Det nye P aordeslendsk historie kringom
&r
13006,
Frå eik lite tiar E s8ui&ken pa 83de huradre6a.e Ilar vi eittaa alrtstykke 11% kvart av $ei $ri aaorderlendske Bongeril-
E
e4w bråblenk syner oss koss feudalåsmen, lenssklpnaaden, %as filt8 rådvelde i ajle tri rika. Frå Noreg er det hirdskrå'a som Icsng iulagnitrs Lagabofe ferda u% 1 1273 eller eltt a v deå n ~ s k e åra. Frå Sverike er det AIsnO-sitadganfr8
åre 1279,utferda av kong 1Iagnus Ladulås. Og frå Danmark
hand-
festninga åi kolmg Erik KEåppia-ig fl-% &re 6282.
TFidIFgja 5% desse aktsåyldia siar Å omvendi tilheve til
den framgangen for feeidaiåsmen dei Plkr vitne om. B feradal vokster var det på den tida Danmask som hadde korne lengst, og Noreg stuttast. Handfestilinga åt Erik XiEipping2, den som med %u11 rett Klar vorte kalla »Danmarks Magna @arta», sylier oss ei adelsmakt som alt stig opp i breidd med kongsnialcta: kongen
rna
binde seg tål å kalle i hop ril- aSW36>)beste menner)) tål parlament eller » h o f ~ kvar8 einask ar,
5% h a n må gi avlcall p5 d i LjUlsbendåg eller viXkBrleg Isv- gåaririgsmalit, Den svenske ABslao-stadgan gir )>rfa.Asen eller skattefrådom åt jordegodse 3B: ksngsmenner og alle som gjen-
våpenteneste med hest: det er det okc~raomiske grunnlage for den nye sidelsblassa.
Den
norske hårdsBrå'aS syner oss ei kongsmakt soaa~ er i linbl gang med 6 bygge opp ea. fesidal lak~dsstyn-in~g.Ingep., har kualna vere Y tvil oan det feudake innhalde i deg te rettarbreva fri? Danmark og Sverike, Den norske . -
Foredrag pd det norderleridsl~e histoa.ilrarmote i Helsingfors 7, juli 1931.
XarsR, fra Gelreimearch. Bl 5-9. Dipl. Srec, P 6.50-54.
" hgI,. 11 393-450
styringslsia derimot Jaar jamt vorte teken som eit vitnemål om el sterk, snarast einve%dig kangsmgikl, og difor er det tur- vawde @ pelke U P serskilt det feudale grunn-emne P ho, Når
vi på annaaa måte r e i t at det gamle % h e n n e follte-oppbhde, leidangeai, fram igjenom 13cle hundreSre meia og meir hadde vorte ti9 reina skatte-avgi&, da skjailoanner vi hetre kor lalnhalds- dryg ho er, deaa forslirifta som vi meter å hirdskrå'a og som \rart vedteken p i io hovdingmote eller parlaaoaeni nett i åre 1273, - fois8;rlfta om kor mange mann h a r einaste kongejeg lensmann i Iaaade skal halde ti1 hærteneste hos kongen. De% er feasdal-hzren som avloyser folke-haereaa. Sj6la.e ombode for bongen blir aiit i Blirdslirå'a kalla lamed det tyske orde )>len», og dei kongelege syslemenne vart å 1-ide hundreåre Balla lensmenner, uta nolio skifte i embete var gjort, Slcafåe- fridomen for godse St leaasmennene koaan fyrst smått om senn; vi ser at kongen i 1311 freista sette grenser for denne fridomea~
'.
Men det er tydeleg nok, at den teneske-adelen som PsaeSde Tore P stendig framvokster jfrå andre helvta av 12te hundreåre, no med fiirdskr5'a f r i B273 fikk rorne sitt stadfest å all statsstyringa. Lovboka slo greitt fast at %ioingera slttr%de halde seg%Y1
»råd av gode menraer» å lovb8tång og all anna styring, og desse »gode anennene» det var neåk hov- dångane B Bande, B Koreg Iikso ve1 som i Danmark, - det ser vi klaras8 av sjjjolve den kongelege forordliingane solal vant utferda n%igJe~iorn 13de hundresre.Ålle har Trore på det reine med at Soreg vart sterkt feandalisert å l4de B-meiiidreåre; meib tanken has helst vare den, a t denne febndallsmen korn inn da utafr;, i lag naed unåoiaawe med Sverike og Danmark. Eg har adja peike p5 at det var ein feudal frawaa.ol;ster 1 gang i Noreg lenge f6re desse unnionane, og att sigeren for feudalåsrnen er berrsynt i den norske hirdskrå'a frå 1273. Så vi torer segje a l f r i slutten av i3de liundreåre ar det denne styrlngsskipnaden son1 har vunne overtrelce B a91e dei tri anrarder-lendske rika, Berre Hs- Band vart ståande utaba-: endefram for di der aldri vart bruk
Det nye liriilgom å:' 1 3 0 0 ~ 2 73 for eBn målit;?er slcipnad; Island er Iians8cje del einaste Bande i vereishistorla som aldri has h a r t ein h n r , og fer~dalåsmerp har greinislage sitt å milikere siyringslirar.
Kår granskarane så %-anslieleg han- E t % syn for det ~ B C - dale greanmn-emne i den norske statsroksten-en I t3de htrnrire- ire, s i er det mykje for 61 dei har sel feudalisrmlen i mol- setning til den sterke kongsmakta, ]%en dei har da uvilkårleg fort orer p i el eldre tid den striden som dei kjenner så, ve? jfr5 seinare vilkår.
1
roynda fans det h å fyrsten inga. slile motsetning. Tyert åmot - det var korigedome som grrrnnla' fefeudalskipn-aadcn. Etter kvart sonn kolagen voks frain frå ein nein hzerkonge til ein r i k s s t ~ r a r sned vidare maktkrav, m5tke haas s J Q B ~ ~ bygge opp eir1 fe~~daH r1Y;sskipnad. EkonomEske rilkår -- det nata~ral-EaushaPde so~ia rådde i s a m f u n d s l l ~ e -gav han ikkje anna r a 1 Raal Esrande iklcje samle all hos seg, korkje avgifter eller styring; tvert imot, h a n miilbe la oaaabodsmeianene sine ta både avgifter og styring, gjere dei %P4 lensriaensmer.
E staden for U feste tanken på motsetninga mePEom konge og knsmenizer, ski~idæ ein heller Ba anasli gå sokster- saman%ae~lgen. For den isistoriske sanninga er at ferrdaiismen var eln freistnad på n y riksslcipriad, sterlcare enn den ssni fans %r, og h a n korn nett for di kongedorne heldk på
i
bli el sann staismalit. Så sterk eån riltsstyrar som Kasl den Store var nett ein a v dci som aller mest fremma den Gei~dale ~rokstere9-8 i landa sine.Og
deli som for ålvor felldakiserte Es-sgland. det var den sterkaste kongen lande tili da hadde bavl, - Vilhelm Landvinraaren. Det er difor ingen ting ilnaturleg i at det var elt nytt og sterkt kongedorne som grsannla' feudalåsrneis i nordeslanda, - Valdemar'ane i Dan- mark, FoI%irangane i Sverike, Sverre-ztta i Noreg.Mofsetnånga kom j a s t opp når Iioi~gens og li.sacn~ennerae kvar på sin kaiit voks fram til n'e r n a k t k s a ~ , - n5r lens-
mennene samla seg tål ei adelslilascc som vilde reise sj8Bsien- dige stats-institusjonar 1 breidd med ksiigec%0rne7 og når kongen fikk nytt grunn$ag for ei nineir centralisert riksstyring, Da kkri~de og m i t i e det bli te~!irig mellom dei som for r a r sambiandne,
d
7-6
Halvdan Iiolit.1 dei norderiendslie rliia moter vi denne tevlinga straks i slutten av B3de huridreåre. Fyrst P D a n ~ n a r k : handfest- ilinga åt Erik Klipping 1 9232 m r nett eit utslag av den nye strideil. Snart etter har si same striden i Sverike, Sil slut% f Nsreg med.
B i e partane hadde fått ny styrke av voksteren i sam- feanid og stat. &%en mea lensmanns-lalassa lienta sin styrke av sjblve den feerdalsliåpamaden h o var rotfest i, så var det nye vilkår som bar kongedorne fram ti1 nye krav. Det naiural-hushalde son1 xTar foresetniilga for den feiidale deeen- Graliseringa, vart nett i i3de hundreåre meir og meis gienonm- brote av eit Iiandelsliv som skapte nye sarnfundsmakler, - tid- legask i Danmark, sia i S~erilae og i Noreg. Det var dei tyske byane langs med Ostersjoen som gjorde det store skifte; dei slo tak i sllderislie utafor Skåne, å gruvedrifta i Dalarne,
1 skrei-utforsla f r i Bergen; del drog både Danmark, Sverike
og Noreg innunder kapitalmakta si og ut i stor verds-handel, og dei gjorde den norderEendske byane til Bevande makter i kvar sine heimland. Det tola Sid %r det voks fram eit lieim- leg borgaostand som kunde krevje sjoistendigt rom I stats-
live; noko slikt finn rå 9 roynda ikkje fore i5de hirndreåre. Men sjolve handelslive gav kongane azy malit, og ny gjerning i staten, 'rollen på alin- og utforsel styrkte del med nye Inntekter, reine pengeinntekter, og alt 1 43de hundreire ser vi eiri ny politikk son1 stig frani: kongane tek til 6 gjere hanidelstraktatar med dei framande byane, og der må %il å
regulere handelen i sine eigne byar. Saaten blir ikkje lenger så eiimsidigt berre eln aililitzrstat; okanomiske Brav trenger seg sterliare og sterliare fram, og Piongen blir det naturlege samlingsorgane for- den nye framstemnia.
Såleis kunde det bli1 vilkår for tevling og siråd mellom dei to verdslege statsmaktene, kongeai og adeler-b, Og striden korn 1 alle tri rilra. Aller fyrst i Danmark. Der kann vi sjå teilrn %i% hali alt Ifrå midten av å3de hundseåre, uaider sonene til Bong Vaidemar Siger. Det som i den tida kom sterkast L dagen, var elles motsetninga mellom k ~ n g s m a k k og kyrliemalit. Det var elaa strid sona lettare kunde få prln-
D e t nye Iiriiigorn år 1300. 173 sipiell form og kvesse seg hardt dramatåsli til, beint Ram
for di kyrkja såg krava o; formåla sine mykje klarare enn andre sari?ift~ndsmal;ter, og for deai slieald fanga denne striden hol-t~d-interessa både hos samtid og BIOS etleriid. Xen det k40r ilakje bli gB6ymt at mykje i sj0lve kyrkeslrådeiis. iladde reint feudalt ilinhalde usea~a.ja galdt ml. a. slikt som den verdslege domsmakta i Bene :L% erkebispen, s p t i s s l ~ ~ å l o m retten til å ta toll. og spi5rgsmiil om leådangsfridom for »men- nene>> åt er8tebispen. Difos Tar det heilt naturleg at erke- bispen fikk st6nad av store verdsåege IPnsmenner, og det vart samstilndes strid om malatskiffe mellom konge og her-
tog i det st6rste cla~aske %ene, laerlogdorne Slesvig. Erik Mip- pång tok heile denrae stråden å arv da han vart konge i 1239, og i Ilans tid kom motsetsailaga til den vei-dslege feudalmakta kvassase og meir ålnment fram. Han .;art rabydd til å gi av- kalk på både politiske og 6konomlsPae rettar i lena til f6remona for »herremennelle», og til slutt matte han ferde ert hand- festninga av 1281, den sons gjorde laerremanns-mbte9 daare- hoEe, til fast og regelrett Bed 4 rlksstyrlriga. Men det var ikkje godviljaigt han gilili. med på alt dette, og han freista skape sin eigen Sooi~gelege hær til motrek! imot adelshaesen, Han stod midt i striden da Ilan vart myrda i 1286.
Moide p 5 E r i k Klipping har st6tk Tore rekna for eat polåtåsli mord, Alen i royrda har vi iklije ringaste pro\ for at dette var så; og d e l fleste av der som -vart doinde skyl- dige i msrde, kuaide legge frans yppailege alibi-vitnemål. HIoarsadsaka er Bil;erel at morde vart utnytta ti% ps4åtåsli åe- neste: det lukkas for enliedronninga
ii
få el rekke av adels- forarane donsl. utPqe, så (lei måtte rQme lande. Men denne domen (fr5 åre 1287) vart opphave til iaolto nytt 1 nor- derlendsk haistorie: eie sambaard mellom adelspartia B alle tri rika.Tgjeraom halvt-anus h u n d r e i r hadde det laendt gong på gong at n å r det Tar indre strid - mellom parti eller Siossgs-
emne -- i eilt a r rika. s i Iiom kongen i eitt av dei alidre rika og la seg opp å striden til J~jePp for ein a.i partane, Serleg hadde den danske kongen Tore idig til å sette nlakta
si inn i borgarkrig i Soreg eller Sverike, og mange gonger kann eira ettervise at del n r Indre-politiske synasmåtar som avgjorde Bva side Inngreps-malcia valde I stråden, Helst er det Inyrlrepolitikl; vi såleis finn merke etter i tfll-k~aye mellom dei tri rika: %ionagane mcites
B
striden h r eller mot kyrliemalita*hdeli det som hendte no i slutten av 13de hundreåre, det hadde eie anna Lag: det var adelsklassa i alle tri rika som tok få8 å samle seg i striden for si eiga klassemalit.
Dette innahalde P tilgangen vart slett ilikje klart nseci eHn gong; berre srimålk om senn loyste det seg uk or de% flokkrte noste ay strid og tingingar og n y strid som gikk for seg, og
det koril =ineir som et tatenlit resultat eran som eint planlagt politl%tIt. k'sr del fleste gransliarane har hendingane B denne tida Icdd seg reint kaotisk, Eg trur likevel dei er mogleg
å finne ei franistemne som feikriar lina sl fastare og fas- tare fram igjenom striden, og som - gienosai alIslags %.Ingel - fbrer
f
am "ril det som avgjer norderleaadsk historie for deia z s t e h~aizdreåra.
Da dei u - r l ~ g e danske adebsmerinense måtte u t or Dan- rnarlr å 1257, romie deå til deil norske kongen. Det B~anade -\.eire rlnnaeleg noli, sia Xon-eg på den låda var B krig med Dan- mark. Men ser ein på årsaka til krigen, kan11 ein skjenne at det var aneir som hatt P hop. Den norske Baongen hadde Inrav p5 land I Danmarli etter mor si, den danske lrongs- dottera Ingeborg, og etter tjuge $r med krav og tåsiginigar hadde eradeleg danebioffe i 1284 domt at Ezo sktxlde
f5
det godse h o hadde k r a v på. lilenne doaneii var i ro-ynda ein led i stri- den mellom kongsmakt og adelsmal;t i Danmark; Ezan Q ~ c i ~ ~ d e med deaa IandklOyvinga sona låg i den feudaEe tanken. Sett difor vilde IliHije Eril; I<Iippin,a oppfylle domen, og sa kom krigen. Dei fremste av del utlage Iaadde vore med og dornzt for det norske Lrnaa7e, og 13.51- ded iio tok bi$ Xoreg, Tar det berre det naturlege franahaide av adelspolitilnken delra. Xeit no, under dei unge sonene til låagneis I,agahUte, var Sek adels-ho~dingane som sat med all siyringa i Soreg, og dei feste nied ein gong eat fast sarnbaiad med dei ullxge danskaiae.Krågen vart &kje Per-~ger berre ein tafred ~rreElani~ del Do rika, men dessuta eån strid om makta i Danmark.
Endelykta vart ein siger for dei sambundnte, og det er vel verdt å legge merke til de4 cippgjerds-sBIR<åk.a som s a r t vedtekiie I fredens - i forma ei avtale o111 våperrstillstand -
i 195. Det er sj6lsagt at del norske råkshoa*dlngaiae - Bong
Eirik og bror hans hertog Håkon - no siculde
LA
deå danske erreland3 sine til frite rådselde, Og deH danske u i l ~ g e skulde få att ali ~ t t e g o d s e silt og P5 1e.p-e friit egg fredlegi
Dan-mark. Merkelegare er det at eit par slott som ddei utiizge
hadde vunne og reist i Dananark i krigsåsa - PIjeBrn attnied
Jylland og B t a ~ e h a l s i Kord-Hallarid - sBuIde bli haldne
d e n norske kongeil til bma:~dar, og Xord-Halland vari i rbvlrada verande eii norsl*. len under eån a\> dek danske u t k g e , om det sa frainleås vart rekna ti1 Danmarks rike, Attpå ~ r ~ å t f e den danske kongera godta godskrav og maktkrav frå store danske leaosmenner som Inadde gåti imot han i krigen, ser- leg hertogen H Slesvåg. Freelen~ % a r såleis endefrans ein siger
fos. feudalmaktca i Danunark.
Ingen av partaape rekna freden for melr enas deit våpen- stiktstand, og sers1;ilt den s o n Iladde tapi, deil danske kongen, %.:rik ?Idenved, badde seg på 5 vinne att det tapte, Rass og sol;&e samband utalands, og han vendte seg til der1 svenske fcongena, Birger 1Iagnussora. Sambaside
fikk
form i eit bob- bek-giftarmål: kong Erik gifte seg i 1296 med sysaer til kong Birger, og Birger vztrti
k298 gift med slsier til Erik. Birger stod å same striden solas Erik; eit adeleg riksrad hadde styrt for harm sia h a n var& Insaage i barneåra (PoESO), og n o som Smaam vart myndig, galdt det for Am,aii 5 samle riksmakla på nytt under kongen, Her mette han den stQrste vanskenH.
tilhove tåB sine eigne bror, herlogane Erik og $7aldernar, som %an mitte gå store len å siyre, oq sjol var han veik og a.la;g- lande. s5 han greidde ikkie fylgje ei fast line i politikken sin.
Haai vart åltlcje mykje å lite på.
Are $302 kosam til å bere fram ei svingning i eien skan- dl~ruuiske saanbarids-poEitB1iIie1n og samctuaades til
B
blomde han fastare i hop med feudalsporsm&le. 1 det åre \ a r t det haideeit merkeleg mote på landegrensa i G6iaelv, tett attmed Kong- hel2 på den norske sida. Eån liunde mest lialle det eit skan- dinavisk adelsmote. Det kanra vere trealeg nok, det som P.
A. h%unch har gissa på
',
at opphavsmannen ti8 mBte var fyrst Vitslav av Rkigen, - %-ran var tysk lanåslaerre, meiahadde store pantelen å Danmark, og var verfar ti% den nye
norske kongen Håkon AIagnusson. b h t e sliuIde Qrst og fremst vere ei samkome msellorn den norske og den svenske kongen; men båe to kom i fylgje meci niange av dei bes%& mennene sine, og omfram fyrst "Vitslav %tom ifrå Danmark greåv Jakob av Kord-ElalYarnd, den fremste av deå som var dGmh fos bongsmosde. Han Inlaga p i at del gamle utlaege ikkje fikk retten sin hos den danske kongen, og mote slutta med at den svenske kongen lova vern og hjelp tå1 desse
wtlæge.
Bernned gikk da kong Birger over p5 den andre sida
B
den sliandånavlslie striden, og sambailde med kong B i k o n vast fest på den måten at bror hans, hestog Erik, var tru- lova med den årsgarnle dottera til Håkon, Ingebjorg. Sverike og Noreg lyktes stå sameint med feudalpartåe å Danmark Imot den danske kongen. Og fciraren i deta nye skandåna- viske feudalgolitiklien vart den unge sveriske hertogeam Esåk Magnusson, helten å den fyrste svenske rinakrbnlka, eln mann som stod heilt utafor gaanle riksbankar, berre hadde person- lege makt-interesser 4 hugen. Det er ailtid Interesser av dette slage ein skal finne på botnen .i feudalpolåtilrken; laer er åkkje s p ~ s s m 5 l om prinsipp eller idear som B Byrkepolitåkken, og her er ingen sam%ingstaiake slåk som det i minsto lasinn vere i &ongspoli%ik&en. Det er nett dette som så tått d e r linene uklare å brytinga mellom dei poililislie ~nakleiie.
Kong Birger fikk snart merke at han hadde laasta luten sin på den ~ireite sida og gitt hjelp til den som vilde minake hans eiga makt, Alt i P304 var han i byen strid med både Iiertog Erik og den andre bror sin, hertog $'aldemar. No
gjorde han påc nytt samband med Bong Erik av Daa~marBi~
Det nye kringom år 1300. 179
verbror sin, mea del to hertogane r6mie til kong Håksri i Xoreg, og del- kom den merkelege skipnaden å staqd at tien sereaske hertog Erik fikk BP1 Ben hos kong Håkon fyrst den norslre ERvesysla (sorltaten av det som såa vart Båhus len) med Konghel1 slott og esterpå det danske Nosd-Halland med Varberg slott. Det ar det fyrste opptake til eåt serskilt lite n o r s l a - d a n s % < - 3 r d rike som sliealde blå så viktig ein led i den skandinaviske tanlonspolitikben. Feudalåsmen sprengte ailcsgrenseae,
Brote h Sveråke fbrte ul å ålmenn norderlendck krig, og
beri-e reint altrendes kunde det sjå ut som ein krig mellom Noreg p5 den eine sida og Danmark-Syeråke p5 den andre. Mykje meir sesmerbt var det a t den danske og den svenske kongen fiHr%s åmot seg f ~ r a r a n e for feudaåpolitåkken J bade Danmark og Sverike, den danske liongsbroien hertog ChrIs- foEer og den svenslce koagsbroren hertog Erik. Og det .;ar Pkkje Noreg, men hestogane som vann krigen. Freden d 9308
klciywde Sveråke mellom kong Birger og brbrne hans. &Hen deaiuae sigeren for hertogane må tydeleg ha skrxm'i kong Båkon h; Noreg, så han skjonnte det sanne innlaalde K striden. For no var d e t h m son% gjorde eån brå-snunad å
poHåtllaker~ sin.
Ymse histsrieskrivarar 1 alstida (serskålt P.
A.
Munch og Alexander. Bugge) bar skildra Hakon %i llagrausson for oss som @in sterk og fylgjestreng riksstyrar, eira manan som meci fast hand slo ned storniannsma8iåa 9 Paiade og bygde opp eir kongeleg einvelde. For min part trur eg at dette er mest sH rangt som det kann trer-&<
Eg tvålar &kje på ai kong Hålior?, tenkte stort om Baongedorne sitt, og at haal 3 visse måtar Ereista %a etrer foredcirxe iiB Bong FiSåp TV i Frankrike,Det er klart nok og, at haal surne lider freista slå slag imot Iendn~aniisrelde i laaide og ta styringa P eigne liender. Men det var just stokik og fast ylan det skorta på. Alle Paar s6t
at det Tar vingel P ;satarikspolltikken baas. Men det er uråd å skilje ratariks- frå innariks-poEitiBrk, i vissa i dette tilfelle Sj% s t ~ k l i e mitt o n hai? i Xosal; Biografisk Leksikon i' 173--180 (19309.
da det var så mange indre villaår som avgjorde tilhove til
grannaelanda, Her fcr vi fyrst saasranheng når vi ser uta-
rilis- og iaa~iariks-Hiåstsrie å eitå-,
Straks Håkon Baadde f$%t melding o m koss deå to s ~ e n s k e hestogan~e hadde nytta ut. slseren sin % Sveråke, vendte han seg ti1 den danske kongen og s6kte senskap på den kanten, Det varte nokre månader fbr det nye sainbande vart eradeleg fest, og i mel8omtåda var det at kong Kåkon ferda u$ det nieskelegaste akfstyliiie solsa han har sett laamne sitt på, Fnail- skje det mest omskrådde dokumenfe i norsk historie, - den
store reftarboka frå 17de juni 1308 l,
Meininga med denne rettarbota har vore toPBna pi reint motsette n-iåtar, Deå fleste (sP111e som P, A, Jluaach, 3,
E.
Sars, Alexander Bugge) har rekna ho for slarttsteinen 4 arbeide riled
4
bygge det Iiongelege einvelde og bryte det gamle =$te- arlsto8aratåe. Andre (slike sona Aschehoug og Yngvar- Nielsen) %lar i%;I;je rilia legge s i myQe h bo, om den si% melaste at hotente ti8 styrk for kongsmakta. >Ten Yngvar Kleksen meinte dessuta at ho hjelpte ti1 å fremme ein aristokratisk fram- vokster i deai norske adelen, og den tyske reklsgransPiareha Karl L e h ~ n a n n "nådde jamvel fram fil den endeta~akels. at reltarhotce k raynda grtannfeste den feudals%yri:aga som dei
nx-
rasle ~ t t f e d r a n e til kong HåBion hadde Beke tfl å slaipe,
Eg trur at den utarålcspoFå?!ske situasjonen 1 1308 gir oss den rette balagrunrneri for den indre-poBiEHBiken v6 mi4ter E denne rettarbota. Likså vel som kong Hålaon 1 dette Bre snrrdde seg ifra., dei svenske liertogctne og si48nte venskap med kongane å DanrnzarBc og Srerike, kikså vel slo hari om B den indre styrlriga frå adelsvenleg ti8 nionarkisk politikk. N8r eårr les reitarhoia frå 1308, k a m enn Ikkje godt vere E tvil om at ho er meint sonml eit slag imot adelsmakta, Ho er utferda uta medverknad av Riksråde, ho våser 211 niisbruk P landsstyringa som korngen 494e hadde greidd hindre, &o Ic8al- lar tilbake under kongen alle sysle- (eller len) og alle g h e -
brev pa lalad, bo ilemner opp nye embetsn~enner i regjeringa,
-
KgL. 191 74-81 og 224-26.
D e t nye kriiagom år 1300. 181 ho avlyser sjolve lentimanns-liamne, h a fastsel nugje plikleile
:it sysierneiaiier og lagmenraer, og set straff for misbruk, ho foye~liriv at ienestenaealner i~ndea' syslemeiiner og lagmennes skzl gjere eiden slra til liongen sjol, Izo skipar kangekcge sende- menner til å h a tilsyn med all embetsstyringa, og ho %trev at Ieidai~gs-hzz-eai skal bli halden oppe. Det er ein kongeleg snalat- og styrlnrgs-vi\je som her gir seg ord.
Likevel vart iklije denne borge retiarbola sluttsteinen jså @it stort byggverk, - i r s t og fremsl for di d e t byggverke av Yaongeleg einvelde som så mange liistorieskrirarar laar sel f Noreg på den tida, berre e i ei synkværviamg, Og riksvoliste- ren gikk sin eigen vcg uta omsyn til ~7lljema B deal kaongelege rettarbota. Det er urirneleg
5
riekte at det kong Båkoni vilde med ho, det var S sette kongsmakt å steden for adeYsmaPit,Men det er lilaså urilneleg
B
segje at han nådde -5.hIjen sin, Reftasbota fr5 1305 vart berre eåt slag i lufta. Etter som for var det ade%sina8ila som ~ o l i s , både E centralstyringa og i lensstyringa, og fomSlu"iterie i rettarbsta - G t seg slett ikke gje- nomfcire. Dette gir forkBarliiga på det merkekge faktum - BOEI P seg 461 forte] ikltje så iite -- at de~rnne store og ~kktigerittarbola fins berre avskriren i ei elriiaste a v alle deE norske levsciraaSii~gane vi har ifra mådalderem. Ilo korn ililije til
B
bli ar an de lov i Koreg.Den politikken soni fiEii forn1 i reitarbota frå 4308,
ga..
seg utslag båele aiariks og innariks, To miinkader. etter var det at lioaag Håkon gjorde samband med den danske PicoirgeraErik JIeiaved, og i avlala ~meE%om de9 lova haal dessrila dotter
si, lisgebjbrg, - den same som hail i 1302 hadde trerlova med hertog Erik, - til deil Lange sonen til kong Birger av Sverizie. Såleis Tar alle dei Lri norderliendsiie Itongane sambvndne.
Ug
kreii var det som stod imot deå'? Det vas fyrst og fremst del to svenslie hertogane med d e l a,delsmenniene som fylgde de3, og dingest ei rekke av dei fremste dasaske ade&snzennene.
Men dessuta h6yrer TI ai ~ ~ o r s l i e leradrnen~~er 6; ria slo lag med dei og reiste krig mot Bongen sini. Grelure !tann del vel ikicje Isli sagt at no stod adelsmakt imot kongsmakt. Den norder- lendslie adelen tek for ålvor til å konsoiådei*e seg.
Kongane arar ikkje sers hepne å striden, Alle baadde d e i fiendar heime L sitt eige land. I Sverike vart kong Birger i 1360 noydd ti% å skifte rike med dei to brorne såne. Rong Miikon i Noreg streva enda eit par ås med å doyve dei ade- lege lensmennene i Sande sitt. alen han greidde seg å1dije å
krågen mot herfog Erik, og til slutt vart han noydå fil å gjem fred på det vilkgre at hertog Erik likevel skrilde få dotter hans, mea hertog Valdemas slaulde f& dottera tPI elen avlidne norske kongen. Eirik Magrirasson. Dohbelbry1Baupe stod I Oslo I 1312, Dette var det. eladelege nederlage for frelstnaden åt kong Hå-
kon på å gjere seg ti% einveldig herre i rike, og etter den tid ser vi Inlije tiltak ifrå han ti1 å stagge adelsr~aaltta. Hun fjdgde herfog Erik, og herlogen som sat med lela i både Danmark, Nsreg og Sverike, var den sjblgjevne foi-aren for fersdalpoli- tiklaien, den adelege klasse-egoismen, å alle tri norderlande,
Striden loga oppatt på nyti: i Sverike
i
1317, d a kong Birger med svik "igili brorne sine fengsla og si% lek del doy R fengsle. Da vart det stort adels-oppr0r i lande. Erik Men- ved kom med h z s n ~ a k t frå Danrilarli og skillde hjelpe den svenske Bongen. Kong Hålion kom frå Noreg til hjelp for adelspartie. Det vart adelen som vann. Iioilg Birger måtte r0me lande, og Erik Menved måtte gi opp saka laans.Det kom som den naturgjevne utgangen på striden, da det vart ksngssklfte 1 aile tri rilra i åre 4319. Om våren d6ydde kong Hålion, og dsttersoil hans, son til Imeitog Erik
i Sverike, vart teken til konge både i Noreg og Sverilre. Sist på åre doydde Erik Menved k Dan~narli, den sona sfoast og striast hadde freista halde konigsmakta oppe,
I
alle trå lande var koragssklfte ein siger for deli fetadale adelsmakta, sterkast stadfest med l-iandfestniraga for den nyedanske Bcongen i 1320, men tydeleg framboren med det hov- dingstyre som r a r t inrisett I Sverike og Noreg.
Det nye som hadde vakse fram i den iiroIege n~annsal- deren som da var ti1 endes, det r a r den aclels-såiandinaxrisn~en som no hadde vorte ei historisk Iivsnialait. Deri feudale ade- Pen hadde a70rte grunnfest i riksstyringa I kvart eitt av dei tri sika i borgarkrig frå det 12te hundreare. 1 iianbgrdes krig
Det nye kriilgom ai. 1300. I83
mellom rilia kringom a r 3300 hadde feudal-adeless samla seg meir og meir $il strid for lilasseaalakta si.
Eg
trur at dette er e l t t av dei aller vikimgaste fakta H nor-derleridsk historie på deai tida. Det er del som ligg ueader all ~reisncpo8ikililien ifrå 1-Itle til 16de h~inadreåre. Og det er det som forklarar den av-nzasjoanaHiseringa som samstundes
gir
f o r s e g i alle tri norderlanda. meie som serskilt blir så lagnads-tbsiag for Soreg for di den anorska adelen a r natur- lege grunner var sa mykje veåkare enn den danske og den svenske. ,4dels-s8iandinavIsmen gjorde det av med sj;dOIstende Ior Xoreg både i staåsliv og liirnlturliv, og eån aaanan grunn til at denne skandinaa~åsmen libinde vinne så naylije sterkare makt 1 Koreg, Tar at det dkr varte så mylcje lenger f6r det ~7oKs opp ei mektig borgarlilasse, For deri lag avgrenasinga for den nye skandiiaauismeri, at han Tar strengt bunden til den fetadale adelsklcissa. Han rs8cs fram i Pag med den ade- lege klassereisiiaga, og lian var el frukt av den. Det var el. sI<andinavisli overklasse-samliEsg som gikk for seg.AValudare Koht.
