SCANDIA : Tidskrift for historisk forskning

Verknaden

av

unionen

med

D a n m a ~ k

p%

det

De kjenr-ler alle det paradokse som

I. E.

Sars forma syne sitt p5 norsk historie i + For di Xoreg frå fyrsten r a r det mest aristokratislie av dei tre norderiaida, vart det t.1 slutt det mest dellaoliratiske,

Det saklege innhalde i dette paradokse var den tanken

at det sterke aristoksatle som radde i Noreg H d e n elste historislie tida, kom til å ligge 1. vegen for at eii laytt aristo- krati fekk vekse fram å fylgje med rikskongedb~aze, - eån kongeleg tenesteadel i staden for den gaanle 6Ikes-adelen. Og derarsed vart det betre vokstervi1&år for eåt frhet norslit bondestand.

S å r

eBn r a s visste at det herte med til dette syne pi?

norsk historie, at slcarten på ein frisk og sik kongeleg

fenesteadel var Baovud-årsak2 til at Ksreg kunde misse det politiske sjalvstende sitt, så dansk og tysk adel kunde

Pi

labue til fl9yme Inn over lande, - da måtte ein vel h-rvå8k5s- leg kome til å sp8ge om det i sanning keaiide bli sa gode vo%este~-viBl;ir for det norske bondestande a l slik ein flasam a r framande adelsmenner fylte lande; for desse framande forte ve1 heist med seg eisa enda sterkare kuings-vilje mol hoiiideaae enn dei heimHege adelsmennene hadde, og for bbn-

dene kulade det -ve% ingen slnilirad gjere om den nye adelen sette fast h u i Iande eller berre kom ber og tok aIBe del inntektene del kunde få, og så flutte bort akt med vinningen, Men enda vektigare er det saklege irrnlaaste at den nye tenesteadelen som Sars meinte Ikkje fekk rom til å vekse -

fram å Noreg, den finn vi roynda å full bloniing i lande på

den tida han meinte at den norske adelen var å utdoylng, - i 13de og å4de hd,-ire. Og Innflytfar-adelcon som korn etter? tok endefram arven etter dens-se nye Ei61agelege adelen.

Vi kan difor ikkje lenger tru på den for8clasllmga Sars

gaa7 på f r a m ~ ~ s k s t e r e n for det frk norske bondestande. Vå

blir n6ydde til å sske el anna forklaring,

Sars r a r da likevel den fyrste som såg det store og varmde prohlerne som her låg %re, h r de8 eldre håstorle- graaslaarane, de4 som gikk ut ifrå at det elste norske sam- funde var elt fritt og demokratisk bondesamfuaad, - for dem Tar del åkkje n o k s så kravsamt sy8rsmål koss sBå%i% eåt bonde- sannfund kanne halde oppe styrken til å \rinne all makta i el ny delnoka-atis& tid. Men Sars s3g at det å mange viktige stykke var eira h e l nyvokster som gikk for seg med honde- reisinga E nytida, og dermed peikte han på elt nytt proRYem,

elt

grnnnsgkarsiagål, å norsk ?ristorBe.

Når v i n o iamnust er Ilte bliga på å godlcjenne det

svare han gav på dette spQrsrn?iIe, s i skal vi ikkje gloyrne at

Sars dessklta var den fyrste som tok til med ei alvorleg etter- gransking om sj6lve deå viPkåra del norske hbjndene levde B gjennom del hundreåra da deå La grkxnraen til den nye maktcf

så i samfe~ndsllve, Del var granskingar som han ka fram

i avhandlingar i Xordåsk Universitets-'4-åbasslirift 1858 og IS61 om >)Norge under Poreiiången nied Daiimarli>a l.

I

r6ynda

var det helst berre 17de og 18de hd,-åre desse graanskingane kom nok0 djupt ned

B.

Men del €Grle opp i dagen mange viktige h o v ~ ~ d d r a g i norsk hondehPstor9e.

No er deb iklcje tanken mini her å

%a

opp til drQRii~g helle spBrsrnåle om opp- og nedgangen i det nors%ae åonde- samfunde, Eg har fQr frelsta greie ut &va det var ssrn etter mitt syn var dei store drivmakbenre til å kleiairne b6ndene ned i 16de og 17de Bad.-ire og å41 å PQRe dem opp I storre

og storre fridom å 18de og 89de 2,

Eg

trur det vas Q k o r ~ s -

p.p

Samlede TTarBer 111 s. 71-165.

S j i srerleg boka nai »Norsk bdondereisiilg», Oslo 1926, og avhandlinga $Bonde m o l borgar i n ~ n o r s k historie)), i Hist. Siåsskr. 5. W , 9 29-85 (1941).

Uriioaieai med Danmark og det norske bondestande. 199

mislie s4lkår sona i houladsaka avgjorde desse sBIf%inga~ae, Meai uå tore9 vel ikkje eamda seie at vi h a r fall Bunnskap o m a l 1 ting 1 denne tilgangen: det er mange sp6rsm5l som fram- leis treng til ny ettergsaszsking. Og det sp6rsmåle som eg

R O her vil seie nolare ord om, det er eitl som heng rett n6ye

i hop med gnmnprob1eme nekt slik som Sars forma det, Det er sp6rsmile om Bva verknad det kunde ha på vilkår

og vokster for det norske bondestande, at ia'oreg kom i ennlon nied Danmark.

Det lian ofte vcere farleg, når eir1 tek fiere seg elai stor historisk vokster, å skålje LIR eln einskåld led i tilgangen og

så freisle finne %va no den scerskålt har laatt å seie for det nye som Haga seg tå%. Xår eln såleis: vil kloyve ul: ei av

årsaksmaktene i det historiske live, k a n eira Hett bHi driven inn å det mzhistorlske sp9rsn2åle: koss vilde de% ha gitt om dette eine vilkåre iklcje hadde vore med? Allting i eit sam- fund hgBrer i hop, og ein kan ikkje Benke seg ein eixskidd ting borte, hata. alt det andre Og hadde vore annleis.

1 norsk historie var unionen med Danmark ei naasd- syn$ medfylgje med andre faktorar i stats- og sa~aaf~~nclskiueg han var eåt resia%tat av makter som, enda lenger fram var i arbeid og forma volcsteren, og da må ein vcrrre s v z r t var med å peåke nl: det som sj61ve unionen Tar årsak tål. På den andre sida greip denne unionen så dj*.~pk i n n 1 mange villiår i Noreg, så ul kan åkkje la ~ ~ 3 - e rekne med han som ei makt .i norsk historie. Og dette gjeld åkkje berre for politisk vokster, men for salnfeands- og ånds%åv Ug. Dlfor es det v61 .i.es.dQ å sp6rje etter kva merke unionen med Dan- mark kan ha sett i dera viktige parten av det norske sa~11- funde som bondestande var.

Ska% ein kunne kome til bonns å dette sp6ssmåle,

d

ein ha det klart f6re seg kva ånnhald ein vål legge 1 deiåe omgripe »ernisneri med Danmark», Vi kan iklaje med åen besre tenke på at Xoreg og Danmark hadde vorte sarnbuiidnze under

ein

konge. Fos i det minste fr$ 8536 var unionen raokao mxkje meia. enn. berre eit samkongediime. Frå den tida m5 vi tale om eåt dansk herredgrne over Xoreg, på den

måten a i Nsreg hadde åkkje Lenger noko sjbivstendlg riks- organ innalands, men måtte ta åmot ordeor og pålegg frå el regjering å Danmark, I forma var det kongen her - såleis

den laerren som var konge av Noreg og - som gjorde all- slags styringsvedtak for Noreg. Men kongen er alltid elt organ for våsse samfundsanakfer i rike sitt. Og det er heilt klart at den kongen som 1 1536-37 tok styringa over Xoreg, var elt organ for adelen å Danmark og dei slesvig-"raolstenske hertogdoma. Dette fekk si tydelege form P det faliteim at

kongen jasl.,veI B nors%;e salier helcf8 seg tml det danske riks- råde sitt, anesa Noreg slett ikkje lenger Bekla ha n s k s s z r - skilt riksrad, ja ikkje -var representert H noks sams riiisråd heller, Gjenraon1 riksråde var det da desa danslte adelen som hadde norsk statsmalat i sine hender.

Eg har wyleg freåstsa ettervise at nar den danske adelen k 1536 var sa stri på å Begge Xoreg under Dannnark, så det fyrst og fremst for di laan vålde ha fritt tilgjenge tål alle lena i Noreg. Det er raaogleg at ein kan arzre ueinig med meg E denne tanken, - enda eg nokk trur at innkasta hyg- ger mest på formelle syaasmå%ar og ikkje fzn. tak i realiteten bak forassene, Men i det minste kaar visseleg ångean vzse

ueiwig i at det danske velde over Noreg sterkast av al% var kjeaneleg å at del norske lena fr5 no art gjevne o r e r tål danske adelsmenner. Den danske adelen hadde alfr h hundre

Ha- halde på med å trenge seg inn B dei norske lena; men norsk lov hadde stsPtt og stengt, så det for det meste berre var p5 omvegar - med inngiftii-sg - at danskane %<binde kome Inn. Frå '8536 fal1 alle sterigsler; dansk adel fekk heim- stadrett s Nsreg, og k~asade la alle deå lena han hadde hug på.

Dette libande no Ei fylgjer for bondene og. Del framande adelsmennene som kom i f r i land med ePt melr ufri68 bonde- starad, vilde lett ta med seg hardare ~nakt%arav enn deå norske adelsmennene van r a n d e med. Den fyrste »bondeplageisen» vi horer o m i norsla historie, var da hg eira utlending. den tyske futens Herman Molkeia i Borgasysla, venteleg iilnlnomeaa

u n i o n e n m e d Dannzark og det iiorsBe l~oaidcstande. 201

her ifr& Sverige, - klagene rrnot han ei* ifrå åra 1424-25

',

IIen samstiandes kiaga boradene i Vestfold 8g p i futen slha, og han T ~ ~da Yiatvllsamt æisi ekte nordmann, anten det n o

var sjogve herr Endrid E:rlanmdsson fr5 Losna eller ein av tenarane hans iVåsseleg horer vi sa at ålaisugesreisinga i

1436 fyrst og fremst endte seg imot »%atlendsIie valdsmenan~~, danske futas: men det syart da likevel glork skålinad

p2

dem 6g, - del fans bland dem både narnngjevnae og unamngjesne som f ~ r »med sl<jelligheåt» og difor kunde bli kilt Og f y 2

dei n ~ r a s t e åra straks etter hal- VE meldingar om dråp p5

både norskfsdde s g franlande hovedsnaeainer

*,

S B dei norske

adelsmennene Izrte å det minste tidleg nolik

i

suge ut bon- dene. Lengste tida på 1400-tale stod tevlinga o m makta n

lande mellom 81alsfenarriile Hartvig og Reairik Ki-urnmedålie

p5 den eine sida og haPvsve~s$ien 1418 Hinutssoia med sonene Odd og Knut på den andre sida, og vas det nokon skilnad på desse Icarane å tilhove til bondene, så var saolck del mest »nasjonale» av dem, herr Alv og sonene hans, del som var hardast ined bondene j,

Når vi da utigjenanom 1300-tale moter slike dariske Bsoildepiagarar i Noreg som Erik ?\Iun% p; Nedenes og Liad- vig JHuriB i Trondheim, s i har

\B

ångena rett tål å ier-8ke oss at raorske 1&1smerrnmer laadde vore Iikare. Det 17ar sjolve vil- liåra i %Ida som slsapie slili framferd: unionen med Danmark kan iklije ta sktilda for del,

De% at dariske adelsmenner trengte ut del norske

t

lens- styringa, det liei-nde likevel p5 anna vis - på eial omveg - få verknad Ioa det norske bondestaiade. For sporsmåle blir, bu-ar vart det av den nerslie adelen?

Sars vilde 11s helst ilakje rale om norsla adel p5 den tida. Illen han såg likevel klart at dei ;ettene som måtte bli rekna for ei overlilasse Z det norske samfaaaide, felik t o

Kolit Norsh bondei eisiiig, s 26-28

' O g m u n d Hallclorssora v a r f u t f o r l i e i r Eiidrlrl på iunsbergsbeis f l ? 2 ,

9) Y 1 -190

Iioiit, Norsk hondereisai~g, s 29-31

"st s. 35-36, 35. d Sst s 55-38.

202 Halvdan IiePif.

slags lagnad. Dei finaste og riliaste &tene - deå som .vi

vilde Balle Im8g-adelen - hadde doydd ut i mannslinene alt

f i r e 1536, og godse cleira gikk å arv til danske adelsmenner l.

I Bag med standsbror i sj6Eare Danmark 17ar det desse inn- gifte adelsmennene som fekl*. lena I Noreg rrnder seg.

Den elaiaste norske &ta som Sars vilde rekne med i

h6g-adelen og som heldt seg oppe å manns-låna enda i hundre

ås etter 1536, var adta Galfe, og vi ses at menner av den fekk a7zre med å ha %en og styringsmalct P Noreg heile tida; det hendte jamvel i nsolsre år at ein Galle sat med eit hovrid- len (ChrIstoEer Galle i Trondheim

1346-52)-

&len sii må vi legge sattåk at desse Gallane alt pa l ~ r e h a n d hadde teke til å gifte seg Inn å den dcarnske adelen, fekk gods h Danmark og gjorde seg Bil dariskar, så deå gjorde i riiynda &kje noko skar 1 det daiaske herredorne over lena.

Reint anaaaleis gikk det med den norske Iig-adelen: han d6ydde slett åkkje ut; men så fekk han Ikkje o z r e med i lensstyringa heller, i det minste åltkje nolio nemnarade. I del fyrste tjuge åra etter

1536,

under kong Christian 911, kan ein finne ei snau halv sneis med norske adelsmenner som fekli part I dei norsine lena, og ein og aninan elles kom med

E Bensstyringa sia Og, - den siste var vel Latarbfs Galtung

frå Hardang som fekk Lista len i 1658 2, Men elles vart

den norske B&g-adelen fy1gjestrengt sett mo ta fos all styslngs- m a k t i helle unionstida, og dernaed miste han den våktågcaste retten som skulde gjere han bi1 adel. Da den norske adelen å 1648 gav inn soknad om privålegla sine, fans det berre nokre fii mann av norsk &t mellom underskrivarane; det var Lauri%s Galtung, Thrsrrd Theåste og tre mann. av &ta Handångmand

"

Den store mengda av heimlege norslie

Eg-

adels-&ter hadde vorte skeava u% or det som å sanning kunde bli kalla ade%. Dei hadde nokk Irarnlels greie p 5 det adelege opphave sitt; men dei hadde inga szeriege adels-rettar, og

Sars, Samlede Vzrker, 111 199-201. "RRR. S I 1 131, 119-50, 160-61.

Unioanen med Danmarl* og d e t norske boodestalade. 203

s i seig deå tilbake i dei bonde-vilkåra som del frå fy-steal hadde stige opp or,

Det lian %=re sant raobak som Sars seier l, a t desse

adels-~ltesze sosri såleis vart til bonder, ilikje synte noka evne til

a

,else ,in norsk rsasjoaral opposisjon. &%en dermed er &kje alt sagt om del merke der kunde sette etter seg k norsk

historie. For del, måtte da korne t18 å fore ny styrlae Ipn i det norslte bondesbande.

Tisseleg labrer vi om at somme av adels-aettene armas reini ut og tjntes bort, Bispen Xiels Dorpla fortel i si s p p - skrift om adelen i Akershus bispedorne i 1649

',

at den siste Bandångmsand laadde doydd for nokre gr såa på ein hus- mannsplass på Ringsaker og Hate etter seg kona si, ei bojade- dotter, >>u& ydei-ste armod)), og a t dei å Tune på osrfold levde nokre fatige b i n d e r som hadde ~degeiaererei fra deres Adelige EstraeQisn» a r &ta Bagge. Men han visste desseeta

om mange norske storbonder i Gudbrandsdalen, på Hed- mark og Ro~neråke, som &tas jfr3 adel

'.

Erik Popmtoppidctn~ fortalde samstunda om bonder av adels-:ett i Trondelag

".

Frå Sogn meldte futei: Rarberg å 1754 at deå som endia levde

att der a v adels-ættene Beazkesto%c og Blustak a7aa »gemene Rorider, saa at deres Stammenavn er ganske ijde)) j. Og fon

det meste Borer vi noli seie at Iågadels-cart%e~%e bcldt seg 1

live som vanåege gode odelsbonder rundt ikring i laikde Ti

k a n peike rrt slike ætten. som Gjzslång, Bratt, List og NunBc i Gudbrandsdalen, Hornes-&ta pa Osifoid, Theåste

p5

Lista, Gealt~ang H Hardang, Slaak, Sosp, Ho%& og Blyslak i Sogn,

og enda fleire, - cartter med sete bade på AustHæi~d og Vestlarad.

Yår r i mirsnes a t det var ekt hovudspsrsmål for fram- volastereil i det norske bondestande, s m det kuiade halde oppe sdels-eiga sl til jorda i %ande og heller auke jordeiga

Salril. T'kerker III s, 203.

Magazin til d e n Daiiske Adels Nisl. E s. 46 og 47.

S. st s. 13-31.

Norges iiaturlige Historie I1 s. 460,

204 Halvdan Kohl.

si errn Pa ho minke, - og når vi dessuta tenker på. at stri- den om herreretten o r e r den norske jorda stod aller hardast i 16de hd.-åre, - sa skjonner vi let% kor mykje det måtte ha å seie for bondene at del nett på den tida fekk ei tilfar- se% av s~0hekgande gardamenner alr adeBs-&t. Frå alle kantar av lande horer vi o m at det var sdelsb8ndene som var del naturlege f6rarane kvar H si bygd,

og

vi torer nolik rekne med at del som visste seg i skyld aned gamal adel, hel& enda seågare enn andre fast på odelsrett og sjii%vstende. De%

viide iltkje la seg kue av framande futar.

At desse adelsmennene som vart til bonder, 1 sanning hjelpte til 5 egge fram n y oppdrift i det norslne bondesam- fulide, det sei vi kanskje Inlarast i den oppstiginga som i denne tida gikk for seg frå bondestand til embetsstand,

Eg

har nyleg pelkt på denne merkelege tilgangen E eit foredrag om »Norsk historie i 11s frå aettehlstoria)) l. Og eg trur det

kan v z r e rimaken verdi å sj5 enda nsko nærare pa han. Den oppstigliiga det her er tale om, kom særskilt til å sette merke etter seg å den nye leden av statsstyringa som skipa seg ti8 å 16de hd.-Gre, - statskyrka.

Den nye lutherske kyrka korn B fylgje med det danaske herrevelde over Koreg, og ho fekk nnykje 5 seie for norsk sarnfundsllv på. ymse område, såleis for bondestande og. For

so vidt kan eln seie at nett med Iigrka til reådskap fekk unionen med Darimark særlege fylgjer for dei norske $Ondene. Det er mogleg 5 ha ulike meiningar om den lutherske reformasjonen hadde vunne fram B Xoreg så framt Ikkje

%anide hadde vorte lagt under dansk styring; indre %rebuing ti1 Reformasbionen i lande sj6lv veit vi mest Ikkje oni, og

reint faktisk \.ar de% med dansk makt at han \?art f6rt igjen- nom i Noreg. Svaert store skifte kunde hail IkkJe Piorne til å gjere i det norske hondesamfunde: ei11 norsk Bmisboriesksiv-

ing har med full rett Imalde fram de& gr~ailnhore at s a ø - furidssklbk og rettsliv lios dei norske bogdene gikk sin sjiPSv- stendige voksteareg trass i all framandstyrårmg, - dette er

-.

Lniorien med Danmark og det norske hsndestai~de. "B:

eit hox~udvilkåi for heile den nyare ilorsB;e historia. bien

det ei. for mykje sagt s m eln vil freiste slå fast at bonde- samfarnde åkkje tok åmot rzokorz paverknad fr& Danmark eller det danske styre.

Det er mest sjblvsagt at niir den nye statskyrka var ein led i det danske hersedbrne over lande og lainfi3rte dansk mal å all gradstenesta, -- og når deni same kyrka sia tok aIP skule-opplzringa i sine hender., like eåns berre med dansk mål i skrift og i tale, - s2 måtte det rrorslce bondemåle kolne axa~iker ein dansk påverktrad som i alle %iBfeXle var rnyHcje sterkare enn laan elles vl%de rore Det er dette vil- kåre som har fort med seg at det religiose målbr~lilie hos deB norske båsidene Imur fåit mest rein dansk form. Og det måtte få sitt å seie jamvel for bonciesfai~de at det vart sett ein stopp for a19 b s k a r l på norsk m51y så bondene i. eks. niStfe lese både del gamle norske kongesogrrne og gamle kjernpe~lser på dansli.

>Hen enda-til i sjblaie det okonolnåslae live hos isondene diom kyrlta til å gripe inn på szrskild sås alt ifrå danske foresetningar. Eg Lenker gå den striden som ho forte uti- gjennom helle 16de hd.-åre Imot bondelotten av Byrll;etienda, Ein kara n s k k seie ut denne striden hadde konae I gang

alt fore den nye kyrlteskipnade~9, i Iiatolsk tid, så det .;ar ikkje berre det danske styre som vai sl;lald B han

',

\'å ser

at somme bispar akt å l a d e $r&-åre hadde freista på å ta i det minste halarparten av bonde%otten 811 bruk for preste- opplzringa i kyrka. Del er elt vitnemål o m at den norslse kyrka var med å deri store reform-rorska som på den tida var i gang i heile den katolslie layrka og som ie"BekXae med ?and forte frasen til de6 vi szrskilt kaliar »Reforma- sjonen». Om ein vil, kan ein difor fa dette med i laåstoria o m forebuinga for Reformasjonen i Noreg. JHen det var no likevel fyrst med sjolve denne Reformaqonen at striden oaaa

bondelotten vart eåt brennatmde spcirsmål i lande, Og han vart da teken opp med griinnlag

i

danasli kyrkeskåbli og loaS

-- med det krave at tienda skealde blå skift i berre ire partar,

Pkkje

lenger i Lire, såleis a% det ilnkje Penger sknalde bli spors- anil om no%ion >)bondelott» av ho. N i r den nye statsstyringa

på andre måtar Og tok til å auke skattetyngslene h r dei norske bsndene, så var det noks som vel snarast fylgde med heile f r a m ~ o k s t e r e n for statsmakba å denane tida, og ein kan ålikje legge skez8da elnsidlg p& det danske herrevelde. Men å striden om bondelotten ser vi at saerlege dar-tslce maktkrar låg under, og det r a s da gjennom k y k a at unionen med Danmark la nye tyngsler på dei norske bondene, liksom det var gjennom kyrka at han sette merke pa åndsli-se hos bondene.

Så mykje meår verdt er det da å legge velit p& at 1 denne nye kyrlia fanin der norske bondene e311 veg 211 opp- stiging. Det liar eik slag revanehe dei tok i dl at deå trengte seg fram ti1 makt B sj08ve kyrka, og det arar nett

E

stor m o n del same ættene som den danslae sibyrrnga trengte ut o r adelen ned i bondestand, som n o rykkte In p i embetspostane 1 Biyrlia,

ja som ein kan seie slaapte det nye riorske prestestande.

Vi har dess verre Ikicje så god greie på den norske presteskapen i fyrste hundreåre etter Reformasjonen som a6 kunde ynskt oss. Men vi h a r da fakta n s k k t11 å stadfeste det påstande eg ber har sett fram. Eg vil ilckje feste meg noko særskilt ved at dei fyrste lutherske båspane i Bergen

og Nidaros, Geble Pedersson og Thorbjorn Urati-, horte til den norske %:g-adelen; det fekk inga konse%nver,sar, for bispane vart elles regelreit tekne ifrå Dannnark fil Hiks med dei ovste verdslege styringsirnennene. Det vctr sokneprestane som h store flokkar Inom ifrå den norske bondeadelen.

Og

eg ril da s ~ r 9 e g peike på koas det gikk I Kidaros bispedomeg der kjenner vi noliolnmrade bra ti% del prestane som vart kannikar

i domkapitle.

Fremste inannen mellom dei tr0ndske kannikane etter Reformasjonen arar magister Henrik Xilsson, uekte f6dd son til Herr S i l s Henråfisson på A~astrått, og han vart horude

h r eån heil liten ~ t t e r l n g av prestar, Man fekk med seg i domkapitle håde ein son

og

eln verson; el sgster ti% verson

Unionen m e d I k n m a r l a og det norske bondestande. 207

haras vart gift med laannlken L a ~ i r i t s Silsson a.; ei tr-åjndsk lågadels-&t9 og både solaene og verstinene tå1 denne laem Laurits \-ar prestar. Tå$ låg-adelen horte like eiras dei tipondske kannilaane Sigurd Pederssian i Skogn og Elling Pedersson i Rodhy. Herr Sigurd r a r av den =eta Holk som laisrte heime i Xordfjsrd og Uttrondelag; to a s sonene baap.s vart kannikar

og presfan., og ssnsarnene yart prestar, del og, Del er ai ny

preste-aett vi her 1n6ter; men ei a n n a grein av &Sa vart -=rande bonder. Deå var i skyld med Iztgadels-ztta Soop

fr5 Sognl og frå denne &ta kom del Iilae eins Ihai~iiiEiar og

presiar til Nidaros bispediime, mea h o eEPes r a r t sittanåe i bondestand å Sogn,

Såleis Ann vi

L

dette bispedQme alt Bfr5 fyrsten heile ringar av preste-=tier som hi9rte til norsk låg-adel, Men

det er verdt å merke seg a t desse adels-&%ene er heilt ral~jente fore del IGde hd.-åre; dei hadde aldri det vi veit - vore med i noko slag verdsleg styring Gr, dei var 3 r6ysrda berre ei overklasse melloan b i s ~ ~ d e n e , og de! vart vzraiade h ~ n d e r samstundes med at de8 gav oppliav til preste-&ter.

Såpass rike opplysningar som åfr5 Xidaros bispedCln~e

h a r v6 &kje frå dei andre bispedoplga i baToreg. Men rundt Hkrår~g I, lande rnh)ter

TB

da tilhove av nokcr%tinde sanne slage, På Toten filen vi i d554 ein-s prest av .&ta Skalitavl som ee%Bes r a r t biinder på Hedmark; å Gaidbrandsdale~~ samsbundes elai

sokneprest på Lom av den austlandske &ta Bratil, og der

B.

dalen fekk. del p5 1600-tale ei heil presbe-&t 391anch semi

hGr%e til lågadels-&ta på Blaker på Lom

'.

På Vestlande ser vi at z t t a Dal på Finereite å Sogn kunde

d e

eial bror

t41 sokneprest å Ftis.de, naea ein sannan bror vart sitiande bonde på =ttegarden3, Og Krag9ane på Hornnes i Fana kloyvde seg på 1500-tale å bondeztt og p r e s t m t t

P5

adle kantar h a r vi d a den same tilgangen: den Iåg-

adelen som Llålije fekk v a - e med f Lensstyringa og som r a r t

'

_{Sars, Saml. T'zrlier IPH s. 203.}

S. H. Fiairra-Gr6~1ii i Sorsli Slelitsiiist. Tidsslir. I 7-14.

H. Sollied i N. Slelrtsla. Tidss1;r. 1 219-20. q D , s. i X,:. Slektslr. Ticlsskr. I 22'3-30 og I1 168,

tål det eii-n vel &orer kalle boi~de-adei, gav prestar %å% den nye statskyrka og skapte helle preste-&ter som såleis grtannla eat retteleg prestestand 1 Koreg. Dermed r a r t det gjeve yiI- liår for at dette nye og viktige embeisstande krandie kjenne seg norskt, og vi moter da og norske kjensler og Bankar hos prestar eller prestlaerde folk av denne bonde-adelen, slike son1 Absalon Pedeåsson Beyer frå Sogn og Peder C16tbasson Fråis fr2 Vest-Agder. S e t t for dl bondestarade fekk så sterkt eit tilsig fr: Påg-adelen

B

Koreg, kunde det hjelpe til 5 bygge opp ei ~ : y overlilasse på laeiinleg grunn. Og kor mykje så denne overklassa eigna til seg av dansk liulturform, så kunde ho likevel i aaolion mon bli ei forsvarsmakt for norske ssjolr- sfeiade-tradis~snaa..

NoHio av det same ser rå på ert anna område av eai- hetsstyringa -k Noreg, - nHr det gjeld lagmennene. Dei vart aldri så rnylije av eit fast stand sorai prestane, beint fram are% for di det var så fii av dem. Men det a.ar riktig nokk, det som alt Sars har peilit på

',

at mange av Iagmenanelae y & 1500-tale vart teline o r den norske Båg-adelen, Han nem- ner fra siste helvta al7 dette hd.-åra sju Pagrnenner av aettene Green, Benkestok, Hartgenger, Haar, Theiste og Gyldenso,

og enda er Ilsta hanas slett &kje heil. Desse lagmennene sysla ikkje berre med nasjoiiaB lopi og rett, men dyrka dessbata den gamle norske historia, såleis at. del

og,

på melr enn eln måte, heldt nasjonale tradisjonar ved lag.

Alt dette baer da vitne om korleis det norske bonde- stande I unionstida å%ikje berre verna om sine eigne rettar i s a m f ~ ~ n d e , m e n dessula gav kraft t11 andre samfrnndslilas- ser. Og dette kon1 å Bilbakearerkirad 61-5 den nedstoiten ssnr rnnioiien med Danamarlå gav den norske adelen. Det fortel da ikkje sa Ilte am den indre motstandsmakta i det norslie samfbande, og hjelper til å forklare nyreislnga i norsk historie, Det er den gamle lova oan aksjon og reaks~on som a6 Pler finn eit szrinerkt dome på,

wldare samar-al-ieng. Dei omskiftingane mellom adels- eig

bondesland, den byiglegangen med oppstiging og nedfall som vi laer Baar mott, er vel i grunnen ein ålmenn tilgang som. enda kali tienage til nzrore utgsanskiiig. Det e rett

nolili så at grnniatailkei~ B all historie er å skildre vokster, omlaging, rbrsle. Jfen når B'I har ilja granske eii samfund i eldre eller a p r e tid, har vi altfor titt konge tid

B

spbge etter tilstand, etter faste Billiove nxellom s ~ r s k i l d e samfuapds- Iilasser, og ikkje etter dei stendige overgangane, 6'i har leik korne til a sjå statisk på samfunde å staden for dynamisk, Og likevel rna vi naokk sanne - eg trur det gjeld åkkje berre i norsk historie, men i anna hisaorle Ug, szierleg da i den iiorderlendske historia - at jamvel slik ei klasse som cacaelen sona alltid har elt drag til ii grense seg a r , jamt har vore P

r8rsle opp og iled, % vissa i heile den norske adelshistoria kan

vi sjåa koss nye folk ifrå boradesfande stendig stig opp og tek som innafor adeleaa, og eir1 heil% ny adel kara skipe seg p&

dette hoaade-grunnlage. Så lenge delte gilala for seg fritt og uhemma, kunde adelen halde seg frisk og skerle, Det val- d a han for sal~uor sette malit på å stenge seg av for slikt n l t t tilsliot, at haai sjukna bort og måfte s8ke ny styrke srtaloinds,

- det var dette som fbrte fram til deå skandinavlake unionane, Men så kunde bondestallde ta opp å seg dem som på den måten ikkje slapp fram t19 adelsstand, og oppdrifta vendir seg da Imot embetsstande, Såleis er det alltid rorsle i det samfunde son11 i sanning Hex-er. Xår det Ikkje lenger g i r ein frisk straum att og fran1 rneI8om samfinndskIassene, da e r det slutt påi Påve i dette samfunde.