KO TIONes }. '
/ 1 * >
temperament!atque character1s
n <buman1
2uter se comparatas
teerna ämglisf. ord. philof. ujof.
P. P.
mag. carol, dan..ekstrand
ST IP. R!5Cr.
ST ,
johannes■ .'-glist.' askengrek„ •
Sötf-EKPIANNUS.
5
In ÅuiJ. Gu fr. M;g\ d. i Dec. igt»4.
H» c.
Ü P S A L I m,
xitteris Jon, FR. EDMAN, RJÉG. ACAB. TVFOG?:.
Temperamente ef ChciraMeris ffimani notioneSy inier fe comparaice.
ixeam hominis natiiram contempIantibus,tantam afFe«
» £tionum, mutationum atque operationum varietatcsi
obfervare licet, quantam ne diügentissitnus quidern ra-
tiocinator digerere vix posfir. Ab his igitur Interni fui cujusque Senj'us indiciis teftarisfimis prope abesfe, ne nu*
reqiur, quin confufam, imo perturbaram, opinsremur
feriem causfarum effeéUmthque intcrnam3 nee, praeter me»
re Idealem aut Fortuiiam cum antiquiorurn Philofophorum qiiibusdam, admitteremus eorum connexionem. Verum enim vero, quernadmpdum in rebus, a feafibus prorfus
remqtis., ita in difpari, quibus homo confht, virium ha-
biramque natura penitius exploranda, rationis leges hu¬
manas in confilium vocare femper reFert, dum viam, qua fefe expedire posfit, aliam certiorem aut nefciat, aut ad-
dubitet j'enfus communis. Haec enim efFe£ius causfis quos- que fuis haud temero nectir: Haec effeftuum quoque inter
Fe et causfarum, natura licet remotisümarum, mutuum nexum non tam admittit, quam vehementer requirir. Ha¬
dem ig'iiu'r haec Ratio vim vi, homini utcumque infit, ita
additarn ibciatamque conftanter vult, ut altera .alterius ope necesfari'ö ipdige.tr. Nec refragatur Gonfciemia, adflipu-
latur potius flecretis ejusmodi Rationis humanas,.idque eo magis, quominus ipfa, tantae Re£tricis auxilio deftirura*
easdem adalia nobis trutinam revocare ullo modo posfir, Neque fuppetit via Témperamentum a Charaäere in ho»
mine re vera difcernendi. Matcricm nimirum praeftet o-
portet illud, Forma?, huic inharrenti, pius minusve apram
et opportunam; aft nec Maurits in gcnere fiaeForma, ne¬
que haec vel illa Materiei indoles, line Formte qualitate, eidem quodammodo congrua, fubfiftet. Atque, fi conftare
h pet
% " 'NS-Jp
per fe in homine nequeac diftindlivum Temperament! fym*
bolum; Stat pro raiione voluntas; neque fibi magis, fub~
lato Temperament©, confiat Charaäeris fymbolum; Ju-
flum et tenacem propofni virum &c. Notionum ramen u-
trarurnque convenientiam Tradlationis praefentis ent, per partes qmden> fingulas eundo\ leviter adumbrare. Qya
in re, qualiseufique verfata fuent, nofiram operam Le- ftoium mitiorum cenfurae fubmittimus.
Vocis Temperament!, mixruram cujuscumque generis ffquabilem vulgo inferentis, phyfica omnino fign fica-
tio omnibus adeo communis efi, ur jur? ditonafeir«ur temeriratis, fi ab eadem quodammodo difeédcremus.
Traxir ipfa originem fuam a Difciplinis, five veteruro Medicorum de Humofibus; frve Phyficorum dé Temperi»
ebus, vel qualitatibus fic didlis primariis; five Phyficorum tnriquisfimorum , de Elememis, vel qualitatibus pnrnis?
urpote quibus omnibus er fingulis Elementorum non fo-
lum numerus quaternarius, led er mareria rnirum in mo- dum familiaris fuic. Arque recenriores quoque» et quidem acerrimi, hu nanae narurae inveft gatores, de fpécifict
mixturae ipfius indole et cum iliis et inter fe licet
gravicer difcrepent, in eo tamen omnes amice confpio
rant, quod primitiva phyficae noftrae conftitutionis de-
tcrminatio, håud aliter arque snimantium, Tempera-
menti fons eft nativus; ira ut propeufiones er inclinationes
wtrorumque ex eodem repet' po^fe certo cerrius fibi perfva»
ferint. N'obis iraque nihil obfi-are in praefenti crédimus, quominus ^generali eidem Temperamenti notioni inh&rtre
queamus; prefertim curn planior inde proniorque nöbis
via aperiatur ad humani Charatteris explicationem. Con- fcientiam vero nofiri ante omnia ducem fequentcs, ad te-
iiorem effedtuum, qui hac fola pércipiunrur , Temperamen¬
ts notionem fideliter exprimere laborabimuSj parum
I folliciri, utrum folo fliTidarum folidarumve partium Me»
chanismo quocumque, an Organismo corporis, revera ab«
folvatur Temperamentum humanuni. Supereft ideo nobis ,
jam nunc facile conficienda, vera lllius notio: Dijpofitio
nempe aut conformatio partium corporis ea, quanon poterit
non cjjfisacisfimum in fenfationum appctiiuumque noßrorum
»habitum cxferere influxum , quaque per Varia, qua conti- riet, ad Varia , qua compleéuntur utraque, exhibcnda fota fußciat.
Charafterem rei cujuslibet definimus: complexum qua- litatum, eidem ita inhärentium, ut fmgulare ac proprium
quodvis lllius et perfpicue et conßanter queat internofci.
Hinc denotar rei cujuslibet determinationem eatrs, qua ab
aliis quibuscumque iernper et ubique difcernitur. Qvod
fi igitur homini Charaäer competar, necesfum ducimus,
eumdem conftans aliquod, immutabile ac proprium ex-
primere debere, per quod homo femper maneat in qui-
buslibet fui mutationibus idem, earumque ipfe causfa at.
que au£lor esfe posfit. Qyaproprer, quum animalem cor«
poreamque n&turam cum reliquis animantibus coromunera horno agnolcar; profeéfco arbitror , Charaäerem illius ia illa hurnanae tnentis praeftanti« cerni, qua fibi ipfi fines le- gesque ftatuere vakat: quibus femet in agendo atrempe-
rans effickt, ut in ipfa quoque fenfarionum, tum exter¬
narum, tum internarum varietate, aequalitas quaedam et
proportio, vei dicam fingularum cemperatio oriatur, ne
imperare fervae menti queant, fed, juflos fuos terminos nusquam excedentes, fapienti confilio regantur. Arque,
fi iuter multipiices variasque, quae homini infunt, virtu-
tes, Ration», cui omnes fubfunt, nihif praeftabilius nobis off rtur; fequitur omnino, ut Charaßeris Formam huma- ßi (otam quancatn ex piiacipi hac Virtute derivemus,
A % Vnii
4
Unitatcm et svnfenfkm Tempér et tibiqü'e in ©bje&ls
.et quaerendi et requitendi tanta oobis per -Rationem iiw
cumbit neeeifitasi, ut, Ii nqn vere: deprehehdr, fairem jure lingi eam omnes. aequo contendamus. Quaé extra nos'po- fitae Tunt mntemles quidem res, eanrutem ira deöderanr,
tu nec upiverfas ipfas, nee partes ipfarutn fingulas aluer compr.ehendere posßmus. Qaae vero fn. nabis a&ionüm
i. utarionumque ykisfirudines fefs conrinue excipiunt,
Co minus unitaum finium ufiramque, ad quos tendanr Im?
gulaf, refpuere debsnt*, quo magis, fiv® temere, live fpon-
ce iilam exprimere ipli necesfe haheaaius: temere ütcum-
que, naturs iplius beneficio, Ju&ta ieges ilims raus, per-
enaes. nec ulk opera noftra Collen das aut imsnutandas;
fponte. quidem propria vi iibertatis, cujus, in confcienria datoe, leges, parirer efBcaces ac necesfariae, nos a&ionuo*,
ex autonornia Hationis exkrendarum, capaees reddunt,
et proinde prorfus abrogan nünime queunr. Qyid igi-
tur ? viriurn;ufufii Jiabiru^que auuni aobrs natura, inesfe
jasr.jam Terminus, alium vero nosmeeipfos deinde fufee- pisfe£ compofuisfe atque iis abfolvisfe, ratura kern h*be-
mus. At Ilh nobis cum *lumnis mamrae ceteris ibrfan communis eil: quare Tempcnamentum hominis m eativo atque ex ipfa corporis partium fahrics. oriundo habim ponere licet, Hie gutem quum, praeter horminem, nulli animantitim competst, ejusdem iiecesTe eit erhibeat Cha~
raSeris pr^fUntiara,
Chara&er ädeo hominis, ut rerüm in genere qnarum- yis, omoe id prae fe ferat oportet, ex quo Dignitas Ft~
nisques ipft proprius, potisßjmuna appareantj Temperamen'
tum rurfus, nihil nifi iodolem corporis pritritivam , ira infam nobis atque compofam, tit non posfir non quo- dammodo defervisre erdem buk Finiy ocurs citiusque oiirn x
perfielendör Seilicct quemadmodum Forma quaecumque Aßet*
I 5
Materhmi üb\ convenienrfsftrnåm, femper adfcifcirs srque
vis onjriis Subje&i interpa cum vi Objséli externa, 'utuf
a fe allena,.commercium' qiislecumque baud cierreflatj ita Temperamenti fm cåjusgtfé focietntern defiderat Charä&er eujusque horainis, ut concfitiöhem e&fiftenriae fuae omnino necesfarram. Corporis porro cujuslibet vis cum vi åke¬
rins, eut sugendo, aui niinuendo, nec tölfendö penituss
fefe juogic. Coilicfånt igitur brnac eatdem vires inter fe^
decrefcec tum utraqtie, eriamfi neutra prsevaleat; at in eurfidem fcopum coilineenr atque coalefcant: rum vero
jpalmam altera alceri praeripier, akeram kc nécesfario tem¬
peraturs. Jäiti vero Temperamenti atque Chttpåficris hti-
mar i fingufe vires congredianrur atque collidant * dubi-
tim femper habebis tffeftum darum, detrirnento trmtu©
confpiciruna, atque 7emperamentum proinde pariter ac CharaBerem ipfuh minime integrum. Confpirent porro inter fe, et focietatern quafi pacifcanrur de eodem fine
eommum feclando; lllud quidem ex fuis aliquid viribus
remiffat oportet, dom Hic fuas eo magis intendar: at néc
ipfoe vifes Iiitds knisque fingularis Hutc cédere prorfus
■posfunt, nec debent. Temperarnentiim nempe prarftituram
corpori dekinarionem:folam refpicit; Charafter vero fi-
»em corporis ammseqiie fimul compfe&itur: ideoque Temperamenti finis partisks eft, et, qua talis ranrum, ne»
ct^i'üvmss Charaxltpis e contrario, et totalis eft, et omni«
no necesfarius. Temperamentum hinc dignitatem pr<rkan«
j . tisrnqne nullam homini per fe vindreat, nec aliud ni£
neg-tivum- atque, ad fummunf, refpe&ivum momentum buse in re arrogare fibi poterirj at Chara&er contra, nu- tee-run* omnem brunani pretii unus ipfe fuüiner.
Fac vero Charatferem in genere Flnem habeas, ad
quem' cor'cu>ere dtbeant fubj £ti enjusque agendi vires
tam ©rigmariae quam derivata:, atque Temperamentum
A 3 quod-
/
quodvis, nativum qualecumque ac fingulare et harum et lilarum momenturn ad univerfalem eumdem fioem obti-
nendum; dabis jam facillime, Charafteris ideam abfolutum
esfentiae fuae principiura omnino fupponere, Temperaments
contra, praeter reiativum exliftentiae principium, qucd ta¬
rnen abfoluto necesfarie accedat, nihil requirere. Atque
in homine quidem Spontanen ipfius vis conditionibus mi¬
nima ullis reftri&a fit, necesfe eft, quum Reeeptivitas con¬
tra limitara non poterit non nobis femper comingere:
quare Unasn Charatterss, Alreram Temperamenti hucnani primas partes fuftinere re£te dixeris. Fertur quippe coeco
impetu ripiturque animal; ar fponte agit Homo9 confilia aapit, fibique ipfe confulit: patirur, cedit, conftringitur quidem anima fenfitiva; fed libera fuique compos femper viget raticmalis: Nervös nempe fuos nonnihil remittunc Vires fenfualitatis; quum tenorem fuum legitimum con- ftanrer nihjlo ramen minus fervat rationalitas. Naevis por-
ro plurimis fenfus laborant, ratio nullisj vitia item contra-
hunc fenfusy integra manet ratio; exagitmrur Uli per vi-
ces, obtorpent atque obruuntur, Hac arquabili ingdnuoque
curfu ad altiora continuo nitirur. illi quoque fspisfime,
nuda fpecie praeftri£li, falluntur et fallunt; Hac, nifi per-
ceptionum obfcuritare vel immaturitate , numquam illudi poterit. Illi proinde lenociniis volupratum, et inconful-
tius, et intemperantius juftoque diuturnius indulgent; Hate confiliis a fe praemeditatis, finibus libi propofitis confci- entiaeque fuae omnia dat, rerum autem iubricitati omnino nihil. Illi denique propter impotentiam propriam nirni-
amque, circumftanrium vero rerum vim alienam, fupe-
rari nefciam, mancipiorum inftar his perpetuo ferviunt;
Hate contra, fui juris fuique dominii, fola imperat, fua ipfius au&orirtte praevaiens. Hees ideo una cum fa- cultatibus, territorio fuo fuperiori, vel ex toto, vel
parte ex addi&is, Chara&crcm humanum eflkic* Jllt9 i»-
\
..JWf-Mt-iL7
inferiorem animalium (ortem utcumqué referant, nihife
tarnen minus ad Ttmperamentum humanuni omnes et fin- guii, qua originem faltim, femper pertinent.
Eft profe£lo, ut ex allaris jamjatn conficitur, Tempe-»
ramentt in univtrfum hümani, tnateirum ratam et aequEbi-
liter temperaram internas a&ivitah libertatis fuppeditare;
ita ur proprer-hane folam narurae munere concesfa necés- fario habearur. Charatteris vero eft, eamdem a&ivitatem,,
it formaliter et mareriaiiter, et porentia et a&u, er fpecie
et numero, ef quanrirate et qualitate, exhiberé. Scilicét dererminationes mültiplices rtceptivitatis nöftrae, illinc na¬
tura cerre voluir fibi perpetuo repivatasj hinc rurfus,
ufum fruclumque earurn, (eins placitisve kgitimis fpomä-
nea noftrar volunta-is quam covenientisfimos,» permifk deerevirque nobis folis prbpnos. Cum hac SpontaneitaU
tum, legum finiumque hurnanorum optimam quamque ra- sionem libere invemendi partes cuique irjunxit: cum Ré°
ceptivitate, oppofrunitates apritudinesve. phirimas\eisdem
fatis faciendi, ipfii fibi curam fufeepit. Scilicet univerfae
Facuhaus humanas, quatenus a£tiviiatem in gerere fpi-
rant, adJpontaneiiatem. promdeque ad Che&iafierem burna-
nurft funt referendas; quatenus vero ad hunc vel illum
modutn a£livitacis exferendas reftrifiguntur, ad receptivita-
tem, proindeque iå Temperamcmumjuiepzmnerb cenfentur.
Dikrepanres a fe invicem Temperamenti atque Cha-
rafteris humani notiones nonnullas adfequi nobis conti«
gir* e quibns adhue p!ur"S usque earum difcrepantias e-
ruere jam porto licebir. Qyurn enim, ut jam vidimus,
in ChaiatfeLs notioném prasupue quadret abfolutum> qua¬
tenus p r Rarionis uium nobis proprium eft, quodque ne- que augeii neque mmui, nec per vices intendi posfit et remiiti; ar rdaiivum omne, abfoluto ifto propius remoti-
usve
s
tssve accedens, §d Temperament! noiionem apprime facht«
quid inde fequi exiftimerrius, oifi ut /lic coghandi v:m> irj confcientia auflionibusque hominis éxpliciram. expresfam-
que, oftentet; Hoc vero fenti-endi jacultatcm totäm quan- tam, implicite (altem, naturali fua efficientia ijmple&atur.
Scilicer hum.anam agéndi rationem ex elterutrö (ölummo- do explicari neutiquam posfe, ex di&is omnino iiquer.
Atque, € naturee interna operofitashaud d.etrcdut modi- ficantes rerurn circurnftantium mutationes; itmiio minus
externa: agendi rationes quosakrtque Hujus virtutem rno-
dificantem afpernantur. Jam vero et hinc poftremo effici, quis non videt, ut Temperament! notio indicet et quis ftt,
et quis erit homo per naturam; at Charaftcris contra, qua- lis et debeat)?t poijit esfe per eulturam. Nam,Tempcramento prorfus deftitutus, cogitari homo nequit; atque Chara&e-
ris omni cultura negata, facultatibus uteretur non nifi
circumfcriptisfimis, viribus lirnitatis, atque per confequens
seque finita a£livitate. Contra et Itfmpcr.amnti munere
politiyae clarefcunt facultates, variae ac benignisfima:; et
Charatteris beneficio liberae, graduumque, indies crefcea- tium, vel dudnm participes, vel in pofterum capacisfimae.
Quac praeterea fuperes(e quispiam judicaverit univerfalia,
ex hifce elicienda, corollaria, ne confequentUrum nimis videamiir ftudiofi, Le&oris jam ultro concedere fas erit
judicio. Specialia autem, quae Illa fequatuur, necesfe eft,
vel ideo nunc mittimüs, quod cumfpecUlibus Temperamente atque Clnaraüeris humani difquifitionibus intimem produnc aecesfitudine®, atque idem tum nobis facesfent negotii,
