C. J U L C A E S A ß l S
DE BELLO GALLICO COMMENTARIORUM
SCHEDAE
NOV AE RECENSIONIS SPECIMINA,
QUORUM TERTIUM
VEN IA AMPLISS. FACULT. PHILOS. UPS AL.
P. P.
A N D R E A S F R I G E L L
P H IL . M A G ., S T IP . R Y D BER G .
C A R O L U S P E T R U S L Ö F M A N
H O L M IE N S I8
IN A U D IT . G U S T A V . A . D. III. KAL. M A J. MDOCCLIV H . A . M. S.
UtP S A L 1 1 S
VORM IS E X P R E S S IT C. A. L D F F L E R , R E G IA E A C A D E M IA E TV 'PO G R A PH K JS.
7
tn d e x locorum, quibus praecipue differt scriptura alias a lectione vulgata, et quidem novissima editione Lipsiensi stereotypa, alias ab editoribus recentissimis, Whittio, Schnei
der o, Nipper de io.
Pag. 105 lin. 12 quum superaverunt Wh. Nipp. — re
liquas Vulg. — lin. 33 superavit Wh. — Pag. 106 lin.
2 fune[b]ribus Schn. — lin. 6 ac fama Vulg. — lin. 23 hoc om. N ipp. — lin. 33 coierint, quantum eis Vulg.
— Pag. 107 lin. 3 latissim as Vulg. — lin. 18 ii Vulg.
Wh. Nipp. — lin. 21 iis Vulg. Wh. — lin. 22 H ospites Vulg. — lin. 23 quacumque Wh. Nipp. — lin. 23 venerint Vulg. — lin 24 sanctos N ipp. — lin 34 aedibus Schn.
— lin. 35 Nunc quoque Schn. Nunc quidem N ipp. — lin. 36 patientiaque Germani Wh. Nipp. — lin. 38 provin
cial Vulg. Wh. — lin. 40 largitur, paulatim Wh. N ipp.
— Pag. 108 lin. !) se [aut audisse] Nipp. — lin. 11 M ulta Vulg. — lin. 18 que om. Wh. — lin. 22 capreis Vulg. — lin. 26 conciderint Vulg. — lin. 38 velocitas, neque Schn. — conspexerint Wh. — lin. 40 homines adolescentes Vulg. — Pag. 100 lin. 26 possit Vulg.
Nipp. — lin. 35 etiam om. Vulg. — lin. 36 ah hominibus Vulg. Wh. Schn. — lin. 37 nunciis Vulg. — lin. 40 Sed hoc eo Schn. — Pag. 110 lin. 11 certe clam Vulg. — lin. 13 Oceanum Vulg. — lin. 14 his insulis Nipp. — lin.
18 aut belli Vulg. Nipp. — lin. 37 probabat Vulg. Wh.
— Pag 111 l. 4 ad A duatucos N ipp. — lin. 13 eam diem Vulg. — lin. 15 possint Vulg. Wh. Nipp. — lin. 18 omnis in partis N ipp. — lin. 19 ubicumque aut vallis Wh. — lin. 35 At in Vulg. Wh. Schn. —'lin. 3 / om itte
retu r Vulg. — lin. 40 evocat Vulg. Wh. — Pag. 112 lin. 16 im perfectus Vulg. — lin. 26 fortunatissim is Vulg.
Wh. Nipp. — lin. 34 per omnes Vulg. Wh.
17. 1 Deum maxime Mercurium colunt: hujus sunt plurima simulacra. Hunc omnium inventorem artium ferunt, hunc viarum atque itinerum ducem, hunc ad quaestus pecuniae mercaturasque habere vim maximam arbitrantur. P o st hunc Apollinem et Martem et Jo
vem et Minervam. De his eandem fere, quam reli
quae gentes, habent opinionem: Apollinem morbos de
pellere, 2Minervam operum atque artificiorum initia tradere, Jovem imperium coelestium tenere, Martem bella regere. 3 Huic, quum proelio dimicare consti
tuerunt, ea, quae bello ceperint, plerumque devovent:
quae superaverint animalia capta, immolant, reliquas- que res in unum locum conferunt. Multis in civitati
bus harum rerum exstructos tumulos locis consecra
tis conspicari licet, neque saepe accidit, ut neglecta quispiam religione aut capta apud se occultare aut posita tollere auderet, gravissimumque ei rei suppli
cium cum cruciatu constitutum est.
18. 1 Galli se omnes ab Dite patre prognatos prae
dicant idque ab druidibus proditum dicunt. 2 Ob eam causam spatia omnis temporis non numero dierum, sed noctium finiunt; dies natales et mensium et anno
rum initia sic observant, 3 ut noctem dies subsequatur.
In reliquis vitae institutis hoc fere ab reliquis differunt, quod suos lib ero s, nisi quum adoleverunt, ut munus militiae sustinere possint, palam ad se adire non pa
tiuntur filiumque puerili aetate in publico in conspectu patris assistere turpe ducunt.
19. 1V iri, quantas pecunias ab uxoribus dotis no
mine acceperunt, tantas ex suis bonis aestimatione facta cum dotibus communicant. Hujus omnis pecuniae con- junctim ratio habetur fructusque servantur; uter eorum vita superarit, ad eum pars utriusque cum fructibus superiorum temporum pervenit. Viri in uxores sicut in liberos vitae necisque habent potestatem, et quum paterfamiliae illustriore loco natus decessit, ejus pro-
* pinqui conveniunt et, 2 de morte si res in suspicionem venit, de uxoribus in servilem modum quaestionem ha
bent et, 3 si compertum est, igni atque omnibus tormentis excruciatas interficiunt. Funera sunt pro cultu Gallo
rum magnifica et sumptuosa, omniaque, quae vivis cordi fuisse arbitrantur, in ignem inferunt, etiam ani-
inalia; 4ac paulo su p ra lianc memoriam servi et clientes, quos ab bis dilectos esse constabat, ’’ju stis funeribus confectis una crem abantur.
20. 1Quac civitates commodius suam rein publicam adm inistrare existim antur, -habent legibus sanctum, si quis quid de re publica a finitimis rum ore aut fama acceperit, uti ad m agistratum deferat ne ve cum quo alio communicet, quod saepe homines tem erarios atque im peritos falsis rum oribus terreri et ad facinus im
pelli et de summis rebus consilium capere cognitum est. M agistratus, quae visa sunt, occultant, quaeque esse ex usu judicaverunt, m ultitudini produnt. 3 De re publica nisi per concilium loqui non conceditur.
21. Germani multum ab liac consuetudine differunt.
1Nam neque druides habent, qui rebus divinis praesint, neque sacrificiis student. -D eorum numero eos solos ducunt, quos cernunt et quorum aperte opibus juv an tur, Solem et Vulcanum et Lunam ; reliquos ne fama quidem acceperunt. V ita omnis in venationibus atque in studiis rei militaris consistit; ab parvulis labori ac duritiae student. 3 Qui diutissime im puberes perm an
serunt, maximam inter suos ferunt laudem : lioc ali staturam , ali hoc vires nervosque conlirinari putant.
In tra annum vero vicesimum feminae notitiam habuisse in turpissim is habent rebus. Cujus rei nulla est oc
cultatio, quod et promiscue in fluminibus perluuntur et pellibus aut parvis renonum tegimentis utuntur magna corporis p arte nuda.
22. 1 A griculturae non student, majorque pars eorum victus in lacte, caseo, carne consistit; neque quisquam agri modum certum aut lines habet proprios, sed ma
gistratus ac principes in annos singulos -gentibus cognationibusque hominum, qui una co ieru n t,3 quantum et quo loco visum est agri attribuunt atque anno post alio transire cogunt. Ejus rei m ultas afferunt causas : ne assidua consuetudine capti studium belli gerendi agricultura commutent; ne latos lines parare studeant potentioresque humiliores possessionibus expellant; ne accuratius ad frigora atque aestus vitandos aedificent;
ne qua oriatur pecuniae cupiditas, qua ex re factiones dissensionesque nascuntur; 4ut animi aequitate plebem
contineant, quum suas quisque opes cum potentissimis aequari videat.
23. 1 Civitatibus inaxima laus est quam latissime circum se vastatis linibus solitudines habere. 2Hoc proprium virtutis existimant, expulsos agris finitimos cedere neque quemquam prope audere consistere; simul hoc se fore tutiores arbitrantur repentinae incursionis timore sublato. Quum bellum civitas aut illatum de
fendit aut infert, magistratus, qui ei bello praesint, ut vitae nccisque habeant potestatem, deliguntur. In pace nullus communis est magistratus, sed principes regio
num atquc pagorum inter suos jus dicunt controver- siasque minuunt. Latrocinia nullam habent infamiam, quae extra fines cujusque civitatis fiunt, atque ea ju
ventutis exercendae ac desidiae minuendae causa fieri praedicant, Atque ubi quis ex principibus in concilio dixit se duceni fore; qui sequi velint, profiteantur, con
surgunt lii, 3 qui et causam et hominem probant, suuni
que auxilium pollicentur atque ah multitudine collau
d antur: qui ex his secuti non sunt, in desertorum ac proditorum numero ducuntur, omniumque his rerum postea fides derogatur. 4Hospitem violare fas non putant: qui quaque de causa ad eos venerunt, ah in
ju ria prohibent sanetosque habent, hisque omnium domus patent victusque communicatur.
24. l Ae fuit anteai tempus, quum Germanos Galli virtute superarent, ultro bella inferrent, propter ho
minum multitudinem agrique inopiam trans Rhenum colonias mitterent. Itaque ea, quae fertilissima Ger
maniae sunt loca circum Hercyniam silvam (quam E ratostbeni e t quibusdam Graecis fama notam esse video, quam illi Oreyniara appellant), Volcae Tectosa
ges occupaverunt atque ibi consederunt. Quae gens ad hoc tempus his sedibus sese continet summamquo habet justitiae et bellicae laudis opinionem. Nunc quod in eadem inopia, egestate, patientia, -qua Germani,
* permanent, eodem victu et cultu corporis utuntur.
3 Gallis autem provinciarum propinquitas et transm a
rinarum rerum notitia multa ad copiam atque usus largitur. Paulatim assuefacti superari multisque victi proeliis ne se quidem ipsi cum illis virtute coin~
parant.
25. H ujus Hercyniae silvae, quae supra dem onstrata est, latitudo novem dierum iter expedito patet: non enim aliter finiri potest, 1 neque m ensuras itinerum no
verunt. O ritur ab Helvetiorum et Nemetum et R aura
corum finibus 2rectaque fluminis Danubii regione per
tinet ad fines Dacorum et Ànartium; liine se flectit sinistrorsus diversis ab flumine regionibus multarum- que gentium fines p ropter magnitudinem attingit; 3ne
que quisquam est hujus Germaniae, qui se aut adisse ad initium ejus silvae dicat, quum dierum iter l x pro
cesserit, aut quo ex loco oriatur, acceperit; m ultaque in ea genera ferarum nasci constat, 4 quae reliquis in locis visa non sint, ex quibus quae maxime differant ab ceteris et memoriae prodenda videantur, haec sunt.
26. *E st bos cervi figura, cujus a m edia fronte in
ter aures unum cornu exsistit excelsius magisque di
rectum his, quae nobis nota sunt, cornibus. 2Ab ejus summo sicut palmae ramique late diffunduntur. 3 Eadem est feminae marisque natura, eadem forma m agnitudo- que cornuum.
27. 1Sunt. item quae appellantur alces. 2IIaruin est consimilis capris figura et varietas pellium, sed magni
tudine paulo antecedunt mutilaeque sunt cornibus et 3 crura sine nodis articulisque habent, neque quietis causa procumbunt, neque, 4si quo afflictae casu con
ciderunt, erigere sese aut sublevare possunt. His sunt arbores pro cubilibus: ad eas se applicant atque ita paulum modo reclinatae quietem capiunt. Quarum ex vestigiis quum est animadversum a venatoribus, quo se recipere consuerint, 5 omnes eo loco aut ab ra d ic i
bus subruunt aut accidunt arbores tantum, u t summa species earum stantium relinquatur. IIuc quum se con
suetudine reclinaverunt, infirmas arbores pondere affli
gunt atque una ipsae concidunt.
28. 1 Tertium est genus eorum, qui uri appellantur.
Hi sunt magnitudine paulo infra elephantos, 2 specie et colore et figura tauri. Magna vis eorum est et magna velocitas: neque homini, neque ferae, quam conspexe
runt, parcunt. Hos studiose foveis captos interficiunt.
H oc se labore durant adolescentes atque hoc genere venationis exerceng et qui plurimos ex his interfece
runt, relatis in publicum cornibus, quae sint testimonio,
magnam ferunt laudem. 3 Sed assuescere ad homines et mansueiieri ne parvuli quidem excepti possunt. Am
plitudo cornuum et figura et species multum a nostro
rum boum cornibus differt. 4IIaee studiose conquisita ab labris argento circum cludunt atque in amplissimis epulis pro poculis utuntur.
29. 1 Caesar, postquam per Ubios exploratores coin- p erit Suevos sese in silvas recepisse, inopiam frumenti veritus, quod, ut supra demonstravimus, 2minime o- mnes Germani agriculturae student, constituit non pro
gredi longius; sed, ne omnino metum reditus sui bar
baris tolleret atque ut eorum auxilia tardaret, reducto exercitu partem ultimam pontis, (piae ripas Ubiorum contingebat, in longitudinem pedum ducentorum re
scindit atque 3 in extremo ponte turrim tabulatorum quattuor constituit praesidiumque cohortium duodecim pontis tuendi causa ponit magnisque eum locum mu
nitionibus firmat. 4Ei loco praesidioque Gajum V o l
catium Tullum adolescentem praefecit. Ipse quum ma
turescere frumenta inciperent, ad bellum Ambiorigis profectus per Arduennam silvam, quae est totius Galliae maxima atque ab ripis Rheni finibusque Trevirorum ad Nervios pertinet milibusque amplius quingentis in longitudinem patet, L. Minucium Basilum cum omni equitatu praemittit, 8 si quid celeritate itineris atque opportunitate temjporis proficere posset; monet, ut ignes in castris fieri pro>hibeat, ne qua ejus adventus procul significatio fiat: spse confestim subsequi dicit.
30. Basilus, ut imperatum est, facit; celeriter con- traq u e omnium opinionem confecto itinere multos in agris inopinantes deprehendit: eorum indicio ad ipsum Ambiorigem contendit, (pio in loco cum paucis equiti
bus esse dicebatur. 1 Multum quum in omnibus rebus tum in re militari potest fortuna. Nam sicut magno accidit casu, u t in ipsum incautum etiam atque impa
ratum incideret, priusque ejus adventus ab omnibus
» videretur quam fama ac nuncius afferretur, sic magnae fuit fortunae, omni militari instrumento, quod circum se habebat, erepto, redis equisque comprehensis, ipsum eflugere mortem. 2Sed hoc quoque factum est, quod aedificio circumdato silva, ut sunt fere domicilia Gallo
rum, qui vitandi aestus causa plerumque silvarum ac
fluminum petunt propinquitates, com ites familiares que ejus angusto in loco paulisper equitum nostrorum vim sustinuerunt. Ilis pugnantibus illum in equum quidam ex suis intulit; fugientem silvae texerunt. 3Sic et ad subeundum periculum et ad vitandum multum fortuna valuit.
31. 1 Ambiorix copias suas judicione non conduxerit, quod proelio dimicandum non existimarit, -a n tempore exclusus et repentino equitum adventu prohibitus, quum reliquum exercitum subsequi cred eret, dubium est.
3 S ed certe dimissis p er agros nunciis sibi quemque consulere jussit. Quorum pars in Arduennam silvam, p a rs in continentes paludes profugit ; (pii proximi Ocea
no fuerunt, hi insulis sese occultaverunt, 4 quas aestus efficere consuerunt: multi ex suis linibus egressi se suaque omnia alienissimis crediderunt. Catuvoleus, rex dimidiae partis Eburonum , qui una cum Ambiorige con
silium inierat, aetate jam confectus quum laborem belli aut fugae ferre non posset, 5 omnibus precibus dete
status Ambiorigem, qui ejus consilii auctor fuisset, taxo, cujus magna in Gallia Germaniaque copia est, se exa
nimavit.
32. Segni C ondrusique l ex gente et numero Ger
manorum, qui sunt inter Eburones Trevirosquc, lega
to s ad Caesarem m iserunt oratum, ne se in hostium nu
mero duceret nece omnium (je n n a n o n tm. qui essent citra Ilhenum, unam esse causam judicaret: niliil se de bello cogitasse, nulla Ambiorigi auxilia misisse. Caesar explo
ra ta re quaestione captivorum, -si qui ad eos E b u ro nes ex fuga convenissent, ad se ut reducerentur, im
peravit: si ita fecissent, fines eorum se violatorum ne
gavit. Tum copiis in tres partes distributis impedi
m enta omnium legionum Aduatucam contulit. Id ca
stelli nomen est. IIoc fere est in mediis Eburonum finibus, ubi T iturius atque Aurunculejus hiemandi causa consederant. 3 Ilunc quum reliquis rebus locum pro- barat, tum quod superioris anni munitiones integrae manebant, ut militum laborem sublevaret. Praesidio impedimentis legionem quartamdeeiniam reliquit, unam ex bis tribus, quas proxime conscriptas ex Italia tra duxerat. Ei legioni castrisque Q. Tullium Ciceronem praeficit dueentosque equites attribuit.
33. P a r t i t o eiercitu T. Labienum euin legionibus tribus ad Oceanum versus in eas partes, quae Mena
pios attingunt, proficisci jubet; Gajum Trebonium cum pari legionum nunero ad eam regionem, quae Adua
tucis adjacet, depopulandam mittit; ipse cum reliquis tribus ad flumen Scaldem, 2quod influit in Mosam, extrem asque Arduennae partes ire constituit, quo cum paucis equitibus profectum Ambiorigem audiebat. Dis
cedens post diem septimum sese reversurum confirmat, quam ad diem ei legioni, quae in praesidio relinque
batur, deberi frumentum sciebat. Labienum Treboni- umque hortatur, si rei publicae commodo facere possint, ad eum diem revertantur, 3 ut rursus communicato con
silio exploratisquc hostium rationibus aliud initium belli capere possent.
34. E ra t u t supra demonstravimus, manus certa nulla, non oppidum, non praesidium, quod se armis defenderet, sed in omnes partes dispersa multitudo.
Ubi cuique aut valles abdita aut locus silvestris aut palus impedita spem praesidii aut salutis aliquam offe
rebat, consederat. Haec loca vicinitatibus erant nota, magnamque res diligentiam requirebat non in summa exercitus tuenda (nullum enim poterat universis ab perterritis ac dispersis periculum accidere), sed in sin
gulis militibus conservandis; quae tamen ex parte res ad salutem exercitus pertinebat. Nam et praedae cu
piditas multos lonjgius evocabat, et silvae incertis occul- tisque itineribus ecmfertos adire prohibebant. Si nego
tium confici stirpe^nque hominum sceleratorum interfici vellet, dimittendae phires manus diducendique erant milites; si continere aq signa manipulos vellet, ut in
stitu ta ratio et consuetudo exercitus Romani postulabat, locus ipse erat praesidio barbaris, neque ex occulto insidiandi et dispersos circumveniendi singulis deerat audacia. Ut in ejusmodi difficultatibus, quantum dili
gentia provideri poterat, providebatur, ut potius in nocendo aliquid praetermitteretur, etsi omnium animi ad ulciscendum arflebant, quam cum aliquo militum detrim ento noceretur. Dimittit ad finitimas civitates nuncios Caesar: ormes ad se vocat spe praedae ad diripiendos Eburones, u t potius in silvis Gallorum vita quam legionarius lfiles pcriclitetur, simul ut magna
m ultitudine circumfusa pro tali facinore stirps ac nomen civitatis tollatur. Magnus undique num erus celeriter convenit.
35. Haec in omnibus 'Eburonum partibus gereban
tur, diesque appetebat septimus, quem ad diem Caesar ad impedimenta legionemque reverti constituerat. Hic, quantum in bello fortuna possit et quantos alterat casus, cognosci potuit. Dissipatis ac perterritis hosti
bus, u t dem onstravimus, manus erat nulla, quae p ar
vam modo causam timoris afferret. T rans Rlienum ad Germanos pervenit fama, diripi Eburones atque ultro omnes ad praedam evocari. Cogunt equitum duo milia Sugambri, qui sunt proximi Rheno, a quibus receptos ex fuga T encteros atque Usipetes supra docuimus; trans
eunt Rherium navibus ratibusque triginta milibus pas
suum infra eum locum, ubi pons erat perfectus prae- sidiumque ab Caesare relictum : primos Eburonum lines adeunt, m ultos ex fuga dispersos excipiunt, magno pecoris numero, cujus sunt cupidissimi barbari, poti
untur. Invitati praeda longius procedunt; non hos palus in bello latrociniisque natos, non silvae moran
tu r; quibus in locis sit Caesar, ex captivis quaerunt;
profectum longius reperiunt omnemque exercitum dis
cessisse cognoscunt. Atque unus ex captivis, Quid vos, inquit, hanc miseram ac tenuem sectamini praedam, quibus licet ja m esse fortunatissimos? Tribus horis Adua
tucam venire potestis; huc omnes suas fortunas exercitus Romanorum contulit; praesidii tantum est, ut ne murus quidem cingi possit neque quisquam egredi, extra munitio
nes audeat. O blata spe Germani, quam nacti erant praedam , in occulto relinquunt; ipsi Aduatucam con
tendunt usi eodem duce, cujus liaec indicio cogno
verant.
36. Cicero, qui omnes superiores dies praeceptis Caesaris cum summa diligentia milites in castris con
tinuisset ac ne calonem quidem quemquam extra mu
nitionem egredi passus esset, septimo die diffidens, de numero dierum Caesarem fidem servaturum , quod lon
gius progressum audiebat neque ulla de ejus reditu fama afferebatur, simul eorum perm otus vocibus, qui illius patientiam paene obsessionem appellabant, si quidem ex castris egredi non liceret, nullum ejusmodi
