RICI FÜLMINIS

iL F. F.

Q. S. ί DISSERTATIO PHYSICA β CAUSS

_AM&EFFECTUS

FÜLMINIS

Lcviter

_adumbrans,

QUAM,

Annuente _{Ampliffl Senatu}

_Pbiloß

m llluflri

Upjalienfi

Academia,

Sub _MODERAMINE

Adm. Reverend. & Celeberr. _ViRl,

f

Dn.

_Mag.

_Ε

_RICI

ALSTRIN,

Log.&Metaph,PROF. Reg.8cOrd» D Ε C Α ΝI h.t._Spedabilis,

Pro iolitisin

_{Philofophia honoribusT}

Ad_{publicum Eruditorum examen} modefte defert

OLAVUS HL

μ FESTER GOTIiUS.

Ü

In Audit. Guft. _{Maj.d.2* Maji 1731.}

STOCKHOLMS,

Ex _{officina WerneriaNa*}

Maxime Reverend» <£r Celeberrimt

VIRO,

Dn.

PETRO

SCHYLLBERG,

S. S. Theo!.Dottori δς, Prof.

Reg,&

Ord. Ven»Confift.Eccl. AdfejforiGravis* iimo> in Upf. antiqua Paßori

adjacen-tisque diftri&us Prxp, longe. \

Digniifimo,

Admod.Rev.atqueAmpliJJimo

VIR03

Da

Λ

Ν

D

R Ε

JE

,

UNGE,

Dioecef.ScarenC Archt-PrspoßtoScT

em-pli CachedralisPaßoriMeritiflimo,Con<

iiit« _{AdfeJJl Primario Lauda.}

tiilimo»

Patronis &

Promo-C\Votiesvenerabunda recordationerecolojc·

•^^ftrumin me benignitati's favorentito«

da occafione, animum meumgratijßmum

de-quodbocqualecunqucfpecimen)

Vobis»

Pa*

pignusofferamJfimulqtte me fortunas nie*

Deus Ο, Μ.femperfetices& diufuperfiites

Max. Rev. Dn, Doctoris

&

cultor

im»

_Amflifjimo

atqueCeleberrim» V1R0,

Dn.

_TO

_{Η Λ}

_{NN I}

t

f;<s3mme<scw

vis· Inilluftri Athenaso_Upfalienfi,

_Eloq.

en- & Polit. Profeßori _{Reg,.& Skytt. Ce-;}

lebratiflimo, Cpnfift. Acad, _Adfejf. Yigilantiifimo.

Oj Admodt Rev,

_AmpliJJtmo

_VIRO,

l\

Dn.

_Mag.

_Ε

_RIC

_O

SIBERG,

;m- 7

on« gtockholmix,adTemplum St.Cathari¬ nas_{\Pafiori Digtiiflimo, Confiftorii}

Adfeßori iEquifllmo*

io-

toribus

Optirxiis*

je coioautem, nonfecusacpar eil ,femper->

VC-tO' tief follicite ammo _{difcrucior·> qua comrno·}

Je. clarem. _{lgnofcatts igttur}t oro bumillimep

ρij troni 5c Promotores, in gratißimi animi

me* ÄfVeftro Patrocinio commendem. _Vos?

}te! vivere jubeat. Itacalidoexpeilore _optdt

&'

_Amplifi.

_{Nomia Veftrorum}

jt0f humillimus

Plur. Rever. érPr£clarifßmoVIRO,

Mag.

ISRAELI

©3COi$Ä/

Vigiliarum

& Legionis

Prsetorix

PafloriMeritiffimo, Confiftorii

Aulici

_{Adfeff, Graviffimo.}

Plur, Rever« &Pr^clarijfimo VIRO»

Mag.

Andrea

HYGRELL,

Tormentari^ cohortis Stockhol-menfis_{Paflori,&Adfeflori*.}

Conli-ftorii AuliciLaudatiffimo. Plur»Rever,

_{érPrxclari/fimoVlR.Of}

Mag.

_Ε

_Li

_JE

B3031S*/

Primaria? _{Legionis equeftris}

_Pu·

flori _Digniffimo.

EVERGETIS WESTUM ATISSIMIS.

Qb

eximiA

longo

temporein fe colUtn bene-ficiatexiguas hos lucubrationes, cum

or-dent_{i voto, atqueulteriori fui}

commendati-onerferofficiofeoffert

jPlur* Rever» & PracIariiT, Nom* Veft,

Cultor indefeflus

rfilte öä·öä? caSt^ caIoc

#?.-.Qfaejfccjfd<·^·<$- sgvfc$f1Qk'<饷&«5*<&<$: £$<«f

\rmmm®mmm?m

ci(·^3$<&^5·φ<φ<<£/·■^

«);<. »gp £gp ajps)lfi tJif:SJJB<BP «SP SiP «8J1iiUii®i ί»ρ /r;* «τρ «ro JKQ

PR£FATICX

Nter alia Summi

Numinis _{opera ,}

qua?ubique

intue-mur

proriusadmi-randa,

Fulminai-, L isque ilmilia in

nubibus Phasnomena mirabilia

no-bis _{obveniunt, quorum vires,}

vi-riumque efFe&us, fingulis annis

nunc_{faepius,nuncparcius,non}

abs-que _{ftupore cernimus mortale^} His utitur Deus_{Opt.Maximus, ad}

oftendendamfummam_iuam poten-siam ac _{fapientiam :}

his

_homines

terret, & levere _{punit. Quod} ia-pientes inteliexere

_gentiles

; nam

Seneca fulmina vocat _{tela, qiiibm}

adver_{fetshommmpetcata}

_fitlmwan*

dum _{eß a). Nec facra pagina} mi-randum&tremendum hocce

* _{@ Ο φ}

örtirn filentioinvclvit; _Jobuséniril fic _loquirur:

_{rhxHs: "\Vipa bN}

_dvt

i. e. tonavit Déus vocé _{magna mira'}

biliter _b).

_Atqtie

_David

vindi-öarti irafcétitis Déi _defcribens, per

fulmiiia

eaiti elxprirnit:

Ήρ

\Γ\Λ mm mpra dvtI

birsm vsn rtbtim _♦mottn

•t=3ChP ΡΊ_{mp-oiHaecverbaSchmi*}

dius iic vertit: Tonavii enitn hi

ccelis _ffehova,

_{altijßmus de}

_{dit νο·}

cem_{fuam; grandinem & ρrunas}

ig-nie. Ita ut _{mißerit telajua,}

_&di*

K

fperßerit iUos; &fulmina multa

con-turbaveritiüös _c).

immenfam

_{quöqueoifinipoteritii}

bonitatem_{fufpiciamus^ quihis}

ful-gurum ignibus, aérem a variis

nö-civis _{éxhalatiönibiispurgartdo,}

fa-lubritatém reducit, & arida atitea

prata &ficca ägficölatuiftarva cö-piofis imbfibus tonitruä infequen-tibus _{fa?pe rigat.}

Antéqiiam ad ipfampervenieitilis de Fulmine _{tra&ationem, qux}

_de

Vöcabülo nötatti _{digna ftiht,}

_paucis

ante

ante oculos _ponamus

neceffe eft;

pra?fertim,

quum

id

facere videatur

admeliorem rei ipfius, quam tra-ctandam nobis fumfimus,

expofiti-onem»

Quodad Etymon attinet,

Fulmen

quidem

éft

vocabulum latinum,

&

a verbofulgeredicitur, nam ut

ab

amo amor, iic a fulgeo fulgor,

at-que

ab

Fultum

eft

fulmen,

teftante

Voffio

_dy

Alio

_{nötninefulmen}

_dici

poteft

/-gnisDei,

tgnis

cceleflis,

Jagitta,

t

em-peflas

ccelitusemiffay &c,

Ebraicep^

Graece _{φοντ«, Svethice}

&

££(jorfcöttappellatur.

Priorem

vo-cem Svethicam a lingva

fan&a

ha-ud inconvenienterdeduci

poile

ex-iftimatBaziusin hift.Eccl.c.i.We-nimignem notat

&

p^eft

nomen

di¬

vinum, unde exiguä litterarurn

mutatione ta&a, $|1ja idem

figni-ficareta c _ignem

DeL

Altera

_vero

vox, a Thorone, quem

Sveones

Gothique

noftri, quaft

aeris

4> _{® o &}

que praefidem* olim colebant,

ησ-men habet _{ej In hane rem ma»}

xime_{Rev. Dominus Archipraepofi»}

tus _{Rhyzelius fciibit ( /): Wäret}

Hednifka Förfader

hajτοa

tiljkrifaet

SS_{fkjedundret och Liungandet finom}

Gudi Thor , hivar af ivi ten i dag

kalla _{thetta brakandet Ίhordon*}

Reliquas appellationes Svecanas,

nt Tbor_{gubben , Korngubben &c.}

vulgo potiifimum ufitatas confulto praeterimus, & brevitati ftudentes> caufias<3c _{efFe&us fulminis} rationi

maxime _{convenientes, quantum} poterimus, in_{fequentibus thefibus}

eruere conabimur.

A)Quafi%Nm. pag* 8p&, cap«44, b)

Job, v. 5. _{c)Pfaim^ ig.} v.,14* if.

{d) Infuo EtymologicopAg, 26$. (*}

vid*Sven*Metandvi _{diJJ,.defulm'we* (f)}

Brantotogiapag%n4

Thei- I.

His _breviter

_{pramiffis, ad}

fra<3ationem _{ipfam progredimur,}

exponendo ftatim _{quid fit}

_fulgur,

@ ° @ s

quod, 'qua materiam

&

modum

produ&ionis, a

fulmine

non

differt;

necfulmen ilnetulgure, _qua

origi-nem, _percipere poflumus.

Eft

e-nimnihil_{aliud, quamignis}

_fulgens,

ardens &comburensin nubibusor-tus, _{quo, tempore maxime}

_aeftivo,

rariusverno&autumnali, hiberno non niii rariftime turres, templa,

arbores, sedificia &c. incendi

com-burique

quotidiana Ioquitur

expe-rientia. Inhoctarnen

difconveni-entia _fulminis & _fulguris

potiffi-tnum _{confiftit, quod}

_fulmenfit

ex-halatioin aéreaccenfa, nonibidem

mox.exftin&a, fed ob materia?

co-piam, magnoimpetue

nubibus

e-Ampens, & per

nubes

inferiores

hadern continuata ferie ad terram üsque penetrans: vel

fulmen eft

i-pfei&us, _quitot

admirandahoren-^aque

interra noftra produeit

effe-obvia videlicet _quaevis

_faepa

profternendo, atque igne

confu-mendo _{g). unde}

_fequituri,"

_fül¬

len _{ad fulgür, ut}

_effedus

_ad

_fuarn

Ful-6 @ Ö

Fulmen _{itaque nobis tantundem} eil, ac vehemens impetus igneus, qui

frequenti exhalatioftum

intefti-j, no motu &mutuo partium attri-: 2,tu accenditur» fubitaque expan-„ fionenubesconcutit, difploditac j, confertimdeorfummagis, ubimi-„ norrefiftentia quam furfum,

ubi

3,major nubium fuperiorum

moles

incumbit,vehementiffimeerum*

i,pit

h)>

g) Rudd. Phil, Theor> päg< §» l8«

h_{) Verdries Phyf^paq, *». 577.}

Thef/Il

Diverfa effluvia ex terra no*

fira 3 pro multiplici

particularum

terrettrium _{varictate, in aéream}

regionem elevari> c&rtum

ett»

Et

ut _{particulas non} humidae _tantum>

fed ficc^ _{etjam &}

_{inflammabiles}

funt, ita eas in vapores&

exhalati*

mes_{difpefcimus» Atque ineo}

licet

eoiiveniant*

quod

par

ticul#

fint

ad-modumtenues;exhalationestamen funttantum exilesmoleculse corpo-:

rum terreftrium,pingvium_e

loci?

ficcioribus in aéremfublata*,

vapo-res veroex_aqua

_&

_corporibus

_aqua

imbutisattölluntur.

Materiamau-tem

_{fulmim conftituunt}

_non

vapo-resy qui

aqiieaproducuntmeteora;

fed halttusj &hiimprimis

fulphurei

iisqueiimiles; quiaeacorpora,

quae

Fulmine ta&a funt, odorem

fulphu-ris_{poftfe relinquunt}

_{6c fp}

argunt ve¬

hementem* _Egregia

_nujus

reiex-perimenta

exhibent,

tum Maxime

Rev. Dominus _{Archip» Rhyfcelius} in

_BröUtologia

_i)>

_{tum AdrmRev.}

& Prceclariffim. Dominus _Magifter

Andreas_{Silvius, Paft*} &Praep.Da-lenfis

_Veftgorhia?

_in

_tra&atu

_editö

a. 1*728- _qui

infcribitur Päminnelfe

md Guds

_{hemsökande dunder/lag.}

Ubi _{fequentian3rrantur:}

_{mit under}

Gudstienften Mari#

befokelfisdag,

Λ.

1728, kom ettflört mörker

medförv

fkrtckeligit

dundrande och blixtran¬

de

_fomflog

_{ned iStora}

_Borgunda

Kyr-kio. Nedre i _{Kyrkjan jyntes}

_flrax

'mder_{Itungandetuti ett}

_agnableck

_ett

£ _'© o @

klar eld til_{utjeendefomn<erthetßar- t}

kafle brinner ien _maasugn,

_hvoarpl

_g

kom_{flrax en}

_{fwajwelachtig}

_{rök, ochi r} upfyIte

kyrkjanffå

_{tjock, atthen em i} icke kunde_{je then andra, St cetera d} qua? fequuntur k), Hinc conftat i

materiam_{fulgurishalitusimprimis κ}

efle _{fulphureos: St fa?pe, quad}

no- a tandum _ett-, nonvifo _{fulgure, adeo g} repleri folent loca fumis_{fulphureis, c}

utquivisimminentemterapeftatem

*

praefagirepoffit. Hinclac&liqiJO- * 1

res _{férmentantesad}

eoagulationein

^

^

St acorem_{concipiendumtune}

tem* *

poris maxime difponuntur» *) 81, _k)pag. Z.

Thet III,

Omnes _{ejusmodi in}aereme»

lati,

_ibidemque

_{hofpitantes ac va- ,}

gantes vaporesSt exhalationes ori*

ginem aliunde, quam ex _ipfaterra habere nequeunt; _{quippe qua?, ut} fcEcundiffima_{mäter, complexufuo,} läquam non tantum St_{faxa, fed}

et-jammetalla, bitumina,

falia, pyr* fes>

@ α 9

%r- _tes} iulphuraaliaque

foifiliaadim

-px gentem copiam

fovet. Horum

o-ichι ninium effluvia longe lateque _per μ inferiores terrse meatus _vagantia, :ra data porta erumpunt, atque varias

tat in aére noilro mutationes Sc

Pha;-iis nomena prdbent. _Sic poft _motus

0- _atquequaiTationes _terrse

fsepe

ful-eo _{gura cum} tonitru confpe<ää funt5

is, cujus rei recens exemplum

habe-im mus, quod anno 1729 in Hallandia

o* i^d.menfiso&obriscontigiiTe, mi-m { bi, Pr^clåriiT. DöminusMag. Vaf-B« ienius per litteras retulit; hora

e-nim_{71mane, motus terrse}

perHal-landiam, Bahufiam, Veftgothiam

&c. _{audituseft, &hora 9|fulgura} atque iulmina crebiora in

Hallan-5· dia_mortaliumanimos_perculerunt.

I

!

Thei.

IV.

?a j, Ut_autem halitus ifti é _terra iri jt 2eremadfcendant,ibifuilententur/)

&commifceanturcum aliis, nece£-t-

feeftaccedatcalor,

vel

fubterrane*-1- _{veifolaris, vel uterque.}

10 _{® c @}

rem fubterraneum _{dari, éumcjtfe}

varii _{generis effluvia vel}

extenuan-do infilamenta levifiima, vel ii fu-erint fluida diametros eorum

au-gendo w)

ad

fuperficiem terrae immo_{longius elevare, reseftextra} controverfiam _{pofita. Supra}

ter-ram occurrit calor folis _{major mi*}

norve, quem provario fuo

_pofitu

Scaltitudine effluvia éterratjcca

al-tius_{educere,acadcontinuo}

adicen-dendum

_adigere

_etjam

_conftat,

Hic motus non_{perattraßionem}

fit, fed potius_perradiorum

folari-lim

_prefiionem

_{Sc agitationem va*}

riaro: non aliterac _{pulvis in mini¬}

mas _{particulascontrituscum}

pedi-bus

_pulfatur,

_{ifi altum}

_afcendit,

Prasterea hic _obiervandum,

vapo-rum Sc halituum _{particulas pro}

ra-tionemagnitudinis, figur«,Tuper-ficiei Sc motus_{magisvelminus,}

ci-tips vel tardius elevari. Halituo-fe hascce _{effluvia, quia}

_vaporibus

longe iuntfubtiliora,

yifrigorisnoa

faci-® O 3§& II

facile condeniantur, nec ad

priiti-nam confiftentiam reducuntur.

Prsterea obattenÖationem&

rare-faåionem_{particularum,}

_quibus

ex-halationes conilant, _ejusmodi

me-teorain aérem evehi _ibique

fuften-tari _exiftimant Phvfici. Verdrieß & alii.

Quando enim cqrpörum mo-* lecutecaloreitaextehuantur,

ex-panduntur acrarefiuntj utaérem"

raritate _{iuperent: tum}

_ab

_ipfo

fpecierariores faéte fluido aéris,(( ab hoc neceiTario vi _{gravitatisfu-<c}

£ _{evehüntur, non fecus ac alia<c}

corpora craffiora üuido fpecie"

graviori immeria, ex imo in al- "

tum_{pellunturatque}

_{fufteatantur ή).}

/) Hamb>Hem: Ρhyβ pag. 274.§♦f4g,

m)conf\ Nob. Sved. Dxdal» Hyperb.p. 75.

n) tftrd, _{conßt,Phil, Hat»ρ,fog,}

Thef V.

Halitus in fublime elatos> 5c in ae-fe

conftipatos vario modo accendi

poiTe&_{fulgura efficere}

Ϊ2 _{® Ο &}

rumnaturalium _{fcriptores: velaf·» ϊΐ}

fricatione & colliiione nubium _{o) η}

eofcilicet _modo,

quo ferrum &la-

fi

pis mutuo colliduntur, ac ut dura c

lignaconfringuntur: velcompref- t»

iione _{violenta, fa&a ex ventis ex fl} adverfo _{pügnantibus, cum}

exhala-tiones a nubibus duabus

intercipi-untur, _{atqueillarum compreflioni}

reilftendo valide _agitantur.

Etenim halitus _{ejusmodi,cum «} conftent _{effluviis, qua? flammam}

ρ

facile_{concipiunt, denegatis iisoc- ft} cafione8cloco ultra _exfpatiandi

_ob

_n partium aquearum in aere

fuperi-ore _{&frigidiore condenfationem&}

undiquaque

compreffionem, inter- ^

na _{particularum agitatione&motu}

t(

videnturaccendi. _{Hocplurimae- ^} vincunt _{experimenta chymica,}

^

quas ex Phyiicis heic alligari

pote-^

rant; _{quando enim unciis}

quibus-n

ή dam olei vel _{etjåm fpiritus}

vitri-n

„ oli certam quantitatem _aquas

{

_β

5,communis affundimus, 8c _cum

mixtu-@ Ό @ Ij

mixtura _{incalefcit, Iimaturam tC}

mards iteratis _{vicibusinjicimus,c*}

fumi albi _{adfcendentes admotaÄ} candela cerea _ardente

incendun-tur, _{atque fulminationem cumCÉ}

ftrepitu producunt^).

o_{) Chauvini}

Lexi, p. 267, ρ) VerdrU Phyf%p,m,

TheC VI.

Acceniis _{exhalationibus,} ful-gur pro diverfa particularum iiil-phurearum _mixtione, cum

terre-fttibusfciiicetnitroiiS,

aut aliis

ii-ffiilibusplus

minus vifcidis, vel

in-tenlius _{eil, vel remiflius.}

Novimus _{lignum bituminoium}

&_{piceillitum, nonfolum ignem ci¬}

to

concipere & vehementer

com-buri; fed _{etjam flammara akiusSc}

intentiusalio_{lignonon bituminofo}

Ipargere

poile.

Ideoque

quod

o-ttmi_{flammasignique propriumeil,}

nec_igni

fulgureo denegandum

exi-ftimamus.

Ob hane diverfam mixtionem

nonfqlum

magna

fulgura

adparent,

ted

_etjam

_{leviores interdum}

i4 @ o φ

fcationes,vulgo

Kornblixt,

nonpro- a;

cul a nobis videntur, vel cum

nul-

jr

lo, vel admodum leni

infequente

C(

murmure; quia

exhalationes

circa

_Cj

maturitatemhordei, ex

fegetefine

e

dubio _copiofe

_egrediuntur;

_fed

_{a- n} deofuntfubtiles, utfrigore

noåur-

g

no ftatim condenfentur, comprii e mantur, ignefcant &

inleviflimam

flammam tandem erumpant.

Ac-

ft

ceniione autem harum

particula-

C]

rum tantum concitari 6c

expandi

|

a,

non _{poteft aér,ut}

ejusmotusfo-numexcitare, licetviiusfulgurper- ((

cipere queat.

Alio

autem

tempo¬

re flammas in modum

rapidiflinii

_^

flu#minis, horrendo cum

impetu

6cfragore, adterramusque

de

vol-vi, cumlpe&atorum

ingenti

timo-

J

re _comperimus,

Atquehocfitcum

_^

major quantitas

materia

inflam-

'

„mabilis,

aeremfortiusexpanden-

^ η tis, fonumque excitantis

majo-

ρ

rem, adeft. n

conf, Hamb, Etern,Phyf.p*2764§♦ff°, ti

;

Thei. VII.

J

Credibile _eil, non omnes

in

aere

® o φ tf

aére _{vagantes halitus fem el8c iimui}

incendi, verum per intervalla

vi-te

cesque; quia halitus pluribus in

lo-ca _{eis aéris}

fparii, nunc ferius, nunc

ae

eitiusflammamconcipiunt.

Teich-a*

meierus _{exiilimat, materiam}

ful-Y~

gurumnon tantxinflammabilitatis

'ΪΛ _eile

, ut pulverem pyrium

, nam

m _tunc

integramateria, in aére

exi-c'

ftens,

unomomentoflammamcon-a"

eiperet, fed hume&atam _{paulo ab} ί. _{aqua latitare fub vifcocitate}

qua-°"

dam, _{ideoqueunampartempoil}

al-:r'

teram _inflammari»

o- _ _

^

Iramo haud

abfonum

erit

crede-tu r5>

ait Celeb.

Hambergerus,

par-5j.

hculas

fulphureas

accenias atque<É

0.

particulis

fuis igneis privatas,"

m

dum

tanquam terreilres

deicén-

"

n„

dunt,

inaerecalidonovasailume-"

re_particulas

igneas 8c iic denuo"

Q0

adacceniionemaptasfieripoiTe^)."

Pneterea notandum eil, inter

o-■

mnes aéris _{ignes, nullum}

tamfubi-|0'

fum, tamque momentaneum eiTe,

9uamfulgur, quod exhalationis

e-. Jus materia adeo fubtilis eil,

ut

*

facile _{accendi, tam cito}

ι6 _{@ o ®}

ftingvi poflit. Hinc qtioties bre-viflimum momentum _fignificare

volumus, toties vocabulo _fulguris

utimur.

q)Elem. Phyf,ptl8®. §.fjO»

TheC VIIL

His confideratis non

difflcul-ter _{explicari poterint etfe&us}

_ful¬

minis _{prorfus admirandi, de}

qui-bus nunc _{agendum nobis eft.}

U-niveriim vero _{liquec, elafticitatem}

aeris incalefcentis , celeritatem

flammas

_puriiflm^

_molem

incen-forumhalituum hos effe&us

produ-cere, _{quorum aiiquosnunc}

figiila-tim enumerare & _exponere

cona-bimur. Interdum molliöra

quas-vis & _{tenuia, illasfis}

durioribushil-menconfnmit, urendo v. _g.

veites,

capillos <Sccetera ejusgeneris,

illas-fo _{corpore. Ε contrario}

_firmiflb

ma _{quasque nonnunquam}

_reiolvit,

ofla _{confringendo, gladium & pe*}

cuniam _{liquefaciendo, carne,}

va-gina & crumenaillasfis, nonaliter,

atque videmus flammam

candel#

globumplumbeum

liquefacere,

fal-@ o _{β 1?}

'*

va, cui ar&e _{involutafuerat,}

char-e ι ta.

Hujusexperimenticauilamvide

is _{apud Nob.}

Swedenborg

in Dada!, ejus Hyperb._{r). Hi}

diverfifulmi-nis _eiffeäus ex _{accenfa materia &}

fulmine

percuilorumcorporumva-p rietatevidetur provenires

quemad-p modum enim aquam fortem

vide-p musviminduraexerere_maximam,

ρ mollioravero, aut parum,aut

ni-n

hil ladere/);

lic halitus, hos

pro-^ ι

ducentes

eife&us, fubtiles funt 5c

v maxime penetrantes, cedentia &

v poroia corporatranfeuntesj fed

re-iiftentia _{comminuentes.}

a- r)P*g· Sy f) Λ _{/>·aio,§♦/9·}

7 _{TheC IX.}

II¬

IS, t Pro diverfis effe&ibus,

quos

g. in obje&a fölet edere _fulmen,

di-Γι- v^rfa habere föletnomina. Si

du-t, raj ut: _gladium in _vagina,

argen-e· in_marfupio,

offa in corpore ,

a- €mbrionem _{in utero}

t) &c. conte-r,

rfr>

ϊύ\τηεηterebrans_{dicitur, cujus}

j#

_jfiateria

_admodum

_fubtilis,

utmol-iP hora _{objefta ob pororum}

amplitu-•a,

Einern

fine noxa _pertranfeat.

18 ® 0 ®

Otfcutiens

vero turres5c petras

b

diffringit, arbores difcindit &c.fi- r

ne notabili flamma, licet_reverai- f(

gnisexpers non fit. Ettandem«- c

rens, quod flammaconfumitomni·

f(

a, idque tribus potiflimum modis,

il

i♦ _Afflando, cum abfumtis leviori- d

bus duntaxat_{particulis, levi}

_injuria

_h

laedit. 2,Accendendo, cumcraiTi· _ρ

oribus _{particulis abfumris,}

_crafli-

_f[

oresitem_{particulaspartim}

_intaflas

_h

relinquit. Comburendo , cum j

d

particulis omnibus flamma obno-

\t

xiis _{abfumtis, folos relinquit eine-}

_Ρ

res η).

Λ

/) Conf, Αdm. Rev♦ D. Mag. jP**- 3

minn_{elfe tvid Guds hemf dunderfiag, ?« ft}

0_{) Scheutz. Phyf. T42. cap.if.§,17»}

ci

Thef X.

*

0

Hos admirandos 5c diverfoS

Ρ

efFe&us fulminis _Japidibus

tribue-^

runt_{antiquiores χ), haud aliterac}

■

vulgusveritatis nefciumcreditlapi* & desefle&usfulminum

producereo-mnes. Cartefius_quidem

exiftima-vit fuimeninterdum in_iapidem

du-

8

risfimumconvertipofle^/).

Variis

pro-® O ® i9

as bare _{öpinionem, momento}

tempo-Γι- ris in _{lapidem durisfimum}

concre-i- _{fcereexhalationes,quemadmodum}

u* certa? _{partesnitri «Sc}

_{iulphuris Γι}

mi-ii· fceantur«Scincendantur, in _lapidem

s, ilatim coaleicunt. Quicquid fit, •i- dicimus cum Sturmio: Lapidem

ia hunc feucuneum fulminarem

iu-Γι· _{perne genitum,}

_{nobis femper}

fu-Γι·

_ipeåum

_{fuiflez). Atque}

_Verdries

as hacde re fic_loquitur:

Qu«

de

Japi-rn deautcuneofulminarinarrarifo-<c

o- lent, _vanisfima funtfigmenta#)," e- Primum _{nobis perfvaderenon}

pof-fumus, _{lapidem tant«}

_foliditatis

_in

a* aére_momentotern

porisgigni

pof-i* fifuccesfive «Seinmomento non

concrefceret, fubipfageneratione, ob_{gravitatem in aére h«rere non.}

oS polTet.

Deindeejusmodiproducit

e-

effe<9us,

quos

aftioni

lapidis

cujus-ac

dam

fulminaris nullo

modo

adfi-)i* t gnarepoflumus; nam,

lapis

v.

g.Q

0- exalto

iummaaccelerationeexplo-a- I"

deretur

_, linea

reéla feriret,

veluti

u- globus plumbeus _e

bombardavehe-s wentisfime emiiTus, re&a pergit, 1- donec motusab accenfione

20 _@ o

ris _{pyriireceptusceflet; fed}

depre-henduntnr_{viae, per qiias traniive*}

re fulmina, maximerortuof2e&ir¬

reguläreseiTe: _{nonnunquamaurfe«} neftra, autefPra<£ioteéio_ingreflum fulmenhuciliuc diflilire vifum eft,

& hictabulatum _perforare,

illicla-pidem

a pariere movere &c. Ex. g. die 2 meniis aug. anno 1730.

fini-tisconcionibus_vefpertinis,

Holnai-aein _{templum Artigleria?}

per

fene«

ilrasfulmen _{irruens, huc atque}

_il»

lue_{diffiluit, variaornamenta} tem-pli perforans.

Nee in hominibus fulmine

ene-catis ullum cunei_veftigium reperi-tur; fed nunc flne externo _iigno*

nunc cum _{leviflimis maculis in}

fa-.

cie&corpore,

_{quafiilgnisincendiü}

nunc _{ftrigisa capite ad calcem}

no-tantur_{b}. Prastereaneciniislocis»}

qusefulmine taéfa fuere, _lapis

ma-ximolicet labore_fummoque

_ftudio*

terra _{effoila, inveftigatus}

_fuerit»

unquam repertuseff;

ideoqueejuS'

modi _{lapides fi&ic) funü* non}

ha-bentes indubia fuae_originis

teftimo-nia, fed ejusdera funt veritätis, ac

pa-0e§ η e-

pätelfe

_{aure^, quas ex}

_iride

_in ter-e* rasdemitti_vulgaris

fabulaeit

At-r- _{quepluribus licet inlocis referven«} e- tur _{lapides non ftatim probatum}

na _{eil, eos abaere detrufosfuiile, fed}

t, potius artihumana?

originemdebe-a· _{re, atquediveriis ufibus quondam}

x. inferviiTe arbitramur_dy

_Hic

ra-Ii* tio _dubitandi multis inde _oritur,

i- _{quod percipere nequeant,}

quo

pa-^ &o fulmen _{absque lapide &cuneo}

ii»

falminari,a?deslapideasperfringe-

i-, re> arbores a vertice ad radicem

findere,

ofla comminuere

_poifit;

e-

fed

hscomnia accenforum

halitu-i- Umvehementiffimomotui

tribuen-oi da iunt. E. g.pulvis pvrius in

cu-a- öiculis, vel tubis

metallicis

inclu-lii iüS) exitum_qua?rit

_incredibili

im-3- petu, utintegrasurbesevertat,

ro-s}

buitifllmas

& nodis

quafi

maxime

a- taplicacasarbores _{in partes}

minu-ο, -9t & globos ingentes

longiilime

t,

projiciat;

adeo ut obvia

robuftiffi-s< profternat, _5c firmifiima

tor-a- Hienta bellica _fiepe frangat. _Sic 3- divina _{virtus, ait} Sturmius,

rao-ig »mentanea

_quafi

_opera

_pra?ftarc

" § o §

,, efFe&ufti ei iimilem

poteft *).

qt

χ) vid, Brontol.p. 15. yj

Sturmii

fo

Comp, Eratematicum Ρhyf.p% ^8 §« ζ) ^

éx eod, _{Sturmio. p, ttfp. §. j6, λ) Phyf,p% V|}

Μ*_{i58» b )} PÄminnelfewidGudshemj.dun· _β.

derflagp. cj Sturmii Comp. Erot,p,tf<)i

§♦ 17. d)Verd. conßt. Phil,Ναί.,ρ,jft, ej

tn_{Ρhyf, EleciTom, 2.p. 1165,}

TheC XI.

I

Haec de _lapide

_fulminari

_di-

it

ftafunto. _Sequiturjam

_TonitrU)

_ä

feufrågor illecrepans,

tumultuans / η

aut murmurans, fulminis indivi- g

duus _£omes.

_Hujus

_rarionem

_a

ii

nubibtis, quarum una fumma

cele-

ii

ritate in aliamdelabitur, non

fatis

h

commode _{petunt haud}

_pauci;

_fed

_ρ

verofimilius tonitruexhalationum

d

fulphurearum acceniione

efficitur;

ii

quum flamma

fubito

in aere

frigi-

J

π

,,do orra, iniigniter

iimul &

iemel

c

3,expandit aérem, unde

fonus&

ii

*frågor oritur,qui Tonitru

dici-

ti

,,tur/). Aurum fulminans

hoc )

evincit; iienimuniumtantumgra- v

num in cochleari argenteo

prunis

_e

impoiitum fit, cum fragoreaccen-

f

ditur3 magnum edit fonum

iimul-

tl

8β9'' ** qöe in miiltas millenas partes re-folvitur. _{Atque exiguam}

quanti-tatem _{pulveris pyrii ope}

_fclopeti,

vel_cujusdam

tormentibelliciincen-fam _{ingentes excitari tremores} compertum eft; aérem enim

fubi-taneafua _difploiione

violenterdila-tat, qua violentia mox

ceflante,

aérfua elafticitatefubitoreftituitur, led non niii multis ofcillationibus

& _{librationibus. Unde mirum}

non _{eft, curTonitrulicet cum}

ful-gureunaeftormetur, nontarnenin

inftanti, vifo fulgure, fed

fucceftii

temporis,iimodoinremotiori pau-lacim diftantiafitacceniio, ad

tym-panum _{aurispertingat. Sint} v. g* duo vel_{plures homines}

_diverfa

_di*

ftantiaatormentobellico pofiti,

o-ranes iimul & femel _{ignem oculis}

contemplantur» fed fonus pro

di-ftantia _{majori vel minori,}

_diverfa

tempore percipitur,

Nec non idhislignatoriseminus

vifus_{teftatur, fonitum non ftatim}

eo _{momento, quo fecurim}

_ligna

impa&am

videmus, audiri>

fed

no-tabili _{temporis mora, eaque tanto}

β o @

majcri, quanto longius abaureré*

motusfitlocus,

ubifecurislrgnafin-dit. _{Hujus rei ratio evidenseft,}

quoniam radius viiivus in ^there utpote fluidiifima & fubtiliflima materia _continuatur,

_adeoque

ce-lerrime &_{quaiiininftantimovetur;} fonitusvero, _{quia propagatur per} tremulnmmotuminaér_e,tanquam

corporecraifiori&ad tam celerem

motum _fubeundum,

qualisinaethe-re eit, _{minusapto,ut lucemultofit}

tardiorneceileeft.

/) Hamb. Elem, _{Phyf.pt27g.§, 9/4*}

Thef.

XII.

Circumje&aterra?loca,

mon-tes, _{filvae,nemora, nec non}

nubi-um_{concamerationes}

fragorem au-gent. Sonus, quemdire&um

dici-mus, cito _{quidem percipitur, quia}

line_{praevia allifione linea reöa per}

aérem ad aurem _defertur. Sed quodtonitru valde diverio fonitu

auresferiat, _nunc

^quabiJi<5cconti-1

nuo_{quaiimurmure; nunc}

undula-bundo_{pulfu; nunc}

crepituformido-lojfo; _{quod fulminis i&urn}

plerum-que qi ce ie< in ra ce lie cu

ι

fu ae. in gi ej C Ü1 ec P< P< ai

|pl

I

di

k

Ifi

! ti

S ° S 25

queTibi

conjun&um

habet, nos

per-cellatacterreat, exdifpofitione ob-je&orumdeducimus* Notumeft,

in^qualitatem fuperficiei terreftris radios fonorum _{augere nunc}

con-centrando, nunc diverfimode

re-ieftendo; namfervant aeris

parti-cula? _{leges reflexionis, quum fint}

Sphzericas, fonus igitur incidens in

fuperficiemiolidam, fonorusredit,

fub_{angulo aequaliangulo} incidenti-Quo fit, utinterdum_longiori, interdum breviori intervallo

audi-, atur femel emifiiis ionus. Analo¬

giam _hujus rei manifeftam variis

exemplisilluftrare conabimur, ut:

Campanam ad arcis parietes, ve!

ürbismcenia_{puliatam, aliter fonum}

edere_{comperimus, acinloco}

cam-peftri, remotis his _obje&is, Nec

non_{habemusexperimentum in}

fclo-petis haud _{procul a filva quadam»} i 3utin_{longioriconvalliumtra&u}

ex-I

_plofis,quae

_{longe vehementiorem,}

;

diuturnioremque

_edunt

_fragorem,

quam fi inlibero aere,vel montis

fammitate maximum

exonerare-^rtormentum.

z6 _{@ o #}

usincamera _{vacua, Sc inter}

parie-tes duros, _{vel cavema prolatam,}

fortiori ίοηο _{ßepe percellereaures}

novimus, _{quam alias plurium} ad-ftantium clamorin _{carnpeftri loco}

efficere valet. Horum

Phamome-norum ratio _{partimexadftantium} Sc _{circumjacentium corporum}

nu-mero, _{partimexIocorumdiverfitå¬} te&_{diftantia, partimexfitu}

iuper-ficierum, partimex impetu, vehe* mentia& multitudine fonorumeft

petenda. Etquihacinreadcurati· usdefideratinformari,recentiores Phil.Nat. _{interpretes adeat. Inter}

alios conf. Nob. _{Swedenb. Da?dal.}

Hyperb. ubiegregia iatis habemus

experimentapag.10.Scii. Verdnes Phyl. pag. 261, Sc feqq.

Thef XIII.

Serenö_{undique ccelo}

tonitru-um

_fragores

_{rariflime audiuntur ;}

Svetoniustamen invitaNeronis

ie-reno coelo tonuifle narrat. Idem

etjamanno 1729.circa

initiumo&o-bris_{accidiiTe,inUplandia}

prope ur-bem_{Enecopiam, ab}

_arni£o

_accepi.

Lar-tt o §* a7

Largiores vero

imbres

tonitrua

ideo _fequuntur,

_quia

_aeris

_ac

nu-biumvehemenspertonitrua 5c

ful·

mina concuflio fit, ut

giitulas

mi' nutiores vix adhuc pendula con-cutiantur, condenfentur, majori

pondere eoéant, quam ut in aére

propter gravitatem

fuam diutius

iuftentari _{queant; Atque}

_föviente

hac_{tempeilate venti quoque}

_fubito

exiliere _{poflunt, qui ex}

_citiifima

aéris motione _a?quilibrium

deilru-ente _provenire

_videntur,

Thef XIV.

V· (

Interdum _{fulgura ilne}

_tonitru,

fionnunquam etjam tonitrua

iine

fulgure

fenfibus noilris

obveniunt,

cujusrei

cauiTa eil;

quod

in

Iocis

adeo remotis _{fa?pe contingere} po-teil _fulgur,ut

_fonus

_{ob nimiam}

di-ftantiam non audiatur, cumtarnen

in aliis vicinioribusingentes

ederé

poflif fragores:

alias

accenfa

ma¬

teria non eadem femper

eil

quanti-!

täte,

5c

ii

illa

admodum

fit

exigua

,

tamlevis_infequitur

_iibilus,ut

audi-ti _nequeat.

38 _{@ o @}

Quod autem tonitruiternm,

non vifo _{fulgure,auribus}

percipia-tur, inde tie, vel quod nubes

adeo

:

denfe 6c _{conftipatce inter fpe&a*}

tores 6c_{ignemtulguris fint pofita?,}

ut radios lucidos _{intercipiant, ne}

ad oculos _{pervenire queant:}

_vel

quod clarius lumen folis

interni-tens, hos _{parvulos ignes} fualuce velut_opprimat.

Fateor me _quidem

plura

ad-ferre debuifie _{experimenta, in hoc} nobili argumento;fed dete&usfub-fidiorum non minimam in opella

hac elaboranda remoram injecit:

nec nonmonethabitusrerum

mea-rum, ut hifce fubfiftam. Te, igi-B. L» humillimeoro, velis ea, _qu®

obiter allata _{iimt, benigne}

reipice-re, _arqueinmeliorem

interprastari

partem.

Gloriain_{excelfo Tili fit moderator Olympia}

fhti regis atquefoves ömma, qti£ orbis habet*