Dissertatio historica, de institutione publica juventutis patriæ, ante tempora R. Gustavi Adolphi. Cujus partem priorem, venia ampliss. facult. philos. præside mag. Erico M. Fant ... pro laurea, publico examini subjicit, Christoph. Nicolai Humble, stipend

DISSERTATIO HISTORICA,

DE

I N S T I T U T I O N E P U B L IC A JUVENTUTIS PATRIÆ,

A N TE

TEMPORA R. G USTAVI A D O L P H I.

A

C U J U S P A R T E M P R IO R EM , V E N I A A M P L IS S . F A C U L T . P IIIL O S .

PRÆSIDE

ALo ERICO M. F A N f ,

H I S T O R . P R O F . R E G . E T O R D . S. R. S. M.

P R O L A U R E A ,

P U B L IC O E X A M I N I S U B J I C I T ,

CHRISTOPH. NICOLAI H U M B L E,

S T I P E N D . P O S S I E T H . R O S L A G U S .

I N A U D I T . G U S T . M A J . D. X X M A R T . I 7 8 2 . H O R I S A . M. S O L I T I S .

U P S A L I Æ ,

A r u D

J O H . E D M A N ,

D E INSTITUTIONE PUBLICA JU­

VENT. PATRIÆ, ANTE TEMPORA

R. GUSTAVI ADOLPHI.

$. i.

I nnumera inter alia, quibus nomen fiium & me­

moriam immortalitati commendavit Rex Augu- ftiffimus G U S T A VUS AD OLPHUS, etiam hoc non minimi eft habendum, quod inftitutionis in pa­

tria publica: Aufpex & Stator falutari meruerit.

Praeterquam enim quod ipti deberet Academia Dor- patenlis, tum intra Sveciæ fîta pomœria, fuos natales;

Upfalienfe quoque Lyceum illius cura & fumtibus de integro quafi reftitutum fuiffe novimus. Non tantum ex bonis patrimonialibus & Familiæ Wafeæ propriis, hereditatis jure ad fe transm its, CCCXIII integros fundos ( Hela Hemmaii) & IV molas aqua­

ticas (<Qvarnar) Fifco ejus donavit munifice, quo lau­

tiora erogaret docentium falaria; fed et in difcentium ufum pecuniarum fummam depofuit, cujus ufura in Studioforum cederet Stipendia. Privilegia Academiae non renovavit m odo; fed et novas, fecundum quas litteraria haec civitas gubernaretur, tulit conftitutio- nes, illis, quae etiamnum vigent, a R. CAROLO G U S T A V O fancitis, fundamenti loco habendas. Prima quoque & antiquiffima in Svecia inftituit Gymnafia, Lincopiae puta, Arofiae, Strengnefiae, Aboae <?); ut

A 2 de

a) R byzelii E pifcop. SuioG . paflim.

de Scholis inferioribus variisque aliis in amplifican­

dam rem litterariam inftitutis nihil dicamus. Ut igi­

tur ab ejus aevo potifiimum repetendae funt inftitu- tionis publicae pn patria origines; ita etiam, quae illud antecefferint, tempora illorumque in maximi mo­

menti re habitum fortafiis non fine fru ftu confide- ram us, ut f i c , qua: fummi hujus Regis merita, quæ feculorum fceptra ejus antecedentium caligo, quae noftra jam felicitas, clariori collocetur in lumine.

Quod dum nos, tenellis licet viribus, praefenti opella facere adgredim ur; mitiorem eorum, quos curiofitas antiquitatis patriae tenet, expetimus & expe&amus cenfuram.

§■

».

In hoc vero dum occupam ur, haud opus efle videtur, ut ad chartam onerandam vanas de inftitu- tione juventutis, antiquifiimis fub gentilifmi tempori­

bus , proferamus conjecturas. Cum e n im , quæ de fcientiis majorum nofiratium fub hoc aevo ab Hifto- ricis noftris tradantur, manca fint admodum neque fine operofo labore ex disjeftis huc illuc m onum en­

torum membris eruenda; eo minus fperandum efi:, inftituti cujusdam difciplinas publice tradendi certa quaedam & , quæ difquiri m ereantur, veftigia * poffe detegi in gente, quæ domefticis exemplis & praece­

ptis, viva voce inculcatis, od animi corporisque r o b u r potifiimum formabatur. Quse haud infelici hujus ævi ignorantiæ fucceffit, Chriftiana Ecclefia, fimplex pri­

m um & nudis converfionis lignis contenta, non m ul­

tum defiderabat nec in plebe, nec in do&oribus lu-

mi-

minis; dominans deinde doCtorum perverfitate atque omnia ad fe rapiendi ftudio occupata, caliginem &

ignorantiam lui imperii 8 z auctoritatis fulcrum exi- f limabat. Hinc factum e f t , ut admodum pauca ex hoc ævo etiam relidua habeamus monumenta, quæ teflentur quadamtenus , curam aliquam inftitutionis plebis & inferioris fortis hominum illo habitam fuifie.

Si vera efîent, quæ ex Alexandro N atali adfert Pont oppidanus y Cardinalem Nicolaum Albanenfem, qui ex Norvegia in Sveciam advenit an. 1152, Ca- techifmos incolis utriusque hujus regni primum com- pofuiffe b )j fatis mature de inftitutione plebis in Svecia cogitatum fu i fie conflaret. In compendio ftatu- torum provincialium Upfalienfis Provinciæ Nicolai ArchiEpifcopi r ) , dum de Scholaribus ceteris non­

nulla ordinantur, de plebe Membr. IV PunCto 131, tantum dicitur: Pater nofter, A ve M aria, Credoy in linguam maternam translata, legantur coram patro- cbianis, ut ea addifeant. Patet ex hoc, inftitutionem plebis ruralis facerdotibus ejus feu Curatis fuifie com- mifiam, quorum indolem qui fibi perfpeCtam habuerit, haud egregiam formabit de illorum hac in re ftudio opinionem. N e q u e ! omnino necefium erat, ut, qui miffaé incognita & peregrina lingua compofïtæ audi­

tione integrum fuum cultum abfoluerent, auditores multum ex ipfius doCtrinæ capitibus animo infixum tenerent.

A 3 §. III.

/>) La^erbr. Svea R. H ifloria. T . IT. p. 115.

c) H ettelbladt S c h w ed . Biblioth. S t. II. p . j7 7 .

§. III.

A t vero illis, qui has Sacrorum formulas ceteris præirent, opus fui t , ut fàltem illas recitare atque Muficos ad modos fcirent c o m p o n e re , quem in fi­

nem clero SvioGothico erudiendo non defuiffe in- ftituta comperimus. In primis hoc agi occeperat Seculo XIII, quo gradum , quem per bina dein fer­

cula tenuit, adtigerat religio Romano Catholica. Pofl- quam enim Bulla, Viterbii X Kal. Dec. an. 1219 data, urferat Pontifex H O N O R IU S III, u t per fin- gulas Sveciæ Metropoles Magiftri Theologiae confti- tuerentur, quibus pariter & Studentibus, ubi per V annos litteris operam dediffent, certi tribuerentur praebendarum proventus d)': mature etiam hoc ex- fecutioni datum invenimus. Floruerat dudum ab an.

118 1 Schola quædam Lundenfis e), omnium quidem, quas complexa fuit Svecia, antiquiflima. Cum autem tempore ArchiEpifcopi Upfalienlis Jarleri, qui floruit ab anno 1236 ad 55, Collegia fic diffa Canonicorum ad lingula templa Cathedralia fuere inftituta*, unus ex his, cui cantus Ecclefiaftici & in illo inffituen- dorum Choralium commiffa infpe&io, inde Scbolaflici nomine infigniebatur £ ) . Ab eo usque tempore

Scho-

d ) Lagerhr. L . C. p. 830* C um vero in h ac Bulla c x p relle p ro­

hibeatur Studium Juris C ivilis, Parifiis vel alibi inftituendum ; n o n aliud, quam T h e o lo g ia m , fpe& afle anim um P o n tificis m anifeftum eft.

e) Lager br. L. C. p.

66

/ ) Chron. V etu s E pifc. & A rch iE p . U p f. ap. Benz. M on. V . E cclef.

S u io G . p. 3 9 . 4 3 .

Scholas quasdam publicas indagare poflumus, quas inter primum locum m eretur Upfalicnfis a Rege ER IC O Låfpe & BIRGERO J a rl an. 1246 inftituta, cui fuftinendæ adfignabatur decimæ fie di£tæ pauperum , poftmodum Canonicorum (fattig-eller Canik-tionden)^

cum confirmatione Pontificis I N N O C E N T E III, da­

ta L ugduni d. 3 Dec. 1250 g). Scilicet ex agrorum proventibus quæ Ecclefiæ a Regni incolis cede­

b a tu r , decima pars in tres portiones dividebatur, quarum una cefët parœciæ Paftori feu Curato; reli­

quae binae iterum in tres partiebantur fo rtes, unam Epifcopo, templo alteram, tertiam vero pauperibus cefturam. Ultima haec cum apud rufticos egentibus advenis diftribuenda relinqueretur Æ); forfan hoc in cauffa fuit, cur, ubi poftmodum Scholis fuit dicata, ab earum alumnis per r u r a colligeretur, unde variæ fuccedente tempore enatae funt turbarum occafio- nes i). Ad Scholam autem noftram u t revertam ur, fequentem illius Re&orum feriem fiftitPering/kioldius, ad monumenta vetera & lapides fepulcrales ubique provocans*

i Sveno

g ) Peritigfk. M on. U p l. V o l. II. p . 2 3 5 .]

b)

*) C onftituitur id e o in S ta tu tis S yn od alib u s U p falien fis E c c le fiæ ap. N ettelbl.

1

D e h o c m ore co U efta n d i ad noftra u sq u e tem p ora fu p erftite; fed

« d ifto R e g io nuperrim e a b ro g a to , infra d icendi p luribus erit lo c u s .

1 S veno, Scholafticus Upfalienfis 1270 - 77. * 2 N icolaus, Re&or Scholæ Upfalienfis 1299.

3 N icolaus, Scholafticus & Canon. Upf. 1302 - 5 A).

4 Mag. Nicolaus S ig va fii, de Calmaria, Canonic.

& Scholafticus Upfalienfis, 1315 - 20.

5 Mag. tienricus Ludovici, Schoiaft. Upf. 1337-46.

6 Dn. E riciis, Scholafticus Upfal. 1346 - 51.

7 Mag. Ulpho Giflorus, Canonic. & Schol. Upf.

1330 - 69.

8 Mag. Petrus Bened. Oelandus, Schoiaft. Upfal.

dein S. Theo). Prof. 1380.

9 Dn. Jacobus Nicolai, Schol. Upfal. 1417.

10 Dn. Joannes Pauli, Dacus, Schol. Upfal. 1428.

11 Mag. Olaus Ingevaldi, Schol. Ecclef. U p f f 1435.

12 Chnjbof&rus, Schol. Upfal. S.Theol.D ofr. 1441-57.

13 Dn. Karolus Johannis, Baccalaureus in decretis, Schol. Ecclef. Upfal. 1438 - 52.

14 Mag. Ericus Olai, Upfal. S. Theol. Prof. 1470.

15 Mathias Olavi, Decretor. Doft. & Schol. U p f 1479.

16 Mag. M artinus Pr aal, S. Theol. P r o f & Schol.

Upf. 1470 - 94.

17 Ericus Nicolai, Canonic. & Schol. U p f 1493-1514»

18 Mag. L a u re n tiu s, Præbendatus Upfalienfis &

R e à o r Scholarium ibidem, | i5°3-

Ad

k) Fuiffe anno 1 2 9 9 duos R e& ores Scholarum U pfalicnf. conflat e x teftam ento Hemmingi, C anonici U pfal. P ariiiisd ato, ubi habetur: Item v u lt, quotl prafattis Andreas dictus Cnlis habeat & percipiat omnes libros ß io s in Svecia, tam natui ales qnam L o g y calc s Isf Grammaticales, recipiendo ipfos a duobus Rectoribus Scholarum Upfalicnfitm, quorum uter que votatur Nicolaus. Peringfk. I, c.

Ad finem autem Secuîi XV, ultra Muficam Fi­

gurativam /) & Grammaticam ?//), paullo altiora fa- puifle Scholares Upfalienfes, exinde colligere licet, quod Glor. Mem. Rex G U ST A V U S I, (ua etiam in adolefcentia illis adnumeratus & II:dæ adfcriptus Clafli, praeeunte Magiftro quodam Danico, lva ro t Curtium explicuiffe feratur n \ id quod ad noftræ ætads rationes prope accedit. Præter hanc Scholam, cui infulam in amne Upfaliam prætereunte legato donaverat Præpoiitus Upfalienfis Andreas A n d o) , Lincopiæ p j, & ad reliqua Tem pla Cathedralia tales

B flo**

/ ) R ationem a g n o fces, cur cantus Sacer in ecctefiis Cathedralibus Scholarium o p e , qui peculiari hujus fcientiæ diriguntur M agiftro, ad­

h u c adminiftretur.

m ) C om pendium ejus primum in Sveeia elaboratum deberi D o fr . M a th ia , ConfefTori S:tæ B r ig h t* , auftor eft Lager hr.

1

« ) A n n o ta tion es Mag. Nicol. Olavi Bothnienfis, editæ in Col- le f tio n e , Små Snker till no j e och tid sfo rd rif, fed ita paullo uberius in Palmjkinld. K. G U S T A V vnr lard perfen , f d at han fa tt in v.da Claffe Up fall a. D d va r M dfter Iva r, en Danfk K a r l, Scholmdflare. Han var allom led, och nåpfle K. G U S T A V hdrdt. K. G U S T A V gick dd klådd i ro d t Engel/kt och bade filfd m t pa lifvcr. N å r nu denna M . Iva r en gång hade fir aff nt och g ifvit G U S T A l’O (lut, drog han fin dari, och flog ned genom A lexandrum , font då brukades, och Jade : Hej, ja g tur gifva dig

»ch din Sclole tufende - - Refp. lvarns : Nobilium nati nolunt aliquid patu 0) V erb a ipfius leg ati ita habent, Notum facio per prafentes litteras, quod infulam meam Upfalia, cum adificiis omnibus iV officinis ibidem in ampne prope pofitis, capitulo Upfalienft' legaverim, ita tamen, quod tpfi bona eadem difponant ad ufus Chroralium fapc dicta Enclefia in prafnta infula commu­

niter vivere volentium, prout anima mea falu tt i?* eorum convictui noverint expedire. Conf. Peringfk. 1. c. p. 190. E ad em hæ c infula, nom ine Studenteholmen infignita, poftmodum in com m oda A cadem iæ eeftit, &

m ola aquaria, unde haud ex ig u i reditus, in eadem jam ædificata.

p) C onftitutio E pifcopi Henrici I, de an. 1272 hunc titulum habet:

Ordinatio Chori committitur Scbolaflico. Cfr. R b yz. Epifc. Sv.G . P. I. p. 154.

floruifle, extra dubium eft; licet refidua ftnt admo­

dum pauca earundem ad noftram ætatem veftigia q).

§ .IV.

Qui, pofitis fic in Schola Choralium rudimen­

tis, per certum aliquod tempus minifterio Sacro in T em p lo Cathedrali fuerunt fun&i, dein Curati leu Paftores ruralium Ecclefiarum conftituebantur r) ; at magnum praeterea num erum Do&orum Theologiæ

& Decretorum , pariter & Magiftrorum atque Bac- calaureorum proferre ex medio aevo m Svecia pos- fumus, qui unde provenerint, disquirere lubet. No- tiftimumeft, ad imitationem Arabum, per Hifpaniam

in

*/') Conferri de illis m erentur, quæ ad finem cujusque capitis ad- fert Rbyzelius,

1

p . 154 fum tibus M onaflerii V adftenenfis in hac urbe exflru ftam fuiffe æ dem S ch o læ lapideam an. 1474, cujus R e& orem 1 4 9 9 e g e r it M.

Petrus Magni, narratur. A n . T 4 2 9 Ntcolaus Thoreri, Scbolemaflnre i Cal.

mar, falutatur ibid. P. I I . p. g i . S ch olam W isb y e n fe m in cen d io d ele­

tam fui (Te- an. 1 4 0 0 ibid. p. Tqr refert. P lures enum erat v. Stiernmnn, T a i o m larda V eten fk . tillflSnd, p . 1 0 7 . E x quibus autem nulla fir­

m iori nititur tellim o n io , quam A b o e n fis , in qua fludere volen tib u s &

in artium trivialium ex ccrcitiis erudiri, C. dierum in d u lgen tias, litteris Romae in N o v . 1412 datis, con ceffit Johannes, tituîo S. P etri ;d vii - cula diclus U lix b o ën fis P resb yter, Sacro Sanftac Romanae E ccicfiæ Cardinalis. OJavi q u o q u e , Studentis A b o en fis, diplom a d. ² Jul. 1 4 5 0

m en tion em injicere perhibet Rbyzelius,

1

359

r ) Htnricus, L incop. F p ife. an. 1277 ordinavit, nullum S acerd otem E cclefiæ cuidam rurali fo re praeficiendum , antequam bien n io in C ho­

ris T em p li Cathedr. 3 m arch. Col id. flip en d io fuflentatus m in iftrailet, narrante R h yz. E p ifc. S v io G . P. I. p. 1 0 6 .

in orbem Europeum transeuntium, praeter minores Scholas, etiam in meridionalibus ejus plagis inflitutas fuiffe Academias, feu, ut dicebantur, Studia Gene­

ralia , quorum antiquifîîmiim Parifienfe reliquis cy- nofuræ inflar fuit. In illo jamjam 1215 prima Gradus cujusdam Philofophici occurrit mentio; Bac- caulaureorum v ero, Magiftrorum atque Do&orum diflinflio ibidem an. 1231 memoratur r). Skeningæ licet, OflroGothiae urbe, praecipuum Provinciae Daciæ Studium fu i fie conflet, in quo Theologiae Le&orem ab an. 1271 ad 75 egerit Tetrns de Dacia r); illud tamen in poflerum e monumentis noflris omnino evanefcit, unde probabile efl, multa in eodem litte­

ris imbuta non fuiffe ingenia. Eo autem plura Pa- rifiis iisdem e noflratibus innutrita fuifle, vel exinde p a te t, quod antea memoratus Praepofitus Andreas A n d , propriam aedem feu Gymnafium in vico fer- pentum fitum , fuisque inpendiis comparatum , illis an. 1313 donaverit » ), quodque ArchiEpifc. Upfal.

joha nnes an. 1291 certas in illo (ludentibus prarfcri- pferit regulas. Quid? quod, cum fequenti aetate cer­

tas in Nationes divifus fuerit difcentium ordo, at­

q ue Anglicanae, qui e Septemtrionalibus oris adve­

nerant, adnumerarentur; Procuratorum, maximae fa­

ne dignitatis m unus, Svecorum plures egiffe, in com-

B 2 per-

s ) Qohertfen, H iftory o f Charles V . T . I. p. 8 6 fq. 3 8 7 fq.

O Lagerhrittg 1. c. T . IT. p. 8 3 0 . Petrus Nicolai in minori Schola S k en in g en fi d o c e n s , an. 1526 P resbyter V adftenenfis fuit conftitutus.

« ) V id ean tu r litteræ ejus ap. S cheferutn, in n otis ad Chron.

E pifc, p . 1 2 2 .

perto eft v \ Pragæ quoque ab Imperatore C A RO LO IV:to inftitutam Academiam frequentafïe hoc aevo populares noftros novimus x ). In laudatis antea fta- tutis Nicolai ArchiEpifcopi y ) neceftitas ejusmodi inftitutionis in Svecia urgebatur. Rex porro trium regnorum Septemtrionalium, ERICUS Pomeranus apud M A R T I N U M V:tum Pontif. Rom. id fuper idem negotium egit, ut Bullam obtineret, d. Florentiae d.

VII Kal. Jun. 14185 qua illi concedebatur, prope aliquam Cathedralem Scondiæ Ecclefiam, idoneam arbitrio Lundenfis & Rofkildenfis antiftitum æfti- m atam , hujusmodi Studium Univerfale adparare, iisdem ac Parifienfe privilegiis ornandum*, verum ad­

nexa fimul erat conditio, ut, nifi intra triennium in- ftitueretur, irrita foret venia z)*, qua negletha in auras etjam abiit Regis inftitutum. ArchiEpifcopus autem Jacobut Ulphonis, miffo Romam Canonico Upfalienfi, Ragvaldo Inge m undi, iterum a Pontifice S IX T O IV Bullam impetravit d. 28 Febr. 1476, qua hoc G e­

nerale Studium Upfaliæ fundabatur, ad inftar Studii Bononienfis in S. Theologia, nec non in Canonico

v ) Lngerhr.

1

854

* ) Lngerhr.

1

y ) Membr. I V Punft. ^{T 23.} Item quod pro ß u d io F tivilegiato vel faltem particulari erigendo, ArchiEpifcopus eum capitulo pro loco & viodo, fuffragonei cum fu is Capitulis de perfonis aptis mittendis èT torum fiipen-

Aiis providebunt.

z ) E dita eft h æ c Bulla P on tif. R om . ap. H vitfeld. C hron. P a n . p. 6 7 4 & in Fontani H ill. D an. p. 561.

& Civili Juribus, ac etiam in Medicina, Philofophia

& quibuscunque aliis Facultatibus, conftituto Archi- Ep. ejusdem Cancellario, cum facultate concedendi Baccalaureatus, Licentiæ, Docloratus & Magifterii Gradus a). Ad ejus tenorem adfixum eft valvis tern- pii Cathedralis d. 20 Jul. 1477 ArchiEp. diploma, quo ad Academiæ inaugurationem d. 21 Sept. po­

pulares invitabantur, fequentique d. 7 0£t. celebrata funtProfefforum introdu£fcio publicarumque leFtionum aufpicia b). N eque poftmodum celebritate fua caruifle recens inflitutum L yceum , vel exinde convincimur, quod Fr. Clemens F e tn , Conventualis Monafterii Vadftenenfis, Scholari Clementi M artini Upfaliæ com­

moranti , litteris ex Monad. Vadflen. 1482 datis, (uaferit, ut Upfaliæ ad duos vel tres annos morare­

tur, unde hàud levem dudiis ejus pollicetur fruchim*

quin & Rex Daniæ J O H A N N E S edicto 1498 fan- civit, ne quis, nifi exafro in Univerfitate Havnienfi triennio in te g ro , (ludiorum gratia in exteras Aca-

B 3 de-

rt) Bulla haec edita eft a Job. Rudkeckio, in T ra& atu de P rivilegiis P o fto r u m , U niverfttatum & c. Job. Scbejfero, in Upfalia Ant. p. 250.

Spcgetio, in A fris ad Hift. E cclef. S v e c iæ , p. 5 8 , n ec non A rrh en io, in Hift. A cad. U pfal. p. 2. A d idem fere tem pus ejusm odi ftudium L ondini G othorum floruifle ex Diario M inoritarutu con ftat, in quo ad an. 1 4 7 6 m ém orisé proditum eft, fratrem Kanutum Johannis Bacca- laureum fafrum Lundenfem , & an. 1495 eundem Kanutum L efto rem principalem conftitutum in ftudio Lundenfi. Cfr. H ilf, de ftatu rei litterar. in Svecia per tem pora U n ion is C alm arienfis, Pr. 110b. L a­

gerbring, p. i i.

/ ' ) N otitiam hujus inaugurationis debem us Mejfenio'> Scondise Illuftr. T . IV . p. 3 7 . Conf. T . X V . p. 8 6 .

dem ias, fola Upfaliend in* regno Sveciæ excepta, concederet c).

§ . V.

Qui a natalibus hujus Academiae ad obitum R e­

gis G U S T A V I I, quo filum præfentis Difiertationis noftræ particulae deducere in animo efl:, do&orum munus in illa ornaverint, fequentes fiftit Peringfkwld. d).

i Mag. M artinus Pr aal, S. Theol. Prof. & Canon.

1470 - 94.

1 Jactbus Q ißonis, Canon. Upf. & T heol. Prof.

1488 - 90-

3 Mag. Olavus N ico la i, Upf. Praebendatus & Col­

legiatus Univerfitatis, ibidem 1498.

4 Mag. Olavus E rici Kempe, Univerf. Upf. Col­

legiatus.

5 Mag. Ericus Nicolai S w a rt, S. Theol. ProfefT.

i * i 4 > &

6 Mag. Henricus Sledorrn, Prof. Upf. e. an. qui ambo inter præceptores Regis G U S T A V I numerantur.

7 D oft. Petr. Job. Galle, Theol. Prof. 1524.

8 M ag. Laurentius Petri, Nericius, Theol. Prof. 1531.

9 D oft.

c) Cfr. A rrh .

1

d ) L . c. p. 2 3 7 .

9 Do£t. E rieus Geting, T heol. Prof. 1532.

10 Jacobus Ziegler US) Batavus, Mathef. Prof. 1^40.

11 Olaus M agni, Prof. Upfal. e. anno.

Ceterum quo in ftatu, fub imperio hujus Regis, fuerit publica inftitutio, paucis jam juvat perfpicere.

M ature admodum, nempe an. 1520, ab ovo, ut di­

citur, meditatum Reformationis opus inchoavit e G er­

mania nuper redux & Canonicus Stregnefenfis con«

ftitutus M. Olaus Petri ; cum in S. Scriptura expli­

canda Scholas ibidem aperirer, quibus intereffe haud erubuit veneranda jam tum fenefta confpicuus, Lau­

rentius A ndrea e). Ad ejus exemplum in Ordina­

tione Ecclehaftica Arofiæ 1527 ftatutum fuit: Schola- /lugor lofe efter denna dag Evangelium ibland an*

dra lå xo r, efter t h et år j u Chrifleliga Scholar / ) . E t in Decreto Concilii Ôrebroenfis 1529: Och {kola be jl el lat) at vid våra Domkyrkor fkall j u åtmmftone hållas en Lectio om dagen i den Ideliga S krift) med goda och rått finnig utty delfe) ther ej allenaft de,fom vid Domkyrkorna åro, utan ock jå m v å l de Clerker>

fo m på bygdene år o, mage tilfbka ock i Guds ord lår de varda. Thct / avnna fkall ock fke i alla Schola- flu g o r) at der fkall hvar dag en Le ft io hafvas i den II. Skrijt) till hvilka ock måga Chorpråflenia foka) befynner ligen om dem icke någor annor Left 10 là fes t be f t - fbrutaU) och fkall dem f a fkicka ti de gård en ) at de måga bafva dår tid och/lund till. Skola v i Bifkoparne befbrja,

bvar

c) Hillmon, V ita Lnur. &

0

hvar vid ßna fkolor, at Djeknomen icke [kall fattas de N ya Teftam ents Böcker på L atin, och at j u i jia- derna Jåttes lår de mån fo r K yrkopråfier, till hvitka de andra enfaldiga Pråfter, font omkring bo, må haf- va tillflyckt, d m någon under v if/u n g behöfver i Guds ord, fi// hvilka ban och underftundom må fa ­ ra och predika i deras Jamquårnder. — Skall icke tillftådjas, at Djeknarna gå alt fö r långe på bygden efter deras almufa, och [kola f örvaras, at de icke föra lögn och drafvelstidende bland fo lk e t, ej heller bedrifva deras Ri b al der y , g) : det farntna (kall och [krifvas Kyrko- preflerna till, dit de för [andas, at de taga der vara uppå h). Rcx ipfe G U S T A V U S I, anno 1533, litte­

ris fuis de Scholarum negligentia queritur, &, ut li­

beros fuos in Scholas inftitutendos mitterent, regni­

colas adhortatur /). Licet vero innumera alia, qiue illi

g ) V o c is hujus, obfcoenitatem quam vis & nequitiam exp rim en tis, o r ig in e s, e x L ingua veteri Iflandica Ribaldr, n eb u lon em & Ribald i-S yeit, nebulonum turbam, ex cita t

111

G allicum etiam Riband pro m en d ico apud antiquos frequens ufurpatur.

h) v . Stiernm.

1

1

i ) A dlatæ funt a Wxlßan. E c c le f. W å r k , p. 2 4 5 . Cum hac an- n o ta tio n e : Q uod G U S T A V U S I. ftudiorum atquc artium n overit utilitatem & optim e libi habuerit p erfpcftum , quantam afierant rei- publicæ u tilita te m , tcftantur litterae ejus ad o m n es D iœ c e le s m ulte:

V i G U S T A F F med Guds udde i?c. helfe id ler Dannemdrt, alle kj år liga med G udb tefc. Käre vänner, Vi g if v e idher tillkänna, at V i granneliga får- riummit la j f v e , huru Scbolarne i alla Städer heri R ikit Jlorlign f o r

1

ilii refarcienda incumbebant, reflaurationi Academi-æ remoram objicerent; non tamen aures ejus effugi fie, quæ apud exteros ei propterea injungebatur, incuriæ n otam , teftantur litteræ ejus ad Nicolaum M a g n i, apud exteros (ludiorum gratia degentem Svecum de an. 1538 in quibus cauflas a d fert, ob quas has curas abjicere fuerat coaflus; ad illas autem fu- fcipiendas proclivem animum profitetur atque N i­

colao injungit, ut idoneos juventutis in lingvis L a­

tina & Germanica inflituendæ magiftros, pariter & in Arithmetica, quantocyus comparet. Faftum hinc eft,

C ut

nepligen ett halft buntlrade , fommeftdds dhre och Scholarne platt ddelagde, Kiket tili en drdpelig f k idhe och fö r d a r f bvilket ftdrfte parten kommer ther- nf , at j , Dannemdn, icke vele fettjc idher bam tili fchola, — ej beller villat j nu kamma Djeknarne fd till hjelp medh idher al/mofer, font j pligtuge are, och fdder f ' r i Iber gjort hafve — Sd kdre Dannemdn alle, hoppes ofs, nt j nu v d l hefinne kunne, hvad Jkade och fd rd crf idher alle och malige R ik itt th era f komme v ill, at Scholarne fd farldgges. Huru fkall Chriften- dornen hlifva ftondende, ndhr iitge fades upp, foin theruppâ achte fkole, ho»

/k a ll Idre och predika Gudhs ordh fôr idher oc h idher efterkommande? hfoo ß ta ll chriftne idhers h arn, via idhers hrudher och andre tjenß gare idher, foin v i hafve mäße pd Chriftendoinfens vegne, me dan j icke vele fettia idher ham till Schola, ej helle'r koftc naget pd dem foin odd till Schole — T her- f a r e kdre Dannemdn alle, rddhe och farmane h'i idher, at j vele Idggia ther hoot uppd, fdtja idhor ham till Schola, och hjelpa them fom gad till Schola, ndr the komme till idher — Och hafve Vi thet Jdd he ft dit med the vdrdige fd d e r Bißtoper, att the fchole fkicke gode och fW fidndige men thet till, fom Scholcmefiare vara fchole, fd d at th e, fom till Schole J d ttjes, fkole fd then ldrdom, fom hdde j och the ß o le neft Guds hjelp vare vel heldtne med, och Ivo r nu grc ville annars fare fa r idher, fijandes, at the intet annat Idra dhn Svenfito i Scholarna, f d f i tt e r ther ingen troo til, Bifkopertia fkola vdl nkta theruppd. Ldter ingen brifi finnas pd idhra fidho, pd Idrdotnfens vdgner Jkal ingen hrifl finnes fcfe.

k) E d it. ap. Ce(f. M onum. Palmik. p. 2 9 .

ut binis Lutheri l) & Melanctonis m ) epiftolis huic Regis animo (limulus adderetur, dum (Imul idoneus Principis hereditarii praeceptor ipfe commendabatur, una cum alio Sveco, Michaële Agricola. In ordinatione

Ecclel.

Ï) E dit. ap. Spegel. Skriftel. B evis till B ifk o p s C lirô n ica n , p.

84

fieria Parochintia,

m ) H as m im quam antea im preflas e x P aln jkidld. adfcram us:

Gottes gnade durch Unfern Herrn Jhefum Chriftttm zuvor. D urchleucktig- ß e r Grofstncchtiger Gnädig ft er König und H err, M ir hatt der V irdig und fVolgelatt M agi fie r Nicolaus Magnus E ie r Königlichen M njefiet diener angezeigt, wie Ehr uff' E. Kl. A i:t gnädigen hevelch m itt zeigern diefer Schrif­

ten Magiftro Georgio N ortm an g e r e d t d a f s Ehr fich zu E. K l. A l:t f u r - fugen volle, dw eil m ir daun hem liter Georgius wölbe b a n t, bah ich m ir die tneinung M agiftri Nicolai feer wol gefallen lajfen, Vnd h itt E. K l. M aj'.t wolle Ihr gnddichlich hemelten Georgium lajfen bevohlen f e i n , denn er iß guter fitten , G otrforchtig, W olgelart und Petßendig ; und wunfch von hertzen der Allsmecktige wolle gluck und feinem fegen zu E . K l. AT.t f u i nehmen, und défis Jungen Herrn Studio gehen, denn nach dem in G ö tt­

licher fc h r ift geboten, dafs man die ju g en t in Göttlicher lehr uffzielen fo il ifi fornehmlich, von Motten d ir lohen Perfahnen, welche m itt der zeit z u r Regierung kohmen fallen r m itt höbiften Vleis zu r erkantnis G ottes und zu J u gen t zu gevehnen.

E iveil auch E. K l. M it weis, d a ß H errfch aff und gute Regiment G o ttes werck find, fo fa ll hillicht darinn Jdeinen und leuchten Gottes er­

kantnis ihm danckharheit zu erzeigen, wie der Pfalm fpricht, König und Valcker fallen ftch darunih zufammen thun, daß fie G att dienen, darum!) tcolle E.

K l. M :t Ih r die löblichen Studia gnädiglich lajfen bevohlen fein , und der- vegen fronten und gelahrten Perfonen, als diefe leide find, Georgius N o rt- tnan und M ichael Agricola gnedige hulfif und forderung erzeigen. Ich heb auch nicb zveifel f o die U niverfitet zu U pfalßntlich erhalten und angericht wurde. Solches wurde zu G ottes ehre und zu der leut heil, und E. K l. M t zu loh und preis gereichen.

D iefe meine untertbenige f i r i f t l i t t ich wolle E. Kl. AE:t von rnihr gnedigluh verßeh en , und befebl mich E. K l. M i t in uutertheuigkeit als

Ecclef. Arofiæ 1544 n) legitur: Böd hans N a d uppå med Rikjens Råds fa m ty eke, at allmogen [kulle fa tta deras barn till Schola, ocb menige man [kulle hjelpa D jeknar med allmojor. An. 1548 litteris Regiis die 10 Ju n . incolis in N o rrb o ttn , Angermannia, Medelpadia

& Geftricia injungebatur, ut denarium f. v otum S.

O la vi, T e m p lo Cathedrali Upfalienfi antea folutum, Re&ori Scholæ ibidem in pofterum erogarent: Al- den[tund eder kåre Underfåt a ie , addit R ex, fker j u på denna tid få god [kål hår a f Upfala Scholeflugu fö r fådana hjelp med lår de m e n , Jom eder uti de

A n de liga och Chrifieliga faker fö r tår o f åder tjena fk o la , fitn nogon tid tillf hr ene fliedt å r y f å at j fö r - denfkull icke bafva mycket at klaga 0). Qualis autem fuerit Scholarum per hoc tempus indoles haud me­

lius aliunde cognofci poterit, quam ex litteris Regis ad Nicolaum Ô rebroënfem , cujus tenoris reliquos ad Epifcopos & ordinarios aliae mittebantur /?), in

C 2 qui-

Ihren armen und vleißigen dietier, G ott bevor L\ K l, M :t allezeit. D a t.

W i t t eher g 12 M a ji l j t f ,

E . K , M ,

U n tertlen ip tr D ietier P h i l i p p u s M e l a n t h o n . D em D urclleuchtiglfen Grofstncchtigflen Furßeti und Herrn , H e im G U S T A F , der Sweden t Gothen itfc, meinem Gnedigften H errn.

n) Mfcr. in PoImfk.

0) E d it. ap. Celfiam,

1

p) S v e t. E d ita ap. Ce Iß tun, ]. c. p. 41. Ken gl. Bihlicth. Tidti. fo r J 7 6 7 . T . ]T. p. 146. P . P. Bjelhes T a l c m det ft>rita ly c k e lig a T id e - h varf för S v e r ig e s A llm ånna H ushållning u rd er K. G U S T A V I:s R e ­ g e r in g , p. 121. L atine ap. T tu n ,, V ita Falm jk. p. 81.

quibus graviflïme conqueritur, quod, qui ex illis ad regni negotia in Cancellaria Regia & ærario procu­

randa delegarentur, heluones, nepotes, infuifi & in- ficeti caudices effent, ftivæque & aratro, quam Regni minifteriis, aptiores. Heic autem filum nunc ab-

fcindere cogor. Reliqua alia, fi Deo placuerit, vice, & nifi finifteriora prohibuerint fata,

perfequi conabor.

§• VI.

T I L L

H e r r C a n d i d a t e n H U M B L E .

M

V

!

t / i d ß u te t n f D itt Verk ett B ib vig jag få r gjörn

* Om D in education, vid detta Fhczbi H o f:

y it den bar flu git ut till D itt och Gudens Inf, Kan a f D itt lärdom sprof matt innan kort fu bura.

M ed bokvett har D u lårdt att dygd oeh vänflap para, J a g kjdndt och känner d e t , och lägger an d e r till, A t den, fom bagge tv ä till nöjes p rô fv a v il l, B o r i D i t t f ä l fla p s ro dem f i k a «cb fö rfara.

M in fdgnad och min plikt ja g v ill tillkänna gifvn;

Afen nödgas f e m itt nit blott f t an na uti ord.

D ärm ed plär i v dr tid ock faken vtira gjord ; M en mellan D ig ocb mig ej denn nog kan bli fv o.

D u flu ta r nu D i t t v d r f oeh f u r f n a tt Guden m öta:

E j långt f r i n Findens fpets D ig denna nåden fleer.

Han D ig i deras hop e tt vä rd ig t ftälle g e r , Som k a lla t, at Hans v e r f uti Hans t ike f l ä t a . J a g ö tifla r lycka till, välkommen ned tillbaka

M ed ett fö r n y a d t hopp om feg er och om frid.

Gläds nu! ty D u har fog; D ti anvåndt väl D in tid, Och bör u ta f D in f lit nu nögd f ä fru kten fm aka,

M. N. A.