D IS S E R T A T IO H IS T O R IC A ,
D E
I N S T I T U T I O N E P U B L I C A J U V E N T U T IS PATRIÆ,
A N T E
TEMPORA
R. GUSTAVI ADOLPHI,
C U J U S P A R T E M P O S T E R IO R E M ,
V E N I A A M P L I S S , F A C U L T . P I U L O S .
P r % f i d c
M m . erico ' a i .
Hi s t o r. Pr o f. Reg. et Or d. S. R. S.
Publico exam ini fu b jie it
GUSTAVUS LAUR. SIWERTSON,
V. D . M. G o t h o b u r g e n s i s .
I N A U D I T . G U S T . M A J . D i e x x x i M a j , A n n i MDCCLXXXVh H o ris A , M . S olitis»
U P S A L I Æ ,
Litteris D ireft, Jo h a n, Ed m a n, Reg. Acad. T y p o g r,
t h e R i g t h H o n o u r a b l e « T r u s t e e s o f t h e S w e d i s h E a s t I n d i a
C O MP A N Y
H i s E x c e l l e n c y t h e C o u n t
C H ARLES
S C H E F F E R ,
Se n a t o r, Kn i g h t, Co m m a n d e r a n d Ch a n c e l l o r o f t h e Ki n g s Or d r e s. a n d
T h e H o n o u r a b l e s ,
M A R T I N H O L T E R M AN;
D A V I D o f S A N D E B E R G ; S.« J O N A B R A H . G R I L L ,
K n i g h t o f t h e K . Or d r e s o f W a s a;
CHARLES GÖTTER. K Y S E L L
AND
B '
ronPATRICK A L S T R Ô M E R ,
C o u n s e l l o r o f C o m m e r c e a n d K n i g h t o f t h e K. O r d r e s o f W a s a .
J w k / m ay h pieafe Y o u r E x c e l l e n c y and
-A *. Y o u r H o n o u r s gracioufly to p e r m it, f hat a M urky void o f internal bnbellishm ents and dejii- tute
tü te o f ftich external Decorations, as m ay chance to a ttra ft the attention o f the Publick, goes fo rth into the world under the Patronage of Y o u r aufpicious N a m e s; as this is the moft authentic proof I can a d va n ce, o f m y profound refpeCls and fincere wel- w isbes fo rY o u r profperity. M ay it even be a m otive to ejfeft Y o u r fu rth e r fa v o u r and protection towards
YOUR E X C E L L E N C Y S and
YOUR H O N O U R S
moft obedient and moft humble fe r v n n t G u s t . L. S i w e r t S o n ,
D E INSTITUTIONE PUBI ICA JUVENTUTIS PATRIÆ, A N T E T E M P O R A
R. GUSTAVI ADOLPHI,
P a r s lï'.or.
§■ i.
A
nnis abhinc IV, & quod excurrit, modérante Prsefide, Diflertationem ad hanc Acade
miam edidit plur. Reverendus atque Claris-
fimus Magifter Chrißophorus Nicolai H u m b l e , Ro- Ûagus, de inftitutione publica juventutis patriæ ante
t em p o ra R. G U S T A V I A D O L P H I. Quam cum ultra æv um R. G U S T A V I I ipfi non licuerit perdu- cerej, in m e measque qualescunque vires pertexen
d a m fufcipere conditui. Antequam vero hoc adgre- d i ar , ad partis I:oris pag. 12 oblervandum eft, Bul
lam ibi memoratam M A R T I N I V Pontificis datam efie d. 26 Maji 1419, probante nob. a Celfe , appa
r at u ad Hiftoriam SvioG. p. 171. Adfert idem 1 c.
ex ipfis membranis in Archivo Stockholmienfî U r bico, Privilegium ejusdem Pontificis d. 16 Jun. ejusd.
a n n i , q u o , contra decretum Archiepifcopi Upfalien- fis Jo h a n n is Jer echini, civibus hujus urbis permittit, Scholam incendio deletam reftaurare atque Scholari
bus , mendicando ftipem colligere. N e q u e o m ne m poft privilegium M A R T I N I negle&am fuifle Upfaliae litterarum culturam, teftantur litterae Senatus regni d.
Stockholm. I 4 3 8 , ap. Serenium , Disf. de Uplandia P. II. p. 2 4 , quae ita habent : AUe the tiende, font
A •' Spe-_
Spetalen i Enekopunge tilhbrd e, hafve v i f b r mere rikfen s gagn ocb nytte fk u ll, (kipat och nn d t Mag.
A ndrem B o n o vin , med fw a d a n a ( k e f at han [kal i Upfala arlika låsning halla, likevis Jo m en måflare i S tu d iis privilegiatis. Varia ad habitum inRitutio- njs publicæ fub R. G U S T A V O I ulterius allata vi
deos in Difiertatione plur. Rever. & Clar. MagiRri G cftrin de Statu rei litterariae in Svecia , fub imperio R. G U S T A V I I , UpC i ' 85 Rib moderamine Prae- fidis ventilata. In q u a , ad allatos pag. 9 tres junio
r u m R. G U S T A V I filiorum, D u c u m M A G N I &
C A R O L I praeceptores, H enricum M o lle ru m , Hes- f u m , jo h a n n e m Berndes & Mag. E ricu m P e tr i, duo alios poRea inventos addere poffumus. Tycbo Lan- re n tii ad W i b y , in Holfatia natus & Principi M A G N O R u di o ru m moderator a Rege conRitutus, an. I J 9 4 nobilitatus eft & di&us GyUencreutz a). Mag. M a r
tin u s T eittu s miffus ad Rudia in exteras nationes, procurante Epifcopo Aboënfi M a rtin o S k y tte , obiit 1545, agens Paedagogum jun iorum principum Hol*
miæ b). In Te Ra m ent o fuo, d. 1 Jul. 1560 Stock- holmiae dato, fummam pecuniarum Scholis legavit R. G U S T A V U S , his verbis, quae apud I ege[ HiR.
GuR. I. P. II. p. 410 leguntur. T il det y tterfta jâ g ifv a v i ock til Guds å r a , ungdom ens np tug tan ocb Skolarne hår i vå rt r ik e , der larde Man (kola up f o das ^ u ti en / u in r n a march.
$• IL
r
a ) Broocmnn, Befkr. o m ÔfteiG. p. 3 8 0 . v . S tie r n v ia n , A d e l , Mjtr.
p. 2 3 0 . ad U 'tr w in ’l , p. 2 g 2 .
i ) J u jlen Chron. Epifc. Fini, ed. in N e tte lb la d t S c h w ed . Eibl. St. I, p.
$• II.
Revixifte fub R. ERÎCO xiv, ipfo litteratiffimo p r inc ip e , aliqua ratione litterarum in patria ftudia, do cu me n to eft, quod Mag. Petrus Jonæ Helfîngus an.
1568 Thcologiæ Profeffor falutatur in Academia Up- falienfî, de qua ab an. 154.0 altum inter nos fue
ra t filentium c). Quin & fiib R. J O H A N N E III nonnulli m em orantur ejus Collegæ vel Succeffores, u s q u e ad an. 1580, quo disfipata Academia & an.
1 5 8 3 Stockholmiam tranflata. M axime autem m e m o ra b il e , imperante hoc Rege , habemus de inftitu- tione juventutis publica follicitudinis m onum entum in Ordinantia Ecclefiaftica, quam juffu Regio emifit Archiepilcopus Laurentius Petri Nericius an. 1571, fol. 94. 4:0. N o n tantum enim in illa ferio u r g e tu r neceftitas ftu dior um ; verum etjam binis integris ca- pi ti b us , altero ordine XXVIII de Scholis, altero X X IX de ratione legendi in Scholis, de illorum cultura fu- fe atque accurate agitur. In Scholis vero hoc tem
p o r e non nifi Latina & Suecana L i n g u a , q u antum quidem hæc facrorum in templis adminiftrationi in- ferviret, tra d eb an tu r, privatæ inftitutioni reliflis lin
guis Hebraica Sz Græca. Melioris indolis juvenes S tu d ia , i e. Academias, vel intra vel extra patriam, frequentare tener entur, ex quibus dein idonei elige
r e n t u r Scholarum Magiftri, qui in primis efîent boni G r a m m a tic i, atque alios fibi adjungerent in informan
da p u b e , quos antiquitus Hbrare nominare folitum
A 2 erat.
c) C fr. Præ el. A dj. Knôs H ittor. A c a d . U p f. p. 141.
erat. T r e s vel quatuor in circulos Scholares defcri- b e r e n t u r , quar um in fecundo D o n atum atque re gu
las Grammatices addilcerent. Quid quolibet h eb d o madis die p r o p o n e r e t u r , etjam figillatim exponitur.
A b hora matutina V ad VIII, a IX ad X , quo mi- niftratum prandium , a XII denique ad V pomeridi- anam in Schola adedent pueri. In primo circulo , libro alphabedco Latino cum Oratione Dominica, S y m b o l o , & Decalogo abfoluto, D o n a tu m adgrederen- t u r illumque etjam memoriæ mandarent, pariter &
formulas declinationum & conjugationum & regulas agnitionum. Ad puerulos autem in hoc circulo in- ftituendos, fuperioribus adlcriptos adhibere Magiftro erat permiffum, in firu d o res propterea vel in fo rm a tores diflos, quos tamen diligenter ipfe infpicerer.
A d duplum Grammaticae Philippi M elanchtonis Cir
culo II Etymologiam , III S y n t ax i n , IV Profodiam praelegeret, ita ut memoriter t e n e r e n t , neque cu m adultioribus nifi Latine l oq uer etu r, nec alia lingua inter fe fermones mifcere lineret. Quavis h e b d o made IV comporta feu exercitia Stili Scholares c o r rigenda tra d e re n t , argumenti epiftolaris, Hiftorialis
& Fabulofi, illudque qui Profodiae operam d a r e n t , exhiberent oratione ligata. In Mufica tam chorali, q u a m figurativa omnes tribus fuperioribus cladibus adfcripti inftruerentur. E x fcriptura Sacra E v a n g e lium M a tt h a i, Epiftola I:or ad T im o th e u m , Epiflo- la I J o h a n n is , Proverbia Salom onis & Pfalmi G r a d u u m praelegerentur, ita ut Grammatice explicare
tur T e x t u s Latinus. Quftos, q u e m O Jtianum q u o q u e
q u e v o c a b a n t, ludentes, difcedentes, tardevenien- tes & abfentes diligenter annotaret. Moralia Catonis, M im os P ublianos, libellum Erasini de civilitate m o
r u m , Joachnni Camerarii Præcepta m o r u m , Fabu
las Æ fopi ab eodem Latine verfas, Dialogos pueri
lium colloquiorum Petri M ojellani vel E rasm i, Te- r en tiu m , Fabulas Plauti puras, ut aululariam , T r i n u m u m , P f e u d o lu m , Officia & Epiflolas familiares Ciceronis, habita ætatis & profectuum ratione, pro- pofita fuifle conftat. Nec intermiffa Catechismi leCtio
& DialeCtices, vel Rhetorices Philippi M elancktonis.
N o ta rio s, Coriarios, Cufiodes & A ßnos tres fuperiores circuli veteri ex confuetudine haberent. Ad cantum facrum O fficiales, Hori/t as, Rectores, Le fio res, Ver fi • tu la tio s &c. & in feftis majoribus Cantores in figu- ra tivis Scholae Magifler mitteret. Inter pœnas Scho- laflicas m e m o ra ntu r Proba, Scboleflock, vis och fer~
lo. Scholas M oderator ab hofpitali officio reliquis- que oneribus publicis immunis declaratur, ( f r i fh r g a jln in g och all annan allmamielig tunga ) ædesque in habitationem commodae ei conceduntur, quæ ab Oeconomis templorum Cathedralium fuflinerentur, in minoribus vero urbibus, a Confule & Magiftratu.
Ecclefias q u o q u e rurales Scholaribus, qui in hac conflitutione frequenter Djeknar appellantur, vifita- re licitum iilorumque adventum, monflratis a Scho
lae ReCtore litteris, publice denunciarent Sacerdotes.
§. III.
Ad refufeitandum fuis e tenebris linguæ Latinæ
A 3 flu-
Ru d iu m , totas quantas has antiquiflimas, pofl r e f o r mationem religionis, in patria litterarum officinas fic compofitas fuiffe conflat. A b u t e b a t u r vero idem Rex J O H A N N E S III, cujus juflii omnia hæc fapi- enter ordinata, hoc inflituto ad inflillandam juvenili
bus animis Papiflicam do ftrinam , ubi pof lm od um ei
dem in Svecia propagandas (ludium addixerat. C o n quer itur certe L a u ren tiu s R a im u n d u s in Hifloria Li- turgica d ) loco Catechismi in Scholis antea proponi foliti, adhibita fuiffe Catechismum Cani/ii & Confuh tationes Cajjandri in vernaculum tranflata linguam, quin & Eccii Enchiridion Germanice propofitum, qu o d reformidantes laniori dottrinæ addifli liberos fuos publicas iterum inflitutioni fubtraxere. Q uod tamen felici omine emendatum fuiffe crediderim cura P r in cipis Hereditarii C A R O L I , in Concilio Upfalienfi an.
i J 9 3 , in quo etjam Academia Upfalienfis reflituta &
novis privilegiis munita efl. A b epifcopis, Profes- foribus & Clericis, an. 1595 menfe Februar. Upfaliæ congregatis, Principi C A R O L O & Senatui fupplica- tiones oblatæ funt, quibus reformandas effe Scholas Patriæ fuadebant, ut libri utiles pueris p ro p o n er en t ur , videlicet Catechefis L u th eri m ino r, qua abfolu- ta, addatur Catechefis C h ytra i. Item Donatus cum Suetica interpretatione. Grammatica N a th a fiis L a tina e) & Græca Lien ardi / ) . Rhetorica T hol a i. Di- ale-
d ) edita a v . Stjeriim nn ad calcem H iflo iix ’ J O H A N . III. p. i o 8 . e) L e ge N atbnnnchs, C J jytra i procul du bio, q u a m a M a g . A r v id o T i- dero in Suecia editam fuiffe con flat, von S tjir n m . Bibl. SvioG. p. 3 5 9 .
/ ) H u j u s e d i t i o n e m U p f a l iæ fa £ ta m 16 18 *n C o l l e c t . Pracfidis,
aleftica R a m i, Dialogi Cor der/, Ciceronis Epiftolæ ex S t u f f nio collefhe & Orationes Ciceronis pro Archia, Ligario & c. V irg iliu s. Si deedent exemplaria inter pueros di dr ib ue nd a , illa imprimenda curarentur. In Scholis Cathedralibus Præpolitus Cathedralis prælege- ret dilcentibus Evangelium S. M a tth œ i, primam E- pidolam ad T im o th e u m , I Johannis , Proverbia Sa
lo m o n is, Pfalmos G r a d u u m , Pœnitentiarius lingulis annis abfolvet Catechismum C hytrai. Decanus Gram maticam Græc am & Epidolam ad Galatas. In Co
mitiis N o r c o p iæ habitis an. 1604 fa£tam etjam ede aliquam r e r u m in Scholis propo nendarum amplifica*
tionem invenimus. M utar e fcilicet tum Rex C A R O L U S conftituerat nomina Capitularium, qui Epifco*
p o in Collegiis Cathedralibus adfederunt. F u e r u n t illi antea n u m e r o VI, nempe: Præpofitus Cathedra
lis (eu Officialis E p i f c o p i, Pœnitentiarius , D ecan u s, Re&or Scholæ Cathedralis , Oeconomus Templi &
P ado r Loci. Prœpofiti Cathedralis nomen non ran*
t u m ; v er u m & falarium Rex abolevit: Pœ nitentiari- um voluit nominandum L e f to r e m Theologia: in Scho*
la Cathedrali & D ecanum Scholæ ConRecforem, qui in proponendis ad Scholadicorum informationem a r
tibus & lingua Græca ferret Reftori (uppetias. Oe
conomum Tem pli voluit de ordine Politico conditu«
endum. Sicque in pofterum IV tantum fuere Epi
fcopi in Collegiis Cathedralibus Adfesfores, fcilicet P a d o r Ecclefiæ Cathedralis, L e & o r Theologiae, Re-
£tor & C o n R e f to r Scholæ g ). T a l e m manfide cre- dide-
g ) B a a sii Invent. Eccl. SvioG. p. f 6 2 , 6 0 6 ,
diderim Scholarum Trivialium faciem, us que du m R. G U S T A V U S A D O L P H U S ex iisdem apud præ- cipuas ecclefias Regni Cathédrales, Strengnefiae, Lin- copiæ, Arofrae & Aboae, prceclaritfima inftauraret Col
legia , Gymnafia poftea ap p el l at a, & Profeflorum a- liorumque docentium n u m e r o , Stipendiorum libera- litate, habitationum commoditatibus & praediorum tam paftoritiorum qu am feudalium provifionibus mu- nificentiffime inftru&a h ) Inter quae Strengnelenfe, ex tedamento Reginæ Viduæ C H R I S T I N Æ , orna*
tu m fuit X mill, thaler, imper, ad X X X Studiofo
r u m fubfidium donatione, qu am p o d ejus obitum filius in D tonnas frumenti, a Corona quotannis t ri b u endas, commutavit.
$. IV.
N e q u e C A R O L I tum temporis Ducis Suderman- niae curas defiderarunt, qui in Academiis exteris ftu- diorum litarent (acris. In articulis Orebroenfibus an.
1586 menfe Majo ftatuminatur: Om der as hjelp, fom utan rikes i hôga Scholar [kola und erhålla s, ar den affked gjord) at nar all tio n d e, få vå l fö rlå tit f o m o fb rlå n t, är inkommen u ti kyrkobcrbergen, vid alla kyrkor öfver hela Förßenäbmet ; fa [kal a f all ofktf t d e l , och fö r r an något d å ra f blifver f ö r r y k t , och til andra nödtorfter utdeladt, tagas a f hvar j e pund låfl en tunna a f alla tjonde, til fo rb em å lteS tu d en ters u n derhåll. Och der fo m f m å K yrkofocknar å ro , och tio n-
i ) L a u r, T nui. Gothi Hift, Ar&oa p. 3 69*
a h nden m ïndre an en laß dra ger, der a f {kal ock f a mycket m indre tagas, efter fo in (ig der på belöpa ka n . Och om denna förberörda hjelp Jkola Profiarne hvar i f i t Profi er i fig vårda låta, at hon blifver r å tt och redeligen aflagd, och hånne a f hvart Kyrkoherberge i Strengnås S tift til D om kyrkan och Jedan göra Pra- fie r n a redo och råkenfkap, burn m ycket vid h va rt Kyrkoherberge f a l l i t och npburit å r , Dom kyrkones S y s fe lm a n , och Sysjelm annen i ufverhetens råknin- g e -k a m m a r. U ti lika måtto [kal ock hefiållas med den h je lp , fo m a f W ar me land , W a f sbo och Wallet Härader utgör es, at hon ock på en belägen ort der nedre upburen och en trogen tilfta d t, fom til fa m m a upbörd fv a r a r , och [kal fa m m a upbörds föreftåndare vinlägga fi g med Kyrkones FÖrmåns R å d , att fa m ma hjelp blifver rä tt och profitligen a n v a n d t, och i rä tta n tid Studenterna utfkickadt, hvar ß n d e l, fo m belefvat blifver i f In poftulatis Clericorum {criptis illuftriïfîmo Principi Regnique Senatui an. 1595 , etjam fuit, quo d duo Studiofi in fingulis diœcefîbus nari publico Stipendio fuftentandi edent in exoticis Evan- gelicis Academiis, qui prius examinarentur in Aca
demia patriæ, antequam alias vifitarent k ). Erat ve
ro h o c , vel eo nomine neced arium , qu o d femina- ria ad imbuendos Catholica religione ju ve nu m Sve- coru m animos Brunsbergæ in Boruflîa & alibi indri- tuerant Jefuitæ, quibus pecuniae fumma m q u o q u e
B lega-
i ) v. S tic r n m n , Rikjd, Beflut, T . I. p, 3 62.
k) B aazius, J, c, 5:6 5.
legaverat moriens Regina C A T H A R I N A Jagelloni- ca. E x his enim callida ingenia, fucum m en ti ta , in patriam rem itteban tur, ubi varias moliebantur p o liticas machinationes, tranquillitati publicæ & re gn an ti profapiae inimicas. U n d e non m i r u m , quo d capi
talibus, illisque haud ra ro graviffimis, fuppliciis, fub mitiffimo alias R. G U S T A V I A D O L P H1 i m p e r i o , afficerentur, qui fuis fe artibus ipfi prodidiftent, ejus Apoftatæ / ). Durasfe autem hæc a decimis co r o
nae peregrinantibus Studiofis conccffa fublidia in an
n u m usque 16 4 8 , au&or eft in Chronologia Sacra ad h. an. Cel. Joan. E la v i 7er/erus.
§. V.
De reftauratione Academiae Upfalienfis, fub R . C A R O L O IX fa&a ejusque ad tempora R. G U S T A V I A D O L P H I habitu, noftri non eft d i f l e r e r e , c u m accuratiffimos fui olitn na&a eft hi fto riographos, Ar- rh en tu m atque Knos. Ultimum tamen adjiciendum ducimus, excitato in patria eruditionis l u m i n e , non facilem adeo atque infalutatis litterarum facris conces- fum fuiffe ad religionis minifteria aditum. Inter re- quifîta Paftoris ecclefiae vetuflae quidem leges patriae collocabant, ut do&rina aliqua praeftarec, S k u d in k u n fl bans tn ) \ v er um in quo haec confideret, igno^
tum 7) G eorgius Bere Secretarius, Z ach arias A n th tliu s Legifer atque N i- to la u t Catnpariites Reftor S c h o l x an. 1 6 2 4 capite plexi. B aaziu s. l. e. p . 7 3 9 » J ° h ' M ejfen iu s perpetuo carceri da mnatus.
m ) Stiern h u k, de jure S v io n u m ve tulto p. 4 0 5 .
t u m , nifi quod Mifiam Latine celebraturus hujus linguæ aliquam neceffariam haberet notitiam. In O r dinantia fupra recenfita de an. 1571 r equ iri tu r, at han fkal kom m a m fb r Ordinario eller Btfkopen, at ban der m å varda fbrbhrd och beprôfvad, in quo exa
mine tantum prov idere tur, at han år någors hofva fb rfa r e n i den Hel. S k r ift n ). Succeflu autem tem
poris longius etjam in examine ab initiando Sacer
dote præftando progrefîum fuifle, probat Laurentii P aulim Got h i, h. t. Archiepifcopi Upfalienfis P r o gra mma pub licum , S. S. Theologiæ ftudiofis fcri- p t u m , quo fignificatur neminem ad Ordines facros in pofterum admiflum i r i , nifi fequentium artium p h i l o f o p h i c a r u m , Grammaticae nimirum Latinæ &
G r æ c æ , R h e t o r i c æ , Logicæ & Arithmeticae, novem libb. Geometr iæ, P. Kami Phyficæ, do&rinæ Sphæ- ricæ feu primi m ot us & calendarii ecclefiaftici, nec non Geographiae mediocrem atque notabilem cogni
tionem h a b u e r i t , ex Mufeo d. 14 Maji 1 64 0 0) , In quo notari m e r e t u r , quod aut inter Theologica Studia relata, aut minus necefiaria judicata futuro
verbi Divini minifiro Linguæ Hebr eæ peritia.
n) fol. 6 4 .
®) v. S tiern m an s, Bibi. SvioG. p. 107.
