copiis docuit, qui<d populi Romani disciplina atque opes possent.
2. Interfeicto biduciomaro. ut docuimus, ad ejus propinquos a Treyiris imperium defertur. 1 Illi finiti
mos Germanos sollicitare et pecuniam polliceri non desistunt; quum hb proximis impetrare non possent, ulteriores tentant. Inventis nonnullis civitatibus ^jure
juran d o inter se confirmant obsidibusque de pecunia cavent; Ambiorigem sibi societate et foedere adjun
gunt. Quibus rebus cognitis Caesar, quum undique bellum parari videret, Nervios, Aduatucos ac M ena
pios adjunctis Cisrhenanis omnibus Germanis esse in
armis, Senones ad imperatum non venire et cum (Car
nutibus finitimisque civitatibus consilia communiœare, a Treviris Germanos crebris legationibus solliciitari.
maturius sibi de bello cogitandum putavit.
3. Itaque nondum hieme confecta proxim is qpiat- tu o r coactis legionibus de improviso in fines N e rv io rum contendit et prius, 1quam illi aut convenire aut profugere possent, magno pecoris atque hominum nu
mero capto atque ea praeda militibus concessa vaista- tisque agris in deditionem venire atque obsides sibi dare coegit. Eo celeriter confecto negotio rursuss le
giones in hiberna reduxit. Concilio Galliae primo» ve
re, 2u t instituerat, indicto, quum reliqui p raeter Steno- nes, Carnutes T revirosque venissent, initium bellii ac defectionis hoc esse arbitratus, 3ut omnia postpoinere videretur, concilium Lutetiam Parisiorum transsfert.
Confines erant hi Senonibus civitatemque patrum me
moria conjunxerant; sed ab hoc consilio afuisse exi
stim abantur. 4 H ac re pro suggestu pronuneiata eo
dem die cum legionibus in Senones proficiscitur ma- gnisque itineribus eo pervenit.
4. Cognito ejus adventu Aeco, qui princeps ejus consilii fuerat, jubet in oppida multitudinem eonveinire.
D onantibus, prius quam id effici posset, adesse Ro- manos nunciatur. Necessario sententia desistunt llega- tosque deprecandi causa ad Caesarem mittunt. ‘^A de
unt per Ilaeduos, quorum antiquitus erat in fide «civi
tas. Libenter Caesar petentibus Haeduis dat vemiam excusationemque accipit, quod aestivum tempus* in
stantis belli, non quaestionis esse arbitratur. 30)bsi- dibus im peratis centum hos Haeduis custodiendos* tra
dit. Eodem C arnutes legatos obsidesque mittunt,, usi deprecatoribus Remis, quorum erant in clientela; ea
dem ferunt responsa. P eragit concilium Caesar eequi- tesque im perat civitatibus.
5. 1 Hac p arte Galliae pacata totus et mentte et animo in bellum T revirorum et Ambiorigis insiistit.
Cavarinum cum equitatu Senonum secum profhcisci jubet, ne quis aut ex hujus iracundia aut ex eo, 2qpiod m eruerat, odio civitatis motus exsistat. His rrebus constitutis, 3 quod pro explorato habebat, Ambioriigem proelio non esse concertaturum , reliqua ejus conisilia
animo circumspiciebat. Erant Menapii propinqui E b u ronum finibus, perpetuis paludibus silvisque muniti, qui uni ex Gallia de pace ad Caesarem legatos nu n quam miserant. Cum his esse hospitium Ambiorigi sciebat; item per Treviros venisse Germanis in amici
tiam cognoverat. Haec prius illi detrahenda auxilia existimabat, quam ipsum bello lacesseret, ne desperata salute au t se in Menapios abderet aut cum T ra n s
rhenanis congredi cogeretur. Hoc inito consilio to tius exercitus impedimenta ad Labienum in T reviros m ittit duasque legiones ad eum proficisci ju b e t; ipse cum legionibus expeditis quinque in Menapios p ro ficiscitur. Illi nulla coacta manu loci praesidio freti in silvas paludesque confugiunt suaque eodem con
ferunt.
6. 1 Caesar partitis copiis cum C. Fabio legato et M. C rasso quaestore celeriterque effectis pontibus adit tripartito, aedificia vicosque incendit, magno pecoris atque hominum numero potitur. Quibus rebus coacti Menapii legatos ad eum pacis petendae causa mittunt.
2Ille obsidibus acceptis hostium se habiturum numero confirmat, si aut Ambiorigem aut ejus legatos finibus suis recepissent. 3 His confirmatis rebus Commium A trebatem cum equitatu custodis loco in Menapiis re
linquit, ipse in T reviros proficiscitur.
7. Dum haec &i Caesare geruntur, Treviri magnis coactis peditatus equitatusque copiis Labienum cum una legione, quae in eorum finibus hiemaverat, adoriri parabant, jam que ah eo non longius bidui via aberant, 2 quum duas venisse legiones missu Caesaris cogno
scunt. P ositis castris a milibus passuum xv auxilia Germanorum exspectare constituunt. Labienus hostium cognito consilio sperans, temeritate eorum fore aliquam dimicandi facultatem, praesidio quinque cohortium im
pedimentis relicto cum xxv cohortibus magnoque equi
ta tu contra liostem proficiscitur et mille passuum in
term isso spatio castra communit. E rat inter Labie
num atque hostem difficili transitu flumen ripisque p raeruptis: hoc neque ipse transire habebat in animo neque hostes transituros existimabat. Augebatur auxi
liorum quotidie spes. Loquitur in consilio palarn, quoniam Germani appropinquare dicantur, sese suas
exercitusque fortunas in dubium non devocaturum et po
stero die prim a luce castra moturum. Celeriter liaece ad hostes deferuntur, 4 ut ex magno Gallorum equiitum numero nonnullos Gallos Gallicis rebus favere nattura cogebat. Labienus noctu tribunis militum primisique ordinibus convocatis quid sui sit consilii proponit et, quo facilius hostibus timoris det suspicionem, 5majjore strepitu et tumultu, quam populi Romani fert con&sue- tudo, castra moveri jubet. His rebus fugae siiniilem profectionem effecit. Haec quoque per exploratiores ante lucem in tanta propinquitate castrorum aci hos-stes deferuntur.
8. Vix agmen novissimum ex tra munitiones ]pro
cesserat, 1 quum Galli cohortati inter se, ne speraxtam praedam ex manibus dimitterent ; 2 longum esse perterritis Romanis Germanorum auxilium exspectarej neque sruam pati dignitatem, ut tantis copiis tam exiguam mamum, praesertim fugientem atque impeditam, adoriri non audenant, 3 flumen transire et iniquo loco comm ittere proellium non dubitant. Quae fore suspicatus L abienus, ut omnes citra flumen eliceret, 4 eadem usus simulatiione itineris placide progrediebatur. Tum praem issis jpau- lum impedimentis atque in tumulo quodam collocratis, Habetis, inquit, milites, quam petistis, facxdtatem: hosstem impedito atque iniquo loco tenetis: praestate eandem no
bis ducibus virtutem, quam saepenumero imperatori pxrae- stitikis, atque illum, adesse et haec coram cernere excisti- mate. 5 Simul signa ad hostem converti aciem que' di
rigi ju b et et paucis turmis praesidio ad impediimenta dimissis reliquos equites ad latera disponit. Celerriter nostri clamore sublato pila in hostes immittunt. Illi, ubi praeter spem, quos fugere credebant, infestis si
gnis ad se ire viderunt, fi impetum modo ferre non po
tuerunt ac primo concursu in fugam conjecti proxinnas silvas petierunt. 7 Quos Labienus equitatu c o n se c ta tus magno numero interfecto, com pluribus captis jpau- cis post diebus civitatem recepit. Nam Germani, qui auxilio veniebant, percepta Treviroruin fuga sese do
mum receperunt. Cum his propinqui Induciomari,, qui defectionis auctores fuerant, comitati eos ex civi itate excesserunt. Cingetorigi, quem ab initio permanssisse in officio dem onstravimus, 8 principatus atque imperrium est traditum .
9. 1 Caesar, postquam ex Menapiis in T reviros ve
nit. duabus de causis Rhenum transire constituit ; qua
rum una erat, quod auxilia contra se T reviris mise
rant, altera, ne ad eos Ambiorix receptum haberet.
His constitutis rebus paulum supra eum locum, quo ante exercitum trad u x erat, facere pontem instituit.
2Nota atque instituta ratione magno militum studio paucis diebus opus efficitur. Firmo in T reviris ad pontem praesidio relicto, ne quis ab bis subito motus oreretur, 3reliquas copias equitatumque traducit. Ubii, qui ante obsides dederant atque in deditionem vene
rant, purgandi sui causa ad eum legatos m ittunt, qui doceant, neque ex sua civitate auxilia in Treviros missa neque ab se ßdeni laesam: petunt atque orant, ut sibi parcat, *ne communi odio Germanorum innocentes pro nocentibus poenas pendant; 5 si amplius obsidum vellet, dare pollicentur. Cognita Caesar causa reperit, ab Suevis auxilia missa esse: Ubiorum satisfactionem ac
cepit, aditus viasque in Suevos perquirit.
10. 1 Interim paucis post diebus fit ab Ubiis cer
tior, Suevos omnes in unum locum copias cogere at
que iis nationibus, quae sub eorum sint imperio, de
nuntiare, u t auxilia peditatus equitatusque mittant.
His cognitis rebus rem frumentariam providet, castris idoneum locum deligit; Ubiis imperat, ut pecora de
ducant suaque omnia ex agris in oppida conferant, sperans, barbaros atque imperitos homines inopia ci
bariorum adductos ad iniquam pugnandi conditionem posse deduci; mandat, ut crebros exploratores in Sue
vos mittant, quaeque apud eos gerantur, cognoscant.
Illi im perata faciunt et paucis diebus interm issis refe
runt, Suevos omnes, posteaquam certiores nuncii de exer
citu Romanorum venerint, cum omnibus suis sociorumque copiis, quas coegissent, penitus ad extremos fines se rece
pisse,• silvam esse ibi infinita magnitudine, 2 quae appella
tur Bacenis; 3 hanc longe introrsus pertinere et pro nati-
* vo muro objectam Cheruscos ab Suevis, Suevosque ab Cheruscis injuriis incur sionibusque prohibere ; ad ejus ini
tium silvae Suevos adventum Romanorum exspectare con
stituisse.
11. 1 Quoniam ad hunc locum perventum est. non alienum esse videtur de Galliae Germaniaeque mori-
bus et quo differant hae nationes inter sese prcopo- nere. In Gallia non solum in omnibus civitatibus; at- que in omnibus pagis partibusque, 2sed paene ettiam singulis dom ibus factiones sunt, 3earum que factiomum principes sünt qui summam auctoritatem eorum jju d i
cio liabere existimantur, quorum ad arbitrium jjudi- ciumque summa omnium rerum consiliorum que recdeat.
Itaque ejus rei causa antiquitus institutum vidietur, 4ne (piis ex plebe contra potentiorem auxilii egteret:
5 suos enim quisque opprimi et circum veniri non {pati
tur, neque, aliter si faciat, ullam inter suos habet- au
ctoritatem . 6 Haec eadem ratio est in summa t-ootius Galliae: namque omnes civitates in partes diwisae sunt duas.
12. Quum Caesar in Galliam venit, alterius fa<ctio- nis principes erant H aedui, A lteriu s Sequani. Hi quum per se minus valerent, quod summa a u c to rita s antiquitus erat in Haeduis magnaeque eorum eerant clientelae, Germanos atque Ariovistum sibi adjuinxe- ran t eosque ad se magnis jactu ris pollieitationiibus- que perduxerant. Proeliis vero com pluribus ffactis secundis atque omni nobilitate Haeduorum interffecta tantum potentia antecesserant, u t magnam pairtem clientium ab H aeduis ad se traducerent obsidessque ab iis prineipum lilios acciperent et publice ju ira re cogerent, nihil se contra Sequanos consilii initiuros, 2 et partem finitimi agri per vim occupatam possside- rent Galliaeque totius principatum obtinerent. 3iQua necessitate adductus Divitiacus auxilii petendi clausa Romam ad senatum profectus imperfecta re redi ierat.
4 Adventu Caesaris facta commutatione rerum obisidi- bus Haeduis redditis, veteribus clientelis restittutis, novis per Caesarem comparatis, quod hi, qui ste ad eorum amicitiam aggregaverant, meliore conditioiue at
que aequiore imperio se uti videbant, reliquis rc‘ebus eorum gratia dignitateque amplificata Sequani prrinci- patum dimiserant. In eorum locum Remi succresse- ra n t; 5 quos quod adaecpiare apud Caesarem ggratia intelligebatur, hi, qui p ro p ter veteres inimicitias m ullo modo cuin Haeduis conjungi poterant, 6 se Remus in clientelam dicabant. H os illi diligenter tuebanturr. Ita et novam et repente collectam auctoritatem tenelbant.
7Eo turn statu res erat, u t longe principes haberen
tur Haedui, secundum locum dignitatis Remi obti
nerent.
13. 1 In omni Gallia eorum hominum, qui aliquo sunt num ero atque honore, genera sunt duo: nam ple
bes paene servorum habetur loco, quae nihil audet p er se, nullo adhibetur consilio. Plerique, quum aut aere alieno aut magnitudine tributorum aut injuria po- tentiorum premuntur, sese in servitutem dicant nobili
b us: in hos eadem omnia sunt jura, quae dominis in servos. Sed de his duobus generibus alterum est druidum, alterum equitum. 2Illi rebus divinis inter
sunt, sacrilicia publica ac privata procurant, religiones interpretantur. . Ad hos magnus adolescentium nume
rus disciplinae causa concurrit. 3magnoque hi sunt apud eos honore. Nam fere de omnibus controver
siis publicis privatisque constituunt et, si quod est admissum facinus, si caedes facta, si de hereditate, de finibus controversia est, iidem decernunt; praemia poe- nasque constituunt; 4si qui aut privatus aut populus eorum decreto non stetit, sacrificiis interdicunt. Haec poena apud eos e st gravissima. Quibus ita est inter
dictum, h i numero impiorum ac sceleratorum haben
tur, his omnes de<cedunt, aditum eorum sermonemque defugiunt, ne quid ex contagione incommodi accipiant;
5neque his petenti,bus ju s redditur neque honos ullus communicatur. Hiis autem omnibus druidibus praeest unus, qui summana inter eos habet auctoritatem. Hoc m ortuo aut, si qui ex reliquis excellit dignitate, suc
cedit, aut, 6 si sunt plures pares, suffragio druidum, nonnunquain etiam armis de principatu contendunt.
Hi certo anni tempore in finibus Carnutum, 7 quae regio totius Galliae media habetur, considunt in loco con
secrato. H uc omnes undique, qui controversias h a
bent, conveniunt eorumque decretis judieiisque parent.
8 D isciplina iil Britannia reperta atqUê inde ili Galbam tran slata esse existimatur; et nunc, qui diligentius eam rem cognoscere volunt, plerumque illo discendi causa proficiscuntur.
14. Druides a bello abesse consuerunt neque tri
buta una cum reliquis pendunt: 1 militiae vacationem omniumque rerum habent immunitatem. T antis ex
citati praemiis et sua sponte multi in disciplinam con
veniunt et a parentibus propinquisque m ittuntur. Ma
gnum ibi num erum versuum ediscere dicuntur. 2 Ita
que annos nonnulli xx in disciplina permanent. 3Ne- que fas esse existim ant ea litteris mandare, quum in reliquis fere rebus, publicis privatisque rationibus, Graecis litteris utantur. Id milii duabus de causis in
stituisse videntur, quod neque in vulgum disciplinam efferri velint neque eos. qui discunt, litteris confisos minus memoriae stu d ere ; 4quod fere plerisque acci
dit, u t praesidio litterarum diligentiam in perdiscendo ac memoriam rem ittant. In primis lioc volunt per
suadere, non interire animas, sed ab aliis p o st m or
tem transire ad alios; 5atque hoc maxime ad virtutem excitari putant, m etu m ortis neglecto. M ulta praeterea de sideribus atque eorum motu, de mundi ac te rra rum magnitudine, de rerum natura, de deorum immor
talium vi ac p otestate disputant et juventuti tradunt.
15. 1 Alterum genus est equitum. Ili, quum est usus atque aliquod bellum incidit (quod fere ante Caesaris adventum quotannis accidere solebat. 2uti aut ipsi injurias inferrent aut illatas propulsarent), omnes in bello versantur, atque eorum u t quisque est genere copiisque amplissimus, ita plurim os circum se am bactos clientesque habet. 3Hanc unam gratiam po
tenti am qu e noverunt.
16. 1 Natio est omnium Gallorum admodum dedita religionibus, atcpie ob eam causam, qui sunt allecti gravioribus morbis quique in proeliis periculisque ver
santur, aut pro victimis liomines immolant aut se im
m olaturos vovent adm inistrisque ad ea sacrificia drui- dibus utuntur, quod, pro vita hominis nisi hominis vita reddatur, non posse deorum immortalium numen placari arb itra n tu r; publiceque ejusdem generis habent instituta sacrificia. 2 Alii immani magnitudine sim ula
cra habent, quorum contexta viminibus m embra vivis hominibus complent, quibus succensis circumventi flam
ma exanim antur homines. 3 Supplicia eorum, qui in furto aut in latrocinio aut aliqua noxa sint com pre
hensi, gratiora diis im m ortalibus esse arb itran tu r; sed quum ejus generis copia defecit, 4 etiam ad innocen
tium supplicia descendunt.
