ü. D.
D ISSER TATIO
DE
INQUISITIONE SAGARUM IN SVECIA,
A N . M D C L X V I I I - M D C L X X V I I .
QUAM
y E N ! A A M P L 1 S S . F AC
P R Æ S I D E
M a g . ERICO
HISTOR. PROF. REG. ET ORD.
S. R. S. M.
P U B L I C O E X A M I N I S U B J I C I T
GEORGIUS PH. H ALLENBERG ,
G O T H L A N D V S .
US! A U D IT O R IO G U S T A V , M A J . D . 23 M A J l A n. 1787-
H O R T S A . M . S O L I T I S .
U p s a l i/e, T y p i s d i r e c t, j o h. e d m a n.
COOP V ARDIE- CAPIT AINE,
à d e l o c h h ö g a k t a d
H e r r
ANDERS HALLENBERG,
S A M T
D Y G D Ä D L A F R U
CATHARINA HALLENBERG,
f ö d d BROANDER.
M IN E H U L D A S T E F Ù R A L D R A R !
d ja g påminner mig den bma om for g oc b omvårdnad, hvilken J , Mine Huldafle För åldrar, alt ifrå n mina fp a»
dafle år in till närvarande tid beftåndigt haft fö r min väl
gång , lårer ej någon kunna undra, om ja g åt E d ra , a f mig få bögt ålfkade nam n, tillägnar detta m itt fbrßa A - cademifka arbete, icke jåfom någon vedergålning fb r all eder emot mig bevifla god bet 3 utan Jörn et prof a f min beflån- di ga vördnad ocb t ack lam het, med bvilken ja g altid fram härdar at vara Eder
M I N E H U L D A S T E F Ö R Å L D R A R S
L yd ig fte Son G E O R G P H . H A L L E N B E R G .
DE
INQUISITIONE SAGARUM IN SVECIA, A N . MDCLXVIII - MDCLXXVIL
§. I.
E
x m u l t i s , quæ de fpe& ris, apparitionibus, veneficiis etc. c irc u m fe ru n tu r, fabulis, effe quendam in
genii h u m a n i five defe£tum, five affe&ionem c r e d i d e rim , q u i eju sm o d i occafionem dederit vifionibus. N e q u e enim im a g in a t io n i, vel impofturæ Sc fallaciis tribuendae funt o m n e s de his rebus n a rra tio n e s , cum ab hom inibus in t e r d u m melioris fidei proficifcuntur & multorum tefti- um c o n f i r m a n t u r indicio; fed m ira tamen contagione an im o s fimpliciiorum adficere d e p re h e n d u n tu r, in p rim is diffita a tq u e a multorum conforrio aliena habitantium loca, u t u n o tem p o re ne verbo quidem au diantur, alte
ro o m n i u m g ra fsen tu r ore. In Gallia poffquam an. 1670 Ducis A urelia n en fis, L U D O V I C I X IV Fratris, Con- jux H E N R I C A , Angliae princeps, fubita & inopina m o rte d e c e f s e r a t, in cantationibus, fagis atque veneficiis om nia r e f o n a b a n t , iingulareque illis perquirendis & dijudican
dis c o n f titu e b a tu r f o ru m , ardentis coni erae nomine infig- n i t u m , q u o d multos h o m in es, ut ejusmodi crim inum r e o s , v i t a privavit. C oram hoc quoque delatus eft illu- ftriffimus Galliae M a re fc h a llu s , D ux de L uxem burg, pro- p te re a q u o d præftigiatori cuidam Le Sage commilifsec p e rq u i( itio n e m ch artaru m , ab amafia fiià Dupiil occulta
t a r u m , o p e mali genii peragendam. U n d e anfam na-
B 2 . &US
£lus inimicus Louvois XV menfium carceri illum mn- cipandi, ex quo patriae tandem eum feliciter evocant defenfio. N ihilo tamen minus fuspicione v u lg i, ne cpi- dem in m orte liberatus efl, quam confirmavit defedus form æ , gibbere quippe & alio foedae afpe£tu, adeo ut vivum a diabolo, praemii inflar, abreptum efle, comsu' nis inficetcc plebis fuerit opinio, a)
§. i i.
Eodem hoc tem pore vix" dici potefl, quantam in patria noflra, etjam oculatiorum, fidem invenerint ejis- m odi commenta atque deliria , multorumque civium efe- cerint innocuam & funeflam caedem, Cujus, nullis licet numeris abfoluram, hifloriolam contexere in animun i n d u x t copia litterarum huc fpe£lantium, quae nondun editae in colle&ionibus Praefidis fervantur. Ex his coi
ffât, Paflorem ecclefiae Elfvedalen in Dalecarlia oriena- l i , Laurentium Petri E lvium , litteris d. f Julii an. i6%8 ad Epifcopum Aroliensem Olavum Laurelium datis, in
d ic ate oflennem puellam,Gertrudem Svenonis, ante quadrien
nium ex paroecia N orrlandiæ Lill Herrdal huc migrafse, quæ an ancilla Marit Jonsdottev incantandi acquifiveiat peritiam pluresque infantes Elfdalenfes ad malum genium abstulerat. D etefla haec fuerat a X V annorum puero Erico E rici, quæ vetulam quoque LXX annorum, lfua ipfius confeflione convi£tam, cum pluribus aliis negam- tibus, detulerat. In has quoque inquifiverat Coromae Præ tor fuamque Provinciae G ubernatori exhibuerat r e lationem, ex qua conflaret, primo publicarum fupplica- tionum die illas templumejusquefacrarium vifitafse, vinum e
ca-
a ) V oltaire, Siccle du L O U IS XIV p. 32tf fq. Vol. 2.
calice, c a n t h a r o & v i t r o haufisfe, veftes facras & s*am- panas rofifse inque confvetum dein abiifte locum ei, cui fe r v ie b a n t, p o r ti o n e m h o ru m fpoliorum oblaturas. A d zelum huju s pastoris in detegendis veneficiis com penfan- d u m , litte ris regiis d. 22 M art. 1669 largiori ftipendio in p a ro e c ia W e f t m a n n i æ lhrftad a d m o v e b a tu r, aliisque d. 22 M aji e. a. datis injungebatur E pifcopo L a u telio y p ro b o s quosdam facerdotes feligere, qui cum certis a S u p re m o re g n i D icafterio delegatis Com m iffionem con- f t i t u e r e n t , quæ m itioribus adm iniculis, fine carcere &
g ra v io r i b u s poenis, fimplicem m ultitudinem in veram Sc g e n u in a m falutis viam reduceret. Ulterius d. iç Junii idem a b E p ifco p o officium poftulavit laudatum Dicafte- r i u m , q u a p r o p te r d. 2 0 , praeter Contra£tus P ræ pofitum, M. E lavu m P aftorem M o r e n s e m , Laurentium P e tr i, Præ pofitu m T u n e n f e m , M . Laurentium Folkerniutn, Paftorem S v å r d f j ô e n f e m , M. Danielem L e k fa n d e n fe m , atque M. P etrum G angium , L ec to rem A rofienfem d e n o m in a t, qui circa F e f tu m S. Johannis Fahlunæ de hoc conferrent n eg o tio , fim ulque publicas p er totam dicecefin, ad a v e rten d am diaboli r a b ie m , fupplicationes fieri narrat. D. 23 Julii R e g . Dicafterium iterum Epifcopum cerriorem r ed d id i t, diem 30 Aug. dele&um fuifle, quo Commiffionis m e m b r a , ad pradim inaria capienda conlilia, F ahlunæ coi
r e n t ; v e ru m hujus a regim ine conftitutus Præfes1, p r o- v inciæ t. t. G u b e r n a t o r , reg n i dein Senator Laurentius C r e u tz , b ) d. 4 Aug. paroeciam M o ra diemque fuppli- c a tio n u m 23 ejusdem mensis conventionis term inum E pi
fco p o & Confiftorio defignavit.
§. III.
b y I d e m ille e r a t , q u i infelici cafu c u m navi K ro na n in bello Da*
îtfco 1676 r e g n i Am iraLis periit.
§. III.
C onv enere tum cum laudato Præfide Commilitonis, ejusdem M em b ra & Aflesfores, Leonbardus Mbrner &
Mag. Lars fan t Affefsor Dicafterii Rofeling & Benfolius, Fifci Advocari, Henricus K ock, Conful Fahlunenfis, Lau- rentius Præpofirus T unenfis, M. Elavus Skragge Praepofi- tus M orenfis, M. Folkernius Paftor in Svardfjô, M. Da
niel Helfingius Paftor Leksandenfis, Guflavus Elvius Paftor R åttw icenfis, Laur. Elfvius Elfdalenfis, Georg. Morbus Sacellanus M o ren fis, Andr. Nobrmorceus Sacellanus Fahlu
nenfis, Magnus P e tr i, provinciæ judex, ( Lands domare)
& Johannes A r v id i, ejusdem praetor, ( Befalningsman. ) H i brevi ex am ine, a die quippe XIII ad XXV Augufti in ftituto, fatis fibi caufæ comperifle judicarunt, ad XXIII h om ines neci dam nandos, quorum XV m ox, tanquam p ro p ria confeftione convi£ti, capitis fubiere fupplicium ro g o q u e cremati funt d. 25 Aug. prope Dalicum albim e regione T e m p li Morenfis; reliqui fcrutinio Reg. Dica
fterii refervati. Infantes X X X V I a fagis fedu&t virgis caedebantur. A liorum m agnus num erus, ad ducentos q u ip p e , in atrio tem pli, p er tres dominicas virgas m a
nibus tenentes confifterent; p er integrum dein annum a D om inica XIII poft Trinitatis, peculiarem locum co
ra m concionatore occupaturi. Erant etjam in accufato- ru m numero fatidici (fynrnan), qui occulta revelare fu- turaque praedicere, numerata fcirent mercede. c)
§• IV.
f ^ IJ y ty ,ers D a g b o k ofveeren rela igenom D a la rn a , p. 185.Sucf.fsorZ.rt«- relii in iufula Arofîenfi Do£l. N icolaus R udbeckius, delationibus hifce M a g i c a r u m a rtiu m n o n ccecam, q u e m a d m o d u m reliqui, (e adhibuifle fi
d e m p ro b n v .t, edita an. 16 7 1 Differtarione Synodali, de fraudibus dia.
bolt circa Ja^as » q u e s tio n ib u s q uinque comprehensam.
A n . M D CLXV m — MDCLXXF1I. 7
§. IV.
T a n tu m v e r o a b fu it, ut fevera hac injun&a pcena putata ftrig u m & lam iarum rabies fedaretur, ut potius latius ferp e re novasque acquirere vires d e p re h e n d e re tu r.
V ix enim m enfe ex horribili hac fcena d e lap fo , d. 25 Sept. ejusdem an. neceflum habuit S:a. R:a. M :ta s, E p ifc o p o Laurelio in ju n g e re , ut novos eligeret facer- d o te s , futurae com m ifïïonis, cum p r io r illa nihil profe- ciflet, m e m b ra . In prim is Andream Nobrmoraum , M.
F lavi Skragge in ecclefia M orenfi fuccefforem, m ox fpartam fuscipere ju b e re t, fifci publici fuftinendum impenfis p e rq u e vicos preces ecclefiae incolis praeiturum. Quin &
d. 19 Dec. poftq u am fagarum artes in Bohufiam usque p enetrafle f e r e b a n t u r , nova a S:a. R:a. M :te præ fcri- pta p re c a n d i fo rm u la , a dominica quadragefima feu I n v o c a v it, in fingulis templis totius imperii praelegenda, quam p a u c is, ut o p in o r , cognitam ex originali adferre licebit.
Guds Fbrfam ling ville göra en innerlig och hjärtans bbn till Gud vår kära Himmelfka Fader, at ban Jbr fin Sons jfeju Cbrißi fk u ll ville näpfa Satan, och hans tyra n n i, font ban fo r folk fens fåker bet Guds ords ocb Predikoämbetets fb r a g t fk u ll, b a f ver f a t t tillflådjelfe, at J a bfva på åt/killi
ga perfoner få unga Jom g a m la , opp i (jflerdalerna ocb Bo- huslån.
Låter ofs fö r den fkull bedja ocb fåga:
0 H e r r e , barmhertige nådefulla Gud! W i äro j u d itt f o l k , nämde efter dm enfbdde kår a S o n , vår Herre ocb Fralfare Jefum Cbriß um ; förlåt jynderna ocb ftraffa dock tned d itt eget ocb fa der liga ris ocb lät den leda ocb g rym m a fja la • vibrdaren djefvulen icke få grå Jeligen få ra fa ; d itt namnfö r
fbrfmåda och jm d ofiyldiga barn for föräldrarnas fynder /bull jämmerligen bandtera. Hjälp milde Herre Gud den fa ttig a anfägtade hopen, ßyrk dina tjänare Pr äßer na med den bel. A n d e , nt de i trona kunna göra Satan et kraftigt motß a n d , at han icke et Jddant obör ligt regemente få r bfver dinförfamlings ledamöter. IVar ofs nådelig för ditt namn /kull ocb Jörlåt off den flora fynden, at wi dit ord, fom dr andans [värd, få förfummeligen härtill aktat b af v a , befria ofs och våra barn ifrån den lißiga fienden djefvulen ocb lät hånom aldrig f a någon magt o f ver ofs; utan värka i ofs en fanfkyldig bot och b ett rin g , kärlek ocb luß till ditt belga
ord y ocb at vi dig ocb d itt ord a f allo kraft bär ef ter a t ål- f i a måge. Genom tin Son etc.
§. V.
An. 1670 plures ejusmodi Commiflîones in Helfin- g i a , præfe£lura Uplandiæ Orbyhufenli atque Upfaliæ con- ftituebantur, quarum Præfes Afïefsor t. t. Dicafterii Dor- patenfis Andreas Stjernbôk atque ultimæ Aflefsor, Juris P rofefsor Upfalienfis Carolus Lundius. Quid in imagi
nationem vis & efficaciæ habeant tales fæpe numero tra& atæ & repetitæ res, reftatur relatio Stiernbökii ad R . C A R O L U M X I , de horrenda diaboli coram fe atque Lundio a p p a ritio n e , quam hic pluries, addita folita ju
ra n d i formula: ita me Deus, le£liones fuas frequentanti- busconfirm avit. c ). Biennio poft, 1672 bini pueri,alter XVI, alter X V III annorum , in paroecia Angermanniæ N ordingrå co ram aliis infantibus ad ludendum congregatis c o n d o nari coeperunt, unde vifiones Angelicæ per totam regio
nem veterum juniorumque animos occuparunt. Regia igi-
d ) G iô rr v tll, S venfka Bibliothek P. a. p. 164, not.
igitur Com m iflio annis 1674 & 1 6 7 5 in parœciis T h o r s - å k e r , Y tte rlån n ås & Dahl folitas infticuit perquifitio- n e s , quæ ultim o hoc anno LX X I homines neci d e d e runt. e) IX fcilicet d. 8 M art, reliquorum d. 1 Junii capite tru n ca ta c o rp o ra r o g o in monte hujus parœciæ B ålberget publice c re m ab an tu r ; im mo C lericorum & rufticorum o rd in es in A n g e rm a n n ia m erid io n ali, litteris ad R egem atque provinciae G u b e rn a to re m Spurre d a tis , ipli h u m illi
mis fupplicabant p re c ib u s, ut malo huic quantocius m e dela a d f e r r e t u r , antequam te rræ fru£tus , h om ines p e . coraque hisce præftigiis confum erentur. Ipfe H e r n o - fandenfis G y m n a fii L e £ t o r , Præpofitus dein N o re n fis ', Jacobus Abrabami Eurenius an. 1674 d. 16 0£t. fe ad m alum genium ablatum , teftante erjam u x o r e , opinatus eft, de quo narratio n em ejus, Reg. Commiffioni o b la t a m , adhuc in Reg. hujus Academiæ Bibliotheca fuper- ftitem habem us. Pi ope urbem H e rn ô f a n d tribus ere£tis rogis e o d e m hoc anno multi infelices p e rie ru n t, quæ o m n ia fufius perfequitiir C om m iniftri Johannis Hornœi rela tio mscr. q u a m , an. 1771 praefatione in ftru ftam , fo- cietati S vecanæ pro fide et C hriftianifm o obtulir G y m nafii H ern o fan d en fis Lector D. D o£tor Nicolaus G iß e r .f
§. vr.
T a n d e m an. 1676 ipfam reg n i m etropolim Stock- h o lm ia m infeftare occepit grasfans antea p er provincias c o n t a g i o , licet illam p er follemnem fupplicationis diem 20 F e b ru a rii averruncare conati fuiftent incolæ. g)< Con- fiftorium U rb ic u m , juiTu Reg. D icafterii, fuam d. 31
B ‘ M a r t .
»
O A f l a h u j u j C o m m iflio n is inter M.fcr. Bibliotheca- Acad. Upfn '. ( e n a n t u r . f ' ) C fr . H ylpbers B efk rifn in g ôtver Å n g e r m a n l a n d , 4 4 . 145- g ) Rydlmg i flor flående S to c k h o lm p. 3 4 3 .
M art, aperuit fen te n tia m , vulgari opinioni omnino con
f o r m e m , cui peculiare fcriptum ejusdem farinae adjunxir Paftor Ecclefiæ S. Jaco b i, Mag. Magnus Pontinus b).
C oram minoribus judiciis ( Kdmnersråtter) examina
& inquifitiones in ftituebantur, a Regio vero Dicafterio dein dicebantur fentenriac ; quibus VI mulieres neci fue
rant daræ, cum Comm iflionem Regiam conftituerent Regen
tes, XII membris compofitam , quorum dimidia pars C leri
cis, altera Laicis co n flaret, inque his etiam Medicis.
N o m in a fuere: Nicolaus Kanterbjelm, JVilb. Jul. Coyet, 01. A uflrel, 01. B erg iu s, Jacobus Chronanâer, Carolus Carlsfon, Urbanus Hjerne , Chriflopborus Bozelius, Ol., Bro
nte lins-, Er. Norcclhts, Petr. Bromenius, Jvarus M. Leuf- fladius. O m nia carcera accufatis erant referta: multi le
rnet ipfi criminis hujus arguerant & in mortem usque idem perrexerant p ro fiteri: vigiliae, jejunia & alia ad averrendum hoc malum m edia, eidem autem fufflaminan- do maxime idonea, ubique adhibebantur. Fennicam m u
lierem , Magåalenam M atsdotter, infantes plures atque tres ancillae veneficii a cc u fav erant, quibuscum confentiebant filiæ ipfius binae, ipfum diabolum coram judicio reae ad- flantem afleverantes. I p f a , licet conftanter negans, crudeli illo & in gente noftra inaudito fere fupplicio ad- fe£la eft, ut viva flammis confum eretur, filia natu m i
n o ri
h ) E g r e g i o v ero m o d o & qu i Reg. Com miffionis membris oculos fortalfis d e m u m a p e r u i t, suam his de re bus m entem fingulari Icripto e x p o su it Upsnlienfis Academiæ d e c u s , T h e o l. D o f l. & Prof. M a rtin u s B r u n tie r u s , qui fua te m p o r a fupergrefla fagaeitare liquide m o n strav it, n ihil in c a u s i a , q u a de vita tot h o m in u m atque falute a g e b a tu r , trib u en d u m confefllonibus in f a n tu m a tque c o m p licu m , n e d u m i p s o r u m neci d a m n a t o r u m , q u u m q u id efficacia: illufiones in h u m a n u m habeant inge
n i u m , n em in i i g n o t u m . T r a n s l a t i o n e s reales fortifllmis convellit argu»
m en tis j q u o d fieri p o f f i n t , licet exprefle n e g are n o n aufu».
nori ad ro g u m co m itan te arque ad ultimum usque fpi- ritu m confelfionem fruftra fvadente. Poftea autem hae eaedem ancillae filiam h o rtulani, fartori defponfatam, a quo v efte holoferica donata eft, fortilegii infim ularunr, quod etjam illa confesfa eft & capitis d a m n a ta ; fed ante e x fec u tio n em fententiae d ep reh e n fu m , ex invidia illas m alev o le egisfe c o n tra hanc innocuam ; quin & falfo de
latam fuifle m ulierem Fennicam. Haec & alia his fimi- lia, q u æ e n u m erare longa foret m o r a , ta n d e m perfva- d ere p o tu e ru n t judicibus, ut cautius in tam g ra v i re a g e r e n t , n e q u e infantibus de vita hom inum teftim onia d i
cere p e rm itte re n t. M o rti tum damnatae nominatae a n cillae, quin & p u er X IV annorum Johannes Johanfon, qui G e v a lia prim us magicas has artes S tockholm iam ad- tulisfe putatus e f t , poftea v ero vafre & fu b d o le , ut p e cunias c o rrad ere t, deprehenfus omnia egisfe. C e s fa r u n ttu m , ju b e n te S:a R:a M :te , omnes in pofterum Sagarum perqui-
fitio n e s , quarum fufiorem Stockholmiae hiftoriatn tr a d i t Kongl. Comtnisforial Ràttens Berfctelfe,
edita Gevalise 1770. 8:0.
