DISSERTATIO HISTORICA t 5 . 1
D E
S T A T U SVECIÆ A D FINEM SECULI SUPERIORIS.
Q
u a mV E N I A A M P L . ORD. PH ILO S. U P S.
P R Æ S I D E
M ac FRICO
HI ST. PROF. REG. E T ORD. SOC. REG. SCIENT. UPS. ET ACAB.
R E G . LI T T . HUM. ANTI QU. ET HI ST. STOCKH. MEM-BRO.
P U B L I C O E X A M I N I S U B J I C I T
J O H A N N E S CAROLUS
S T I P . P O S S J E T H . S T O C K H O L M I I NSIS»
In A udit. Guft. Maj. d. 28. N ovem br. 1799.
H. C.
U P S A L I Æ ,
L I T T E R I S J o H A N . F r E D . E d m A N , R E G . A C A D . T V P O G R .
KONGL. HOFPRED
P R O S T E N OC H K Y R K O H E R D E N Ô F V E R N A R T U Na O C H G O T T R Ö R A F Ö R S A M L I N G A R L E D A M O T E N
A F K O N G L . E C C L E S l A S T I Q U A C O M M I T E f c N
H Ö G V Ö P D ’G E
ochV 1 D T B E R Ö M D E DOC TOR
H e r r E E H J 6 L
S A MT
H Ö G Ä D L A DOCTOR
J O M J L W 3 T J L CJIOIUJ
T Ö Z Z M S S O W
F Ö D D
M I N E H U L D A S T E F Ö R Ä L D R A R ! ptagen med välbehag detta ofullkomliga p r o f på den Smma kanßa, a f vordnad och karlek, fom upplifvas innom mitt brSß, vid Stankan a f Hulda For åldrars ofparda må da få r mitt våt, — åådtte ja g altid vårdera den; dS år E D E R onjkan uppfyld, — J a g lycklig och tillfridßald, — D S ja g altid Jkall anfe fo r t ti glädje at namnas
EDER
tydiuflr Son J O H A N C A R L T O L L E S S O N .
D E
S T A T U SVEC1Æ A D FINEM SEC ULI SUPERIORIS:
§. I.
( j ^ u a m p a r u m attenti fuerint Hiftorici ad i n t e r n u m patrite ftatum atque incolarum conditionem obf er - v a n d u m , d um vel mi nima m bellicorum event uum p a r t i culam a n n o t a r e non i nt ermi fe runt; id ex prolixa, q ua m h a b e m u s , Regi s Caroli X I I h if t or ia , a Reve re n di sf imo Nordberg co n fc ri p ta , cuivis parebit. Exf pef tare fane d e b uer at Ledtor, ut in o per e, bina juftæ magnitudinis v o l u m i na in f o r m a , quam dicunt, ma xi ma comple&ente,aliqua, quæ civilia f pedfar ent negotia, offenderet; fed fpe fua in hac n o n m i n u s , quam in ampla Pujfendorfii Hiftoria R e gi s Caroli G uß a vi , fruftratur. Scilicet is erat præterlapfi t e m p o r i i g e n i u s , is m a jo r um noftrat ium a ni m o r u m i n d o l e s , ut nil nili ar ma f pi ra re n t bellicosque t umu lt us , q ui bu s p e r l o n g a m a n n o r u m feriem cont inu o a df v et i ,o mn e ftu- d i um , p r e t i u m atque a d t e nt io ne m dicarent. Q ui s e ft , q u i , ubi int errogatus f u e r i t , quo in ftata fceptra capes- feret R e x Carolus X I I , n o n r e f p o n d e r i t , eu nd em l o n g e felicisfimum f ui sf e, ficubi cogi taver it immortalia anteces- foris ejus merita & indefesfos la bo re s, nec n on t r a n q u i l l a m , q u a p e r d uo de vi gi nt i an no s patria gavifa f u e r a t , pacem? L o n g e aur em fecus fe r e m habuisfe, ex illis,quae in praefenti disfertatione p r o fe re nd i animus e f t , p r o b a r i posfe, n u i h d u b i t a m u s . .
A z §. II,
§.
i i.
M i r a f at or u m c o n f o r m a t i o n e bina proxime p r æ t e r - lapfa Secula in patria noftra, miferabilem exitum h ab uer e.
N ot i s f i m um eft, quibus inteftinis discordiis ad finem v er - gent e feculo X V I . difcerpta fuerit Svecia, cui tum
1 n fua viStrici eonverfœ viscera dextra, Bella geri placuit, nullos habitura triumphos,
f e d , qui in his r ece nfe ndis operofus eft Nobilis- fimus von D alin, unico ta nt um verbo monet, Hifto- ria S v i o - G o t h i c a P. IV, p. 327. not. terræ p r o v e n t u m media aeftate n imia pluviae copia an. 1596 c or r u p t u m fuisfe. C o p io f io r em hujus infortunii notitiam dat vetus
& c o n t e m p o r a n e a an n ot a ti o in annalibus Templ i O r s . lôfenfis in Vef tr og ot hi a, q u a m eo digniorem j ud i c a mu s , quam a d f e r a m u s , q uod R e x Carolus X I , eadem c on d i t io ne poft cent um a n n o r u m decurfum e x o ri e nt e, illam o*
mni bus in patria ecclefiis e fuggeftu prælegi jusfir, ut fic ed o ce r e t u r p o pu l us , fi ma le tunc, & olim ita fuisfe. E- dita v e ro eft in Rhyzelii Br onto lo gia p. 70. Erat n e m p e h oc a n n o , ad initium usque menfis Julii, ea annonæ pa- bulique fpes, ut vix m a j o r e m utriusque copiam terra um- quam vifa fuerit p r o t u l i s f e , cum fubito tanta pluviae vis o b or i r e t u r , ut aqua agri p r at a qu e f ubmergerentur, feges- que n o n minus , quam fcenuno vel o m n i n o fecari n on posfet, vel c o r r u p t u m peni tus horreis inferretur. H i n c infignis fub h i e m e p ecori s mortalitas. Qui centum oves h a b u e r a t , vix u n a m a l te r a m v e fervavit ,j & infecuta p e r tres ann o s terræ fteriliras. V e r b a defunr, quibus hinc e x or ta h o m i n u m miferies deferibatur. A n n o n æ tanta c a r i t a s , ut h or dei tonna b o v e , m o d i u s , i. e. t onræ fextans duobus a r g e n t i , etjam d ec u r a t i , lothonibus veniret. Ita
que ex liliquis,' palea, corti cibus, gemmi s coryli, u r t i
cis, foliis a r b o r u m , foeno, ftramine, mufeis, nucis pu ta
minibus al. p a n e m f a b r i c ab an t , ex quo tu mi da \ fed de-
debilia c o r p o r a tandem morti dabantur. I n domibus, hor reis, for naci bus t o r r en d o frume nt o infervientibus; ad m o las manuarias, humi, mortui homines, qui graminibus ora i m p l e v e r a n t , d e p r e h en deb aru r. Ad ubera matrum fame p e r i b a n t infantes, nihil, quod ex illis fugerent, habentes.
D i f p e r g e b a n t u r co nj uges, ultimum vale fibi invicem di
centes, d um feorfim irent vi&um quaefituri, cumque nul
libi i n v e n i r e n t , furta & rapinae licitarum vi£lum quaeren
di a rti um l oc um t enebant, neque ere£ta & impleta in quo
libet t e r r i t o r i o pat ibula a (celeribus homi nes p ro hi b ere p o t u e r u n t . Mul ti a rmata vi r e m fuam defendentes, m o r t e m i n v a l o r i vel d a b an t, vel afy eo accipiebant. Dicunt, q u o d i ngl uvies cum vi£tus inopia crefccbat, ut folita e- jus copi a h o m i n e s n on faturarenrur. A c c e d e b a t , ut in his malis ( o l e t , d y f en te r ia , ex qua innumeri fere m o r i e ba nt ur . A d i b a n t quotidie facerdotes facram accepturi coenam, ut fic ad e x i t u m , qui Temper o b oculos verfa- r e t u r , fo rent p r æp a r ati, im m o quavis die dominica, ut illam a d i r e n t , auditores mo n e ba n t Pallores,ex quibus p r o x i m o in aede Sacra c o n v e n t u Temper multi defideraban- tur. Sed tabulae, q ua m ex fide dignis mon imen tis d e
p i n x i m u s , foeditas m on e t f o r te , ut m a n u m ei fubduca- mus .
§. III.
H u i c v e ro p r o h d o lo r! non disfimilem fiflunt ul
timi Cuperioris Seculi anni. Eam vero, ut pr io rem , non ex impresfis annal ibus; Ted ex annotationibus manu feri*
ptis in T e m p l o Eccleliæ T u n a in Upiandia, in Palm- f kjôl diani s atque privatis derivamus. Ini t iu m hujus ca
lamitatis publicae ab anno 1693 eft repetendum. T u m e-
n i m die 1 Maji , poli quam terrae mandatum erat h o r
d e u m , nix ad palmte altitudinem per tres dies de cϔo
p r o -
procidebat. Æfiatis arida erat tempeftas, ut vernalis Teges, q u o d feminarum: esfet, non r e d d e r « Pretium t onn æ frumenti p e r h i e me m viginti thslerorum erat. A n n o 16515 terra adhuc fecunda f ena Penre^oftis d. 13 Maji nive erat o bt e ct a, adeo ut feri non poster. T r i t i cum t r i g i n t a , Secale viginti atque hor deum duodecim t h a l e r o r u m p reti o p r o lingulis t on ms veniebtnt. Ingens quoque Livoniarn & E ft o ni am, Sveciae hoc tempore d i tionis provincias, ab anno 1695 per du o fequentes vsfta- vit annonae p e nu r ia , qua qninquaginta incolarum millia p e r i b a n t , telte Mollero m del cripti one I )orp?ti. A n n o 1696
d . i iJanuarii hiems, qui p«r quinque hebdomadas cantum d u r a v e r a t , foluta efi & die 11 Februarii lacus e- r a n t glacie liberati aeftivique aves confpiciebanrur. Pluri
mi tum f er ebant h o r d e u m ; fed initio Martii frigus cu m m a g n a nivis copia rediir,lacus gelu adflringebantur,& f r u
m e n tu m, q uod etjam debile f u e r a t , no n prodibat. T u m in F i n l a n d i a potisfimum h o r r e n d a fames oriebatur. Hi«
f lori am ejus videfis in Novellis Aboenfibus pro anno 1793, N : o 38. A die x Sept emb ri s ad idem tempus 1697, in Diœceli Aboënfi iexaginta h om i n u m millia & 371 atque in p r æ f e £ u r a N y l a n d i æ & Tavaftiæ viginti o£to millia c um 248 h o m i n u m inedia illamque comitantibus m o r b i s m o r i e b a n t u r & in hac o£tingenta quinquaginta f ep te m praedia cultoribus vacua relinquebantur. Secale v terrae m a n d a nd um , q uo d alias viginti duo thaleris Srock- holmiae conflabat, R e x plurimis Agricolarum munifice fubminiftravit.
§. IV.
A n n o 1697 vernal i t e m p o r e t o nn a fecalis triginta d uo thaleris veniebar. H o r d e u m ferendum etjam t um a R e g e ag oni zan te agricolis" concedebatur , nec non fal.&
fru-
f r u m e n t u m vi£tui in fe r v i tu r u m , ita ut centum Ôc decem millia t o n n a r u m hac ratione diftribuerentur; fed pro p er ab at S ro ck ho lr ma m ingens miferorum cohors, quæ, cum in fuis p e n a n b u s n i h i l , quod e d e r e t , habe rer, a Re ge & opti
matibus me nd icar et . In infula navali ([Skeppsholmenj p u blicis fumtibus & collato privatorum aere alebantur; led m o r b i s cum la me pari pasfu grasfantibus, catervatim p e ribant , in cemiteriis fub urbiorum, velut furente pefte, ma gn as foveas complentes. Teftis eft Laurentius IPefltnan, poftea Pallor in S p a n g a , qui libello fupplici ad Capitu
lum Up falienfe de rudimentis fui minilterii ecclefiaftici ita loquitur:
Sidß var j a g och befatt med anfaktningens koppar, E j ti l a t undra p å ; ty ja g den förßa gång
Be gr o f tutufeude ocb niobundra kroppar, M ed några fe x ti f j u , ut a f den bopen mång , Som ock tutufen man ocb därtill tjugu nio P å Olofs Kyrkogård^ dår var vida grafven var, Så grym var dåden bår, alt med fina fkarpa lia , A t hvilka ja g b jö k t, ja g ock begrafvit bar.
Teftis Andreas Olavi Rhyzelius in laudata Brontologia, p.
9 0 , de incendio d. 7 Maij hoc anno arcem regiam at- que navale a r m a me ntarium vaftanre, loquens, qui hæc addi r: Da nàdgades de vådan oräkneliga fa ttig e mennifkor, fo w i den flora burger snöden voro på banan inlagde till at Jp i fas, fly ut och jå ,o m få ligga p å bara m arken, der igenom mångtufevd' a f dem dödde. Sic flamma, quibus fames p e p er cerat, prof ecut a eft.
§. V.
Per toram æftatem ruri quoque o m n e m aetatem, fexum atque fortunam vallavit lues. In paroecia Alun- da ducenti & triginta ea confumti funt. U p la h am quo
que
que p e r t i g i t arque inter ftudiofam j u v e n t u t e m rragnem f t r a g e m commifit Prof es forum qu oque ordinem adgr es fa tr es laudatisfimos v i r o s , Schvedium, Older- mannum fltque Salenium e vi ve nt ium n u m e r e exemi'. Qui v e r o v i v i d i o r e m hujus tempo ri s calamitatum pifturam de- f i d e r a v e r i t , adeat O r a t i o n e m , quam in manes Satnii die I X Auguf tii ejus anni dixi t Parentalem Petrus LagerlSf, i n t e r Opu sc ul a ejus haud ita p r i d e m recu fam, & non ult ra ve ri t at i s t e rm in os e xt en fam h an c imaginem inve*
niet. E t inrer has fub di to ru m mi fer ias, in hac publica clade ocul os claufit Patriae P a te r, gioriofisfimae memo*
riae R e x Carolus X I , die XI Aprili s, poft diutinam plu- r i u m nr>enfium m o r b u m , qu em v e h e m e n t e s comitaverant v i sc er u m cruciatus, idque in ipfo ætatis flore, annos q ui p
pe X L I I tantum nat us, im pe ri um tradens filio rcinoren- n i , cujus i n g e n i u m , cum d ef poti ca, quam hæreditate ac
c e p e r a t , poteftate male cohaerebat. Infecutum eft die V I I Mai j f erale i n c e n d i u m , q uod Reg iam a r c e m , immenfis n u p t r f umtibus r e n o v a t a m , funditus d e l e v i t , confumtis etjam in Bibliotheca o&ode ci m l i b r o r u m , quatuor c o d i c u m m a n u f c r i p t o r u m millibus. Ann us 1698 mitior erat*
multta ta m e n tu m etjsm inedia pereuntibus. A nnotavit fedula P ixpofi- ti Sparrm an m a n u s in a nnalibus Tem pli T uneufis antea iwmcrofis, T n - ticum in h'-.tne 1 6 9 7 tr i g i n ta , Secale viginti tres atque hordeum fedecim valuisfe th a l e r o s ; A n n o veros 1 6 9 8 triticum tirigitva fex, immo q u a d r a g i n t a , Secale viginti q u a tu o r atque hord eum viginti pretio aequarunt thalero s.
§. V I.
vero c o g i t a v e r i t , quo d lianc tempeftatem mox infecirum efl vi-
• e r n a l e b e l l u m , cum vicinis g e n tib u i m a g n a fangvinis fnmtuomq, e pro- fufione fuftiner.dum ; qni in mem oriam revocaverit hiemem 17 c8 $ * 7 0 9 efiaui fegetes in ipfa herba fuffocantein; qui d em u m calculo f u b d u x e n t , q u o t h o m i n u m millia Peflis an. 1 7 1 0 abfu m fe rk ; ei mirum certe videbi
t u r , to t tantis que fe invicem excipientibui cladibus non peniriu d-folata m fuisfe pa tr ia m ; nomenque Svecanum adhuc inter gentes locum luum atque d ig n ita te m posfe vindicare.
