De statu Sveciæ ad mortem r. Johannis III. dissertatio quam cons. ampl. facult. phil. Ups. præside doct. Erico M. Fant ... p. p. Nicolaus Magnus Tannström. Jemtlandus. In audit. Gust. maj. d. XVI Maji MDCCCI. H. c.

DE

STATU SVECIÆ AD MORTEM R. J O H A N N I S ID.

D I S S E R T A T I O

q j j A M

CONS. A M P L . FACULT. P H IL . UPS.

P R Æ S I D E

D o c t. e r i c o m ^. f a n t ^,

H I S T . P R O F . H E G . E T O R D . S O C . R E G . S C I E N T . U P S . E T A C A D . R K G . L I T T . H U M . H I S T . E T A N T I Q U I T , S T O C K H . M E M B R O .

P. P.

NICOLAUS MAGNUS TANNSTRÔM.

ÿcm tlandus,

IN A U D IT. GUST. MAJ. D. XVI. MAJI MDCCCI.

H. C.

U P S A L I Æ ,

Litteris

Keg. Acad.

DE ST A T U SVECIÆ

MORTEM REGIS JO H A N N IS III.

L j iftoriam hujus periodi primus tradidir Johannes Mtsfe-

* ntus in Scondia illuftrata. Qui hiftoriam IVervoingii

« Sticrnmanno editam accuratius înipexerit, illius partem p r i o r e m verbotenus e Scondia esfe translatam inveniet, pofteri orem amplificatam. Ex illa pleraque fua haufir no- bilisf. von D a lin , qui ramen erjam contuluir A rm ldi Johannis Mesfenii Hiftoriain disfidiorum Sigismundi & C aroli, quae lucem nunquam adfpicere poruir. Nulla autem hiftoriae patrias periodus e f t , quae tantam a&orum publicorum far­

r agi ne m producere poceft, ac finis Seculi XVI & initium X V I I . Utraque enim litigantium pars, ad captanda vul­

gi ftudia & repellendos, qui fpargebantur, rumores talia edere confvevit. Ex parte

Aulae Cancellarius Cbes- neco/) her us elaboravit Sanjàrdiga Skal oc b rättmätiga orfa­

ker , bvarfôre Sveriges Ständer upfagt K. Sigismund tro och lydnad, in quo libro p iu n m a acta publica occurrunt. E- u m vero dein latine vertit Johannes Mesfenius öc emifit fub titulo Exegtfis Hifloricee, non minus aquas, quam juftas commemorantis causfas Zfc. ia quo plura id huc comparent documenta. Ex parte

confuli merentur M an­

data Serenisfimi Regis Stgism.tndi ; Sanfårdige Svar pa Si­

gismunds affage/fe, edi t* 1617 ; Hertig Cat Is SUgtare Bânk

& aufa Caroli Ducts Sudermannice. In allegatis ad Ch ro - nicon R.

R h y r m icum, quod edidit Bened. Bergius, plura etjatn hue fpctUntia inveneris.

Maj or um noftratium fortem haud fatis deplorare posfumus, quorum aetas in illa incidit tempora, qui-

A bus

a

bus de Tumma imperii motæ fuerint intestinae c o n t e n t i o ­ nes. Qu ot enim cives vitæ, tranquillitatis & b o n o r u m has inter procellas naufragia fecere ? Stabilitam Succes- fionis & Regiminis f o r m a m , etjamfi nonnullis vitiis l a b o ­ r a r e t , n emo faris aeftimare poterit. I n fo rt un io ru m a u t e m , quae perpesfa hac periodo Svecia, quarque in fequenti et*

jam Seculo d u r a v e r e , tres o mni no adferri po te ru nt f o n ­ tes. P r i mu s quaerendus eft in nuptiis R.

c u m

C a t h a r i n a Ja g e l l o n i c a.

Hae, ut non m i n or em f r a t r e

Er i c o

fibi conciliarer poteftatem, coaluere & c o n t in u am aperuere Solium Polonicum ambiendi materiem. C a t h o ­ lica Reginae profesfio fidei cultui publico religionis ei fenfim at tempe rando occafionem dedi t , qua ufi Jesuitae ad fafcinandum Regis animum & utraque de causfa Princeps Juventutis

in hac f i d e , contra Un io ne m H e ­ reditariam atque Teft amentum R.

infiituebatur Polonicaque capesfivit Sceptra an. 1587.

Altera inteftinarum turbarum or igo der ivanda eft ex feudis Ducalibus, reliquis

filiis, fratribus Regi is, ex Tef t ame nt o Patris oblatis, quæ Status formabant in Statu & divifum imperium. - Accedebat familiarum vetu- ilarum in Vafaeam invi dia, ob jus regni haereditarium in earum praejudicium, ut o p i n a b a n t u r , acq ui f it um, quam fuffocare non potuere

cum Lejon- bufvudiatta, Stenlockiana atque Btelkiana inita connubia.

Si g i s m u n d u m

libenter in Poloniam videbant translatum &

Ca r o l o,

p r o xi m o poft illum regni h e r e d i , adverfabantur.

C u m Regem dimisfi in pe regr inum i mperium filii pœni- teret & Revaliæ occuparet illum reducendi confilium, mi­

nis atque criminationibus id disfvaserunr, Regiam pro- pterea incurrentes ofFenfam a t q ue , cum m o r e r e t u r , pri­

vatas in praediis fuis cuftodUe domnati.

T e r -

T e r t i a infortuniorum Sveciæ causfa, occupata fcilicet a R .

XI V & contra Rusfos Polonosque armis trans­

m a ri n is defendenda Edonia , ad fcopum nodrum non per«

tinet adeoque in transcurfu tantum notanda.

T r e s autem , Solium Svecanum occupante

, in patria nod ra fuisfe fa&iones, cuivis annalium ft- gaci fcrutarori patebit. Una Jefuitarum Magnatumque, in aula R e g i s , P olo nor um, qui de Svecia, ut heredita­

r i o r e g n o , eam opinionem fovebant,) quod Rex de ea, velur patrimoniali b o n o , p ro lubitu disponere posfet. Ro- ma ncn fium fuperditionis reditutio & tra&atio Sveeiae, t anq uam ditionis Poloniæ fubjeflæ, huic fa&ioni erant p r o p o d t a , quibus cœco Rex annuebat ftudio. Neque S e n a t u i , neque

haec fa£lio erat amica. Mutai s u r r um que inimicitiis committendo Regiam aufloritatem f u d in e re dudebat, quam eo firmiorem futuram judicabat, q uo vehementius hæ lires agebantur. Ad hanc fa&ionem, praeter Regni Marschum Claudium Fleming , affines ejus Stenbockio.r, Comites Brabe & Liberos Barones Gyllenftier- n a , qui Catholicam amplexi fuerant fidem, Svecorum re­

f er im us prorfus neminem. Altera erat Magnatum, feu S enat orum Sveeiae, qui veterem Aridocratiam libenter r e n o v a tam cupiebant. Hujus principes fuerunt Sparris, Baner ii

B te I k i t, & Posfii

qui el eftionem

in R e g e m Poloniæ p r o m o v e r a n t , ut fub illius abfentia t exclufo

feptemvirali imperio Sveciæ moderaren­

tur. His in primis

r e m o r a m objiciebat. Ita au­

t em inter eum & Regem vacillabant, ut ab hoc tandem vindiftæ illius objicerentur. Nobilium pauci

e- ranç addi&i. Comites Sture & Lejonbufvud foli ejus partibus favebant; fed Religionis defenfione C le ru m , Urbicorum

& Ru dicorum potisfimum ordinem fibi obdri&os tenebar.

M e mo r atu dignum eft, quod conventioni Ducatus de do*

talitio conjugis

Capitulares Stregnenfes ante n o ­ bilium plerosque fubfcripfcrunt. Ex Ducatu fuo S uder - man ni a , Ner ici a & Vermelandia atque «x V e f tm t nn ia , D a - lecarlia atque Nor rl and ia fuas copias eduxit

C o n t r a Claudius Fleming F i n l a nd i am , ejusjque affines S ten - bockii, V e f h o g o t h i a m atque Smolandiam Ré gi addi£tas fervabant a). P r imu m autem

ante Regis in p a ­ i r i-

a ) Cfr. D isfertationem de fati* illuftrium familiarum in Svecia , fub inteftinis Sigism undi & Caroli d isfen fiou ib u s, fub præfide m eo U p - faliæ ed ita m , in qua tam en defideratur T t m ilia R o o s , cujus ig itu r adneétim us Schem a G en ea lo g icu m :

G ußaf jfohansfon Roos

S o n a f R . R . Johan T hurefon R o o s o ch Chriftir« G yllen ftiern a.

G refve 1561. pS Haga 1 5 6 6 , A pr. 3 . G. 1 m . I n g e b o r g , dotter af R . R. Chriftopher A ndersfon R öd til S k ellery d o ch Brita Jp n sd otter R o o s til Ervalla. 1558 odh begrafven i S to ck h o lm s S torkyrka. —

a.

J u lia n G u ß a f f on Roos.

StlthSlîare ôfer V eft- manland o ch D alarne.

O g ift. S k o t ihjJl fig f j e lf 1581 ; men af Lön- bom s Hift. U p ly sn . D . 4 . p. 8 6 fy n e s fom hau innu lefvat 1582.

Sten Gußaffon Roos.

G . 1588* med D r.

Gunilla B ielkes S y - f t e r , Brita. Sop i- hjSl fig i Mars 1590.

S e Linkôp. Bibi.

H andl. 2 : 271.

S ig r id G u ßiifsdotter Roos.

G. m rd F riherre B e r g t Oxenftierna til M orby och L indholm en. + d. 2 5 Jul.

1586. B egrafven i Strö K yrka i VâfterGôthlancL

ofokan Sttnsfon Rons-, den fifte af den na Å tt.

f. 1591. G. m. G unni­

la G yllenftierna. •fc-barn- l&s 1 6 2 4 .

t ri a m adve nt um, religionem contra Jefuitarum machina­

tiones p er Concilium 6c Decretum Upfalienfe confirma­

bar. Dein Regiminis formam, in qua moderamen impe­

rii penes ipfum, tanquam »egni gubernatorem, foret, fta- bilire conatus eft, quam cum Senatus desereret, per re- ' g n i orJ'.nes fartam redamque praeftitir. Ultimum fubju- gatis Finlandia reliquisque provinciis fibi iniquis, ut bel­

lum a patriis oris averteret, in Livoniam transtulit.

C u m poft novem menfium morbum Stockholmiae d e c ederet d. 17 N ov. 1J92 Rex

III. Dux Tel- gae meridionalis commorabatur. Sola ex Regia familia in au­

la prarfens erat Regina G u n m la Biei.kb cum trienni filio Du­

ce

Filia Regis unica

aberar in Polonia ad c o n nu bi um fratris

cum

Auftriaca celebrsn- d u m .Ex Senatu regni Hogenjcbild & Ture Bjelke, Gußaf &

StenBaner, A xth u s Lejonbufvud Sc Er i eus Spurre in T eftimento Regis an. 1590 ab omni imperii parte erant exclufi; fed per R e g i n a m , illorum confobrinam, paullo tnre mortem Re­

gis gratiam recuperarunt. Claudius Btelke, Georgius Posfe

& Secretarius Olaus Sverkers morienti Regi idfliiere, fa- tisque f u n d o advenerunt Ericus Stenbock, Benediflus Rib­

b in g , Gußavus Oxenßjcrna & Gußavus Eat. Tranfibat au­

tem poft obitum biduum, anteqaam ejus certior fieret D u x , quam obrem Reginam, quafi hanc moram fibi di­

tandae impenderat, Vehementer increpavit. Neque ab ni­

mi o rei proprio ftudio

liberare posfumus, ut- pote quam ex allegatis Bergsanis p. 572 conftat fibi a ma­

rito vindicasfe quinque paroecias in Wikia Oftrogothorum in i ncrementum doni matutinalis; triginta thalerorum mil­

lia; quatuor praedi» cenfitiea, triginta duo fifcalia atque unum hered/tarium cum Kullerfta & fubjeffis prsediis fub IFleftaj nonaginta quinque praedia, quaruordecim tuguria,

A 3 o&o

o£to molendina mi no ra cum pascuis & pratis fub B e n - h a m r a ; parceciam W å t ö in territorio na vali Bro & Rot>

m e ô in F r ô t u n a , centum triginta feptem colonis i n h a b i ­ tatas, cum fex praediis ecclefhfticis, pa fcuis & m o l e n d i ­ nis ; aedem ad f orum ferrarium 'Stockh olmiæ cum h o r t o ad A r c e m Regiam ex meridionali plaga T e m p l i U r b i c i ; arcem & praefefturam Arofienfem in ufu m filii

quinquies millia marcarum argenti folidi & mille d u c e n ­ ta p o n d o nautica cupri in eundem finem .

v e r o p r o b a v i t , Regi nam d o nu m matutinale nullum pof tul ar e p o s f e , cum ipfa nullam dotem marito adtulerat, neq ue co mpet er e regi contra leges patrias bon a immobilia cura jure hereditatis d o n a r e ; fed do mu m ur bicam ei per mi fit cum eadem fuftentatione, ac qua

I:mi V i d u a

C a t h a r i n a St e n b o c k

fruebatur. Poft annum 1588) q u o Regis gratia exci derant Senatores &

amisfa conj uge

Palatina, fecundas nuptias fe n u n q u a m ambitur um dictitaverat, msgnas fuftinuer at imperii partes;

at du£ta in uxorem d. 27 Aug.

Holf ati ca paullum Regis erga illum amicitia refrigu it. Proclamati o- n e m jam cum prsefentibus Senatoribus ad pop ul um emi- fit de mut ato imperio atque Claudium Fl em ing, Fialandiae p r æ f e £ t u m , ad fidem & obedientiam ho rtatus eft. C u m Banerio utroque atque Erico Sparre fimu ltarem compoluit;

Axelius v er o Lejonbufvud & Olavus Stenb ock in Pol on ia m exulabant. Regi um funus d. 31 Dec. Stockholmi æ in T e m p l o arcis dep on eb at ur, fepulturæ co mmi t ten du m poft- m o d u m Upfaliæ. Turo Bjelke> Ericus & Arvidus Sten­

bock jam advenerant. Epifcopus Arofie nlis Bellinus con­

ci onem habuit magnusque Cle ricorum n umerus erat con- gregrarus. H i c a Duce e x p o ft ul a vi t, ut pr omi sf o a Re­

g e 1590 Conci lio, ad c om po n e n d a in E cciefia disfidia <3c

i mp le nd am vacuam fedem A r c h i ep i f co p al e m, fatisfierer.

Sacerdotes paslim exules ob Lirurgiam vel carceri man­

dari; inter hos tres Profesfores, Nicolaus Botbnienfis, Ke- nictus & Skinnerus. Poft adventam Regis nulla fpes e- m e n dationis, utpote qui jam in Polonia animum fuum in hoc pun£to fatis mamfeltaverat, diruendo Templum Lu- t h e r a n or u m Cracoviæ, eccleliam illorum Vilnae disfipan- d o atque claufis foribus culrum Principis

quae Evangelicis addi&a erat facris, adftringendo.

l u s,

qui paullo ante unionem cum Senatoribus inierat,

ex qua pr o omnibus linguli & pro lingulis omnes actio­

num fuarum rationem redderent, concilium a Clero ex­

petitum , proximo XXV Februarii Upfalite celebrandum juslit.

M o x ubi de obiru Patris certior faClus elt Sigfsmun-

d u s,

Jacobum Claudii Horn & Jobannem Sperre in Sveci- am mifit, quos fecutus eft Petrus De la Colle, qui nomi­

ne Regis declaravit, nemiuem fe ob religionem smore vel odio fore profecuturum, Secretarius Olnus Sverkeri in Poloniam ablegabatur, futurum Concilium Regi indicatu­

rus & Regni Senator 7 uro Bielke , invitus licet, ad Comi­

tia P olonica, quibus de irinere Regis in Sveciam delibe­

r ar etur , mittebatur. Steno Baner & Claudius Bielke horum confiliorum non erant participes & Nicolaus Gyllenftierna o m n i a, quæ Poloniam fpeClabant, negotia evitabat. Clau­

dius Fleming Collegarum fuorum in Svecia admonitio­

nes refpuebat. Affinis ejus Carolus Stenbock, qui ad ani­

mum ejus fleCtendum in Finlandiam proficifcebatur, in partes ejus tranliir. Johannes Sperre Eltoniam & Finlan­

diam fingularibus jurisjurandi formulis Regi adltringebaf.

Interea Flemingtus, qui perpetuam cum Mufcovitis pacem obtinere po tuerat, ii Kexholmiam illis cedere voluisfet, biennales inducias d. 20 Januarii 1593 cum i ^ 8 *n*'r-

Cura

s

Cu m ve ro ruftici intclligcrenr, milites contra Ducis Ca*

r o l i

voluntatem nihilo minus r e t i n e r i , in eos i n v e h e r e occeperunt. Flemingius, qui fimul Regni erat A m i r a l i s , clasfem p ropr io aul'u inftruxit & Regi obviam cum illa G e d an u m navigavit.

Interea ftatuto t empor e celebrabatur Conci lium Up- falienfe, cujus Hifioriam cum tribus Disfertationibus illu- ftravit Præclarisf Magifter F a n t; illud te rm in um nofirae disquifitionis facimus. Coronidis loco adfcrre lubet fe- quent em ex Schedis mannferiptis Claudii Ff y z & Hogen- fk ild i Bjtlkes a nobilislimo von Dalin Hift.

1. p.

4 6$ not. &

X I V p. 6 î f nor. allatam a n no t at iu n cu ­ l a m , de prædi or um in Svecia his temporibus n u m e r o , c o m ­ parato cum h o d i e r n o , qualem fiftit KongL Kam mtrColle­

gii Berdttelfe om Hushållningen i Riket /

, in Allegatis Litt. A

Efrer 1566 års Mantals regifter vo r o då

i U pland H e m m a n 7939 — å r 1772 — 7183«

i alla N o r r l ä n d e r n a

me d Dalarne 11,133 — —*• 73°8*

i Småland 15,711 — — 6871.

i W å f t e r G ö t h l a n d 11,986 — — 8897

i Finland — 3*5871. — — 13,604.

1 1558 års UtlagsBok i Gamla A r ch iv o fia- nes, at den tiden varit

i Öf ierGöthland 5576 — — J 489*

i Södermanl and 4744* — — 3326‘

tilfaenmans 89.960. 4 f>49f*

Q u o m o d o hæc cohaereant, non judico. M i n o r e s certe t um fuisfe praediorum p o r t i o n e s , confiat. N o n enim connumeratis N e r i c i a & W e r m e l a n d i a , G o t h i a u d i a , Sca­

nia,

n i a , Blekingia, Hallandia, Bahufia, duplo major hodier­

n o eorum numerus efficitur. Nicolaus Bellus Îraîus, in Tuo fub nomine Philippi Honorii edito Thesauro Politico ad- fert Relationem de regno Sveciae, Italice & Latine an. 1^78 Pontifici Romano transmisfam, quam ego Antonii JPosfe- vini fuisfe crediderim. Hacc numerum incolarum totius regni tria millium millia adfiruit, qui cum hodierno fe­

re coincidir. F i n l a nd ia incolas quinquies centefta millia atque B o t h n i a Occidentalis quadraginta duo. Totidem h o d i e, tefte Tuneld in Geographia, Veftrobothniam in­

colunt ; Finlandiam vero fexies centena & quod excurrit h o m i num snillia, Ipfa quidem relatio, ut paucis cognita, digna quidem esfet, quae adferretur ; facultatum vero an- guftia exclufi , nonnulla tantum illius Excerpta dabimus:

Stockbolmia di fi at a Lap poni a mille ini liar ibus Italicis Ef a finibus D ani* ad hanc urbem non fine aliqua indufiria minus quam vigm ti dies injumere nequivimus. Rinlandtx vox ter­

ram optimam fignificat. Arces diver fis bellorum j ablationibus atque disfidiis £r fufpicionibus, quibus Luther una Sebi a origi­

nem dedit y folo (tquatdc vel dereliäce perierunt. B or k hol mi se a rx in infula Ôlandiæ a Majefiate Regia hodie aedificatur efi- que infula reginee prafentis dotalibus donis adferipta. Æ ta- te Gufiavi patris hujus Regis additus fuit Vtburgi in Fin•

landia Epifcopatus ; verum quia inconfulta Jede Apofiohca crea­

tus f u i t , nominis hujus honorem revera non promeretur. Vad- ftem in Mon a (1er io duodeviginti moniales fub venerabilis Ab- batisfa imperio v iv u n t, cui duo Catholici Sacerdotes Sveci m inifirant, qui fanSlarn Religionem noftram conflanter retinu­

erunt ipfarumque Monialium numerus fub Regis £r Regina patrocinio quotidie augetur y cum quatuor vel quinque ab his annis feptem duntaxat esjent virgines y aut ad fummutn oblo.

In Finntarkia oblo Junt fatis amplœ paroeciae, circiter quadra­

ginta duo millia hominum comprehendentes , quemadmodum percepi a quodam Secular i homine paroeciœ Ritenfis, qua vici­

na

na eß L u id , ultim d in Septentrione paroecia, Sold cam p-­

fires paroecia tres milliones hominum num erant, non compre- benßs Lapponibus. Non mirantur plero s que Juorum ad centum trig in ta vel quadraginta annorum a t at em pervenire, qua ae­

tas adbuc fo ret ipfis communior, ni d v itd filum nimio potu atque cibo fiæpenumero interciderent. Proinde in A ula R egis duo v ix Medici aut Pharmacopola vid entur, la x a tio fin g u - lorum ch o ru m efi folutio medn gros/i moneta Romana pro uno quoque milliari Svecico, cujus longitu do quinque Jemper, a u t et ja m fex Italica milliari a conficit. Gu fi avus R ex paucis poH annis ab Archidiacono Sveco fubvevteb atur, adeo ut Se&a L u - tberana pnßbac invalesceret, etfi magn ce virtu tis R ex cenfen-

dus eft. Legibus opera Cardinalis R a m u nd i, cum Ad illas Septetttriom s p a r­ tes adven isfet, unus additu s tft arttculus , qui etclefmfticus nuncupatur ; hoc nutem c a ve tu r, u t filii oriundi ex Sacerdotibus aut M onachis pari j u r e cen- fe n n tu r cnm illis , qui ex adulterino concubitu /uCapiuntur : id vero tu n c

■jactum t ß , cum diclus Cardinalis omnes concubinas a Sacerdotibus ibi rem o­

v it. Intellexi a viro quodam in domo S. B rig itte s R om x olim duo relicla fuisfe exempla Svecatum Legum i f alterum eorum in m arginibus tllu ßraru m fuisfie a quodam de gente B rn ficb, qui ultim us omnium Catholicorum Epifico- pus fu it Litteopix. H ic vero manu ftia te x tu i illt addiderat j u r i s communis cuneordantias. In Regnis S vecia i f G o th i* 52 num erantur vexilla ped itu m ; vexillu m unum nonnunquam 6»o aut 7 00 m ilites comprehendebat. O rdinarite equitatus vexillo in Svecia i f G othia undecim fiunt ; duo vero in Finlandia.

V eftroG otbio fiola wmçif quam cetera abundat nobilitate. R ex quinquaginta circiter naves bello paratas habere fiolrt. Septem dictarum navium ad pra:fens magnorum navigiorum , quos Galliones dicimus , m agnitudinem e xa q u a n t, rt- Ucc quadraginta circiter eentis torm en tis inßrucles fiunt. R ex ut plurim um non ig n o r a t, ubi fiex nautarum milita confcrihat. In ultim o bello, quod cum Rege D anem ark tee gesfit , fieptuagiitta naves c o n d u x it, p ra te r m unitas a lia s , q u a Spingba dicu ntur I f p r a te r eq u ita tu m , quem in continenti babebat, cla i- f i decem I f ocio millia hominum impofuerat. D i x i t m ib i v ir e g reg iu s, to ­ tam torm entorum Jummam ad acto millia aficendtre e x a r e conflata m fie r i ex p a rte £2* in fola Stockboltnia arce quadringenta torm enta mnjoris i f m i­

noris longitudinis annum erentur. Q u a m prajeus in thefiaurum regium pas- fim in f tr u n tu r , detractis ordinariis fiumtibus i f gra va m in ib u s, uti m ttlle x i a M agn ate quodam , fiummam explent fiere fiex aut Jeptttn tunnuloruvt aureo­

rum , ' hoc tft totidem centenorum millium th altroru m Atem unicorum.