SCANDIA : Tidskrift for historisk forskning

Kvifor

vart det

demokrati i dei nordiske landa?

Den historiegranskaren som i dei siste ti-femten åra har gjort mest til å egge fram ålmenn historisk tenkning, - engelsmannen Arnold J. Toynbee, - han kasta nvleg fram sporsmålet om koss det kunne ha seg at det var færre nasjonar no soni heldt oppe eit fritt folkestyre innafor den vesl-europeiske kulturheimen, enn det var i inidalderen. Han ville da ikkje rekne for sanne demokrati andre land enli desse (eg nemner dein etter rekkefylgja slik soin han sjolv set dem opp) : dei skandii~aviske landa, Nederlanda (d. v. s. håde Belgia og Holland), Sveits, Stor-Britannia, dei britiske dominions, og dei amerikanske Sambands-Statane.

Kvifor han hes ikkje tek ined eit land som Fraiakrike, skal eg ikkje no ta opp til drofting. Men når Iiaia sainforer notida med midalderen, da har lian ikkje kunna la vera å tenke på del sjolv- styret som den gongen fans i dei fsie byane i Tyskland, Italia og Spania. Og han h a r måtta sporja seg s j ~ l v : Rvifor har det ikkje opp or dette sjolvstyret vaksi eit folkestyre slik som vi kjeiiner det i dei landa han no vil kalle deinokratiske?

Svaret hans er at P desse sistnernnte landa greidde ikkje det kongelege einveldet å slå ned dei frie Enstitusjoi~ane som midalde- ren hadde skapt. Og vi kan straks sanne med han at i hans eige land, i Stor-Britannia, kan vi tydelig sjå sainanlaengen mellom inidalder og nytid i den politiske fiaanvoksteren. Om det viktigaste britiske dotterlandet, Sainbands-Statane i Amerika, har vi hort det sagt så titt og så samrostes så vi til slutt mest in5 ta til å tvila pg oin det es sant,

-

al den vanen dei amerikanske utflyttarane tok ined seg frå EngIand aned både politisk og lokalt sjolvstyre, var grunnlaget for det demokratiet deå bygde opp i det nye landet sitt. Samanheng med inidalderske fsie institusjonar kan vi vel like eiiis finne i Sveits og i Nederlanda. Men går vi til dei nordiske landa, så blir det vel ].,erre i Sverige at det kan blå tale om slik ein samaiiheng, I Danmark og Noreg sviies det åkkje inogleg å etter-

Foredrag på det iiordislie hislorikarmotet på Lillehaminer 30. juni 19-28, Saturday Rcview of Litcrature, New York, Aug. 16, 1927.

Deinokrali i dei liordislte landa.

₁₈₇

vise noko slikt; der gjorde da eianveldet grundig ende på all gamal fridona, så demokratiet måtte arbeide seg fram p& heilt nytt grunn- lag. Og jamvel n&s det gjelid Sverige, så blir eiii liaiiskje n6ydd til å spidrja om ikliije dei midalderske institusjonane i stiynda kom til å ligge i vegen for framgangen til demokrati. Sanninga er d a at Sverige nådde seilmare frain til demokrati eiin både Danmark og Noreg, - det svarar såleis slett ikkje til teorien åt Toynbee.

Ein kali difor ikkje bli ståande med det svaret hali gav p& det sptirsrnålet han reiste. Vi m å ta det opp på nytt, og granske det for kvart Pand for seg, og sjå om det er mogleg å iaå frain tål ei Gysing som er sams for alle deå landa det gjeld.

Eg skal no her berre ta for meg dei nordislie Baiida og halde meg serskilt til Danmark, Noreg, og Sverige. Når eg åkkje tek med Island og Finnland, så er del av då a t i båe dei to landa låg av- gjerdsnnabta for politikken deisa s% lenge utafor sitilve landet, hos framande styresnnahler. Det gjer tålgaaigen naeir fBoP;ul: der. Men med dei tre andre Banda får ein i grunnen heile sptirsaazålet ior seg. For desse tre Panda vann frain til deinokrati frå svaert ulike foresetningar, - så ulike sa ein reint må undras på ae dei shår så låkt i dag som dei gjer. Det er slik likskap i endemålet for framstemiia - eg meiner det eladeanålet vi h a r n&dd kil no - så ein lett kan bli freista til å kala - liksom Hegd og Ranake i gamle dagar - om .?idmenne Ed6ar som f6rcr alle med seg. Vi skal sjoPv- sagt heller ilikje mismiete den inakta som det er i taiakai og krav som fyller heile samtida, i den foPkeiineånåiiga som P våre dagar kaia gripe frå Paild til Pand, i framgangsprograan s o i i ~ kan kveike eld i viljar og reise folk til strid for nye ideal. Meia det e - likså visst at ingen elel fenger uka der det fins brerinelang, og ilakje såd gror uta jorda er P staild til å bera. Vi kan iickje noyas med dei ålmenne ideane, vi må h a greie på deå serlege vilkåra for fram- gang, strid og vokster.

Ser eiia no på dei aiordisliie laracla i inngangen til det BSde hundreåre, straks for det moderne demokratiet tok til

5

Partiyle seg fram, så finn ein vilkåra slik:

% Sverige eYn rilisdag, attreist i 1809 li1 gamal anakt jamsides ined kongen, men attreist like eim på ganaal grunn med lise ser- skålde starad såleis at aimalita frainleis vart liggande hos adel og embetsstand. Adelen måltte gje opp moiiopolet sitt på dei haigaste stats-embeta og på retten til å eige skattefri jord. Men jamvel med denne privileg-utjamninga var adelen enda den sterkaste Iila9sa P landet, både okononnisk og politisk. Bondestalidet i riksdageni var så vanmektig s i det Bite var å rekne med. Jamvel med den nye regjeringsforma vart det ikkje innfort aaoko demokrati l Sveråge.

sosiale vilkåra i dei to lalada var heilt ulilie. P Daninark fans det, liksom i Sverige, ein mektig godseigar-adel som rådde i lag med dei liongelege einbetsmeiiizeize. I Noreg var det like eins embets- mannsstyre ; inen der var det så godt som ingen adel, anna enn tittel-adel, - greiv Wedel på Jarlsberg og baron Wosencroiie p& Rosendal var dei einaske restane av gaillal adelsnnakt.

P alle Ire landa fans det ei borgarklasse a v kjopmeniier og ånduskrifolk, sterkask 1 Danmark og Sverige, enda veik i Noreg. Deniie klassa kevla ined adelen om embeta i styringsverket, sette djupe merke i den okonoiniske politiklien til regjeringa, og haddc eik stort rom, i Danmark og Noreg det stUrste romeb, i åndslivet i landet.

Sosialt sett var makta i alle tre landa i heiadene på over- klassene, såleis at regjeringa - kva forli? ho §å hadde - var eit uttryltli jol- dem og deisa Priteresser. Om det var motsetning i politisk regjeringsform aneblom Daniillark-Noreg p& deam eiame sida og Sverige på den aiidre, så stod Danmexrk og Sverige iazrare til eilaaiman i molisetaaiaig til Noreg iair det spurdes om makt-hovet nielloin samfua-inasklassem i laildet. Både i Danmark og i S ~ e r i g e var makta skift inellom adel og borgarskaild, - ikkje Jamshilft, for enda a7ar overvelita hos adelen, og innafor borgarlilassa var det den rikaste parten av Pio sonil rådde. I Noreg var det ikkje skort anna overklasse eiin borgarklassa; jamvel embetsinennene aiar i stor mon Imrgarlege. Tkfeii samstundes alar denne norske overklassa langt ifrå s5 mektig som dei same overklasseiie å Danlmark og Sverige. PIo var både mindre rik og ineir Pålmeizt. Og del som var minst likså viktig: boaiderme, uizderklassa innader dem, stod naiykje friare eiin deå danske og dei sveiaske, - åkkje rettleg, nien Ukoiao- misk, for di i Noreg fleirtalet av b6aideile sat som sjolveigarar på gardane sine.

Med fil11 rekt bruker vi difor seia at Noreg kriiigoin å r 1808 var eit laleir demokratisli la~ad eniia Daninark og Sverige. Ordet

»deinokratisk» går da her ikkje på det politiske inakt-hovet, men på tilhovet melloin klassene i landet. Det var illikje så lange sprang mellom over- og urider-ltbasser i Noreg sojm i dei to andre landa. Dei svenske h6ndene hadde storre polikisk analit eizn deP norske, for di dei sal med i riksdageli. Men så hadde clei der to sterke over- klasser over seg, mea Noreg P hovudsaka hadde berre ei, og det el soi11 både absolutt og relativt var monaleg veikare enn kvar ei av overklassene i deå to andre Banda.

Deilile serstyrlien for den norske bondeklassa gjorde eit le- vande inntrykk på darzsbe inakthavarar meir elan hundre år fore 1814. Eiii kan berre minnas det som UPrich Frederili Gyldenlove skreiv stralrs fore 1700, at i Boreg var B-soi~deii sjolve »fundamen-

Ileiilokrati i dci nordiske landa. ₁₈₉

tet)) for landsens velgang. Og deniie tanken vas ei avgjerdsmakt i dela store krisa 1819. Det var naudsylit å h a bondene med, onri det skulle vera råd å viiiiie sjolvsteilde for landet.

At overklassa i Noreg hadde forslåing for dette, det synte h o i gjeming, i den gruniilova som vart vedteken i 11814. Ein kan greilt sjå at det hadde saananlieng med situasjoiaeaa, med den fasen landet var i, som tivilkårleg matte drive heile nasjonen i hop l. hIeii lilis5 klart er clei at det hadde gått ei åndeleg oppfostråiig å

fcirevegerm. E g trur %i tores kalle det ei ålmeni'ni histoi-isk rhiyamsle at liår ei samfunnsltlasse har komi til å stå i strid i o r ny rett og ny inakt i samitan~aet, så forliaar ho gjerne strideri sin ut å åInieaiame prinsipp som forer ut over sjolve den tronge Blasselsate~i. Sglels gikli det med borgarlilassa, - nied »tredje-standet)) som deå sa i Frankrike, - da ho siridde seg f r a m p& 1700-talet og valin sigeren siil i deril skore RevoBais~joiae~~, - d a raniai ho med det same siger Tor ålineime demokratiske prinsipp. Ho kunne trega etterpå, når ho såg prin5Pppa sett ut i livet. Men d a var det for seint; da hadde :tl"lklussenae leaager lisde å sallafeaninet lått smak på makta og ville ikkde gje ho opp. Den n ~ ~ i n i g s f r i d o i n e n og åndsfridoinen som borgarklassa kraarcfe fos seg sjolv, måtte av seg sjtilv koma dei isidre klassene i saiaifen~iniet til godes. Straks i 6814, og enda meir å å r a etterpå, måtte mange folk å deri norske overklassa få den kjeiisla at dei hadde avsett seg sjolv. Og radikale bondevenner kuzaiie bli koa-aservative, reaksjolaære.

F o r del var slett ikkje berre sai-nibancl, det var sterke inotset- 1niiig:ar inelloin over- og unclerlilassa i Nsreg. Btiridiene hadde gong på goog reist seg ti1 strid Panot utsuging og utnytting ovafså, og Irani-ialiot 8888 hadde det koilii naeir sainaaibeilg i striden. Bhindene tok til å samle seg i meir og meir levaiide klassekjeiisle, og om deå ikkjs straks nied det same hadde nokoia fast politisk plan, s& ville dei i det saiiiaste iltiije gje slepp 112 det taket dei hadde fått i makta. Demoliraliet i Noreg i Y814 var såleis ilikje berre ei nade- gave frå borgarblasse og einlsrtsstaiid. Mela noko av ei gåve var det. Og alt fore sjhilve griiliialova liadde overklassene gjevi horidene ei gåve til, soin styrkte dem til strid - det var ålinugeskulen f r å

8739. Den hg var ein led P dei moderime saiiifunnstaiikaiw som horgarklassa i det B8de hiandreårei b a r f r a m og som hjelpte nye klasser til å reise seg. Uta eit visst inål a v opplysning h a r inga klassereising noko sinne kulina vinne frain.

Sjå avliaiidliilga ini aTronge11 li1 deiiiokrati i 1814», i norsk Hk:. Tidssbr., h. 34, p. 13'3-151 (mai 1947); sfr. Arne Bergsgård, Deli demokratiske s t r ~ y m i r i g a under gruiinlovarheidel i 1814, i Nordislc Tidslrrift 1847, p. 353- 368, serleg s. 360.

120

Halvdan Koht.

Dermed skulle vi ha nokolunde heilsleg klarlagt dei maktene soin skapte det fyrste store frambrotet for demokratiet i Noreg. Det foddes av ei samspel mellom ein politisk tenkeinåte som hadde vakså opp hos dei borgarlege lilassene P dejra strid for makt og fridom, og ein stridsvilje som hadde vakna hos boildene nekt i motsetning til dei borgarlege klassene.

Slikt eit samspel mellom tanlievokster hos inalithavar- klassene og viljevokster i underlilassene kan vi fylg.je i heile hundreåret etterpå. Fyrst kan vi sjå koss bondene, i striden sin for å bryte det embets- og borgarveldel som dei enda lenge etter 1814 kjente over seg, kom til å arbeide fram ePt breiare og breiare demokratisk program. Og da så den fyrste arbeidarreisinga kom kringom 1850, med krav bl. a. på ålmenn valrett, da kunne hoviidflokken av bondepartiet gå å hop med radikale intellektuelle til eit vinstseparti som bygde på reint dennokratiske prinsipp. Det var dette partiet som i hard strid gjennomftirle fyrst parlamentaris- men i 1884, så ålinenn valrett å 1898. Siste gongen var det eie enda sterkare press frå arbeidarklassa enn kringom 1850. Men i Stor- tinget var arbeidarane ikkje nied; avgjerda vart teken av demo- kratiske btinder og embetsfolk.

Prinsipp-reising i overklassene, makt-reising i underklassene, det er dei villiåra som f ~ s e r demokratiet fram. Ein kan, om ein vil, kalle dette eiil modifikasjon eller ei utfylling til den reine lilasse- strids-B~re åt Kasl Marx. Eg triar i alle tilfelle at de& gjev det rette biletet av framgangsvegen.

Og la oss no sjå koss dette hover med tilgangen i dei andre nordiske larida.

Da Sverige fekk si nye grunnlov P 8809, da hadde bondene

B meir enn tre hundre år hatt sitt faste som i riksdagen. Det var eln uvanleg maktposisjona dei svenske btindene såleis hadde. Meia hadde dei noko sinne nytta han? Ein må vel helles seia at fraan- igjennom 8790-talet var bondestandet g å riksdagen enda nieir eit »null P fatigkommisjonen» enn det iUr hadde vori. Makta Bag lilos adelen. Og det var ein adel som alt ifrH midaldereri hadde sterkare politiske tradisjonar og hadde synt storre politisk evne eiiii vi kaal finne hos både dansk og norsk adel. Men no på 1700-talet var det at borgarklassa både Ukoiiomisk og politisk steig sterkare og sterkare fram og reiste maktkrav som meir og meir tok form i ålmenne prinsipp; nzringsfridoin og åndsfridonn stod fremst mel- lom dem, plent som i Noreg. Serskålt naeringsfiidomen kunne koma bondene og til godes. Men det er fyrst i det aller siste tiåret av det 18de hundreåret a & vi kan sja minste teikn til reisings- rorsler i sjtilve bondestandet. Og enda å 1809, da Sverige tyktes stå i Biksåi stor fare som Noreg I 1814, så ein kunne ha venta at den

Demolrrati i dei liordiske larida. ₁₂₁ nye regjeringsforma på same niåten som den norske gruranlova skulle freista dra bondene mykje meir enaa f6r 11111 i det nasjonai- politiske samarbeåclet, da nytta det ikkje at bondene kravde storre makt og settar. Del andre standa sette seg heilt ut over ynska deisa og persa dem til å skrive under på grunnlova slik soim ho vart. Bedndene greidde ikkje å setta noiio slag makt iinot. Den gongen var det ingen vinning for dem å vera det fjerde staildet i riksdagen. Fire-stands-skipnadei1 var nett ei hjelperåd til å Paalde dem nede. Det var åkkje for enn på riksdagen i 1823 at horadestandet for alvor tok til å melde seg som ei politisk makt i riket. Da konni det med eit reform-pa-ogsaan som enda ikkje talla oan deinolcrati, men som i det minste ville veike adelsaalakta med å skjeia iled på embetsverliet. Men enda kunil~e ikkje standet halde P hop om prak- tiske vedtak. Strids- og salmliiiigsvlljei~ hadde Plikje vaksi seg sterk nok&. Opplysaiinga var det snrnått med; det var ringt stell med folke- sktilane på landsbygda, om det så hadde vori noko hrarngaiag på

det siste halve Hauridseåret. Bondestaildet var relina for

g

stå sai lågt å kunnskapar sa det fekk ikkje lov å velja sine eigne sekseterar (notarar) ; det anStle regjeringa gjera, og ho kok dem utafor bonde- klassa. Men nett no i B823 tok det tål å bli strid om dette. Og sBirale- spihsiliaålet vart tebi opp å riksdagen.

Det vart da laellei- åkkje bondestandet som reiste kravet 0x11 å f& riksdagen omgjori fr& fire-stands-skipnadenn til eiil folke-repre- sentasjon, og da frainlegg i denne leia fyrste gongen vart ciia-oft p& riksdagen i 1834, vart det jamvel berre eit ~nlridrefal som rosta for det å boiadesLandel. Fyrst å 1840-åra kon1 Dsoridestaladel til å gjera denne saka til si eiga. Men da gikk del bg slerkare og sterltare inan for det, med krav på ei radiltal onilaging slals at den sveraske riks- dagen skulle bli likså demokratisk som det norske storliiiget. Bor- garar og bonder stod saman i denne striden som ilkkje vart for& til endes Pore 25 Ar etter det fyrste riksdags-vedtaket (i 1844) var gjort. På nytt må ein slå fast at det var den gainle fire-slands- skipnaden som hindra sigeren i så lang ei tid.

Det er vel verdt å neinne at nett i denne tida, i 6842, var det at Sverige fekk den fyrste folkeskenlelova si, - opylysnångs- arbeidet gikk P breidd med den politiske striden.

Ser ein sål tilbake på heile denne historia onz det fyrste deinokratiske gjennombrotet å Sverige, så trur eg laok ein naå sanne at det slett ikkje kom for di Sverige i f~revegemi hadde ein naid- alderslr, riksdag. Det vi ser, det er at soinnae folk av adellen og framfor alt eån stor part av borgarlrlassa h a r fått syn for at slik ei demolaratisk omlaging P statsskipiladen måtte til. Borgarklassa forbe striden fyrst og fremst på sine eigne vegner. Det var den som gav Ihovudstyrkeil til den ålmenne demokratiske agitasjonen. Og det

Halvdan Koht,

var den soni såleis drog bajntlene med seg. Sigeren for borgarklassa måtte bli ePn siger for boildene hg. Men tål slutt hadde da boildene komi mannsterkt ined i s j ~ l v e striden, og mot slik ei samling vas det uråd for adel og embetsstand å stå seg. Dei toygde seg ikkje lenger enn dei tykte dei var noydde til; dei trygda seg makt i ePt sterkt overhus. Xleii i det nye underhuset kunne borgarar og bon- der stride seg fram ined aukaride styrke.

Med all skilnad i fornaene som inåtte fylgje med den aillke riksskipiladen og samfu~~nsbygnaderi i dei to Banda, så var det da å roynda dei same vil&&ra som forte frain til delnolirati i Sverige soaii i Noreg. Men så anå ein legge attåt åt i Sverige liui~ime åkkje adelen bli sett så heilt utafor som han alt p& forehand var i Noreg. Og bondeile kunne enda lenge ha adelege godseigaras til forarar. Det måtte ei sL6rre sosial omlegging til for naalita i sanning kunne bli fort over til dei gamle underladassene.

Når vi så kjean over til Danmark, så finn vi der isg ulike fornaer for overgangen til demokrati, inen samstundes eina grunn- likskap ined dei andre a~ordiske landa. Der hg er det borgarklassa som her fraini nye stats- og samfunamstankar med sikte på ei makt- omlegging til vinning for seg sjailv Fram igjennom 1700-talet ar- beider borgasane idig og plaiafasi på å gjera sjtilve einveldek tål ein reiskap for sine interesser og skriva adelen meir og rneår til sides. Det er ikkje deinokrati del strir for, det er klasse-makt, og staten er i deira tankar bygd på eit klasse-saanfianil der underklassene naturleg m å vera uiaderklasses. Likevel kan deniae borgarlege sainfunnspolilikkenm koma til 5 Hyfte underklassene opp og vekke ei ny sjolvkjensle hos dem,

B Danmark kjem det sa sers tydeleg fram, det som nok. kunne ligge under å Sverige og Nsreg og, at når frilyndie adels- rneniiaer og horgarar tok opp strevet med å fremme opplysninga på landsbygda, ined å gjenriamfore tikonoiliåske reformar i jord- bruket, og med å gje Bondene ny fridom, så var det fyrst og fremst med det forinålet at alt slikt skulle gjera konden både mei9 du- gande og ineir annsam, så jordbruket skulle kaste meis av seg. Dette var ein taiibegur~g som var levande både hos fysioksatane og hos Adam Smith, og det ki6rte i hop med heile den synsinålen som fylte samtida, deri at staten i hovudsaka var ein 6konomisk sain- skipnad og at den elinskilde anani~en måtte bli å verdsetta etter den 6konomiske tenesta han gjorde i sainfunnet. Det var såleis mykje okonoinisk sjajlvnyhte med i det liberale reform-arbeidet som skapte både betre sbular og friare kår for dei danske EP6lzdene. Meii det drog med seg ålmenne fridomstalikar, og det styikte bon- dene til strid for seg s j ~ l v .

Deiilolirati i dei t~orclislie landa.

_B13

slag aktiv reisiiigs-vilje hos det danislie boiidesfai~det. Fyrst halv- hundre &r etter dei store jordbruks-reforinane i 1788-åra horer vi om at eit åndeleg skifte hadde gått for seg eller heldt på å gå for seg. D a var det, i 1834, at eili bondevenn skreiv om den nye tida som hadde korni: » n u da Bolideil kan Izse, ja, hvad ikke alkid har vzret T i l k l d e t , lian t a n k e > , no hadde den danske bonden hg korni under den izielntige verlii~aden av »Tidens Aaiid». Dette fekk, same året som det var slirivi, ei stadfesliilg i dei fyrste vala til dei råd- gjevande provinsforsarrnli~igane i Dananarli; for da rosta meir enli 80 prosent av dei valfore bonidene, - rett nolik var valretten av- greiisa til berre dei mest velhaldile av dem. Meni i dei same Ara gikk del for seg ei r6rsle som rakk djupare ned. - det var den religitise vekkinga som fyribonden Peter Larsen Skrzpperaborg setlc i gaiig. Nete som bondesonen Hans Nielsen Hauge i Noreg trelå ai f o r hadde reist dei norske boridene til samhald og strid

ined deil religlese forkyi~nia~ga si, såleis gjorde no Peter Larsen det same i Danmark. Og liksom koliventikeliplakate~i frå 1711 hadde vori ny&ta iili~ot Hauge, ålei is vart Iran no nytta imot Peter Larsen, men i Danniarli som i Noreg herre med elen fylgja a t bondene sainla seg slerliare. Sj6lvBjea1sla deira voks frå å r til ;r.

Weil i lielane p5 den religiose i ~ r s l a kom den politåsdie agita- sjonen d 1840-ara. BS~ismariiaeil Peder EIar~seil på Saelland gåkk i brodcåeri, den bonclefbidde skulel~rareai Rasmus S ~ r e n s e n gåkk på siri f o t kairagom i heile landet og agiterte frå hus til hus, såleis som John Neergaard å Noreg liadde gjort det ti år for. Bondeforeåni~~gas vart slnipa, iormålet var å v e k k e bendene til s j ~ l v s t e i ~ d i g fram- gang. Prograrilkrava var frå fyrsten reint 6koi1on1islae; dei galdt skattekrav, og sjolveige for Qojrdbrukaraiie. Meii det var som Carl Ploug akreiv i eir brev

<

aat »dog turde det v z i e , at denirne Quaestioin er 'Egget, hvori Fremtiden slumrer, af hvilket vor polå- tiske En~anacipation skal ~ i d g a a : [hi Boildestanden er Danmarks virkelige herskende Staild, saasnarl deil l ~ r e r sin Nmd, sin Trang, sine Reltigheder at kjeiide)).

Liltevel var det no niennenc av horgarklassa som var fedrar- aile for deil politiske agitasjonen i del å r a som kom. Det var dei win sette opp for Christian VBII monstret frå den norske grtinn- lova som han sj6lv i l 8 8 4 hadde hjelpt med til å få i slancl. De% var dei som lekli provii~slorsanali~igane til å &a opp kravet onil ei fri dansk grunnlov, inea b ~ n d e n e enda heldt seg utafor ein politikk

J. C. Drewseil, Laildoecoiiomislte Betsagttiiizger, Iibh. 1834, p. 17. Danske politislie Breve fra 1830cr11e og ISlOerile, I1 s. 402 (21. april

624

Halvdan Icoht.

av dette slaget. Og det var dei liberale borgarane og embetsinen- nene som dreiv kravet fram i 1848.

Grunnlova frå 1849 Bia grunnlaget for det danske demokra- tiet. Den er da slrapt av den liberale borgarklassa. hleii i eitt viktig punkt gikk denne grunnlova lenger i demokratisk lei eim dei borgarlege forarane oppliavleg hadde tenkt seg. Det var i det same sporsmålet der dei norske grunnlovgjevarai~e hadde vorti driviae til å gå lenger enn de8 fyrst hadde planlagt, - sporsmålet oin val- retten. Og liksom i Noreg var det riasjonale krav som her spela inn. Det vas for di dera liberale foraren Orla Lehinainn såg at hari ilakje elles kunne reise heile det breie folket til brennhug for stri- den for eit dansli SBnderjyllaild, at haan i hippodrom-talen sin til dei radikale liandverkarane i Kidbenhavn den 12. mars 1848 for- kynte at dei nasjorialliberale no tok rnaiinjainn valrett opp p& programmet siti. Den lovnaden mr5tte blå halden, enda manage libe- rale etlerpa freista lionna ifrå han.

Bonde-agitatoren J. A. Hansen stod bak dette valretts-kravet; han og var aned i hippodrom-sorsh Det nye å Dai-nmark vas at det desseita her var ei ny Blassc, handverkar- og arbeidarblassa, som persa p i borgarklassa til å g å lenger i demokrati enn s j ~ l v e borgar- interessene kravde, - det var ikk,je berre bondene saleis som fr& fyrsten i Noreg og Sverige. Men elies ser vi her sonii i dei to andre nordiske kongerika at det var borgarklassa, mykje med forarar av embetssfand, som gikk i brodden for det nye demokratiet.

Vi toser såleis no seia reint ålment at det var maklarolisterera for nye klasser i samfunnet som forte med seg de& fyrste fram- brotet for demokrati å dei nordiske landa. B riåynda trur eg dette gjeld for dei andre landa og som i 19de hundreåret vart deinokra- tiske. Såleis serskilt for England: dera store parlam~enks-reforaneia i P832 kom ikkje som ei naturleg fylgje av at England frå gamalt hadde eik parlament, anera for di den engelske borgarklassa da hadde vaksi seg så sterk så Iio Bravde ~a~aikia i landet. Nar sarn- stundes dei arnerålianske Sambands-Stakaile kok opp prinsippet om mannjamn valrett, så var det for di både honcles og arbeidarar p& den tida, i 1828-åra, vart ei makt i så mange av statane, - bosidene i vest, arbeidarane i aust. Medl andre ord: allstad var det sosial framgang sonni skapte politisk framgang. Men eg slrekar på nytt under at aned å den sosiale framgangen hoser åndeleg framgang,

-

opplysning og sainhaldsvilje

Det var dette det skorta på i Tyskland, d. v. s. mest serskilt å den parten av landet som fekk storste inakta å det Tyske Riket,

-

Proysen, og dertil kan ein rekne Baier11 og Det kunne vera annleis 1 Vest-Tyskland, i Rhiiz-landa. Når Toynbee her talar om »den politiske evneloysa hos ei% elles evnerikt folk», så kan ikkje

Deinokrati i <lei nordiske landa.

_12%

denne evneloiysa h a sin grunn i at einveldet P Tyskland hadde gjort ende på dei inidalderske representative Institusjonane; f o r del eksisterte rundt iliråilg i Tyskland heilt fram tål nytida. Men det var underklassene i laildet - »uiaderklasser» B till-hove til adelen -

som i k l ~ j e hadde niådd fram til samla politisk maktvilje, saleia at dei kuinle vinne åmot den sterke proysiske adelen. Politisk evne- logrse hekk i hop iiied politisk Pnteresseloiyse; ingen siger kan bli vunnen uta vilja tål strid, og dela var lenge altfor veik i Tyskland. Det er nok allykje ineir som kan bli sagt om kvifor demokratiet ikkje vann full overinakt å 'r'yskland; 1me11 eg ia6yer ineg her med denne stutte ålilmeniae merknaden,

Sjolvsagt var deinokratiet ingen stad ferdig berre med det fyrste gjei~nosnbrotel. Mange slader liunne det enda sta inylkje att å gjera. haed frainvoksleren for nye sailifu~irasklassea-, serleg ar- beidarklassa, kom det både i Noreg og i Sverige til å bli fleire og fleire som slocl utafor valretten. H Sverige og i Danmark var dess- tila dernokratiet sterkt innski-enkt lined at eåt overhus B riksdagane rådde jamt med underhuset. I alle kre landa var det deå nye under- klassene soin stridde for 2 f A koma liled i statsmakla. Og saan- sturides ser eiil at dei klassene som arlaeidde med å bygge ut makta si i fullare parlamentarisk forin i strid mot kongsinakt og embets- styre. dei kunne i denne striden Iorrne ålineaiaie demokratiske krav som erart til vinning for dei nye klassene.

På dette grunnlaget vart storlingainakt og brei folkeinalt8 gjeiinoii~fort i Noreg P 1880- og 90-åra. Sverige fekk inannjamaa ralrett etter ailykje strid B 1909. Overhus-makta vart broten i Dan- mark i 1901, i Sverige i 1921. Det er såleis fyrst P det 20de huaadre- året at fiillt politisli deinokrati Iiar fått rade i alle desse Banda. Eg har no Bier berre kala onai politisk c2emokrati, og eg har tala oin dek i saananheng niled sosialt denaokrati. For aneg synes denne samanheaigen så sj68vklar så det mest ikkje skulile vera tiarvande å bala on1 hail. Men historisk lenkiling liara skifte så nnylije f r å tid til tid og frå nianla til mann 55 del kanskje likevel er nyttig å halde fraiil deiiiae samariheiigeli, åser sia dei ytre foire- setilingane i dei nordiske landa tedde sig s& ulike.

Demokrati er eit ord som vi ofte nyttar oin andre livsformer i sainfhiiaiiel. enn berre om deri politiske skipnaden. I våre dagar liorer vi ofte tala oin 6ko1iomisk demokrati, eini tanke soan kana gje seg loriai på ulike nnåtar, - i sosialisering, i kooperasjon, å arbeidarråd. Det kari vera liksa alituelt å tala om moralsk demo- krati, - det som krev at kvart menneske skal sta personle,

" an-

svarleg for sin part i stats- og samfui~i~slivet. Det vil seia at berre eit samfunn av frie ineiliaeske lian bli eil sant demokrati.

formene. Det er alltid makthavar-Bliassene som avgjer kva som skal bli rekna for god folkeskikk, for kva som skal vera »fint» i samlivet mellom folk. 1 dei landa som lenge har hatt ei11 adel itil å fosane reglane for »god tone», linn ein dåfor anclre omgangs- former enil å land soin lenge har Bevd uta adel. Den skilnaderk merkar vi godt i dei nordiske landa.

På alle slike oanrade fylgjes gjerne den demolirnliske fram- gangen, og til sjuande og sist blir det da samfuranasvilkålra som bygger grunnlaget for alt demokrati. Deinokrati får såleis den fulle melilinga si: » f olkemakt »

.