O BSERVATIONES HISTORIAM SVECANAM
ILLU STR A N TE S,
I
QUARUM
F a s c . II. P a r t e m X I.
VEHIA AMPL. FAC. PHIL. UPS.
P R Æ S I D E
D o c t
. ERICOM.FANT,
H I S T . P R O F . R E G . E T O R D . S O C . K E G . S C I E N T . U P S . E T A C A D . 1 S & L I T T » H U M . H I S T . . E T A N T I Q U I T . S T O C K « , M E M B R O j
K
P. P.
JOHANNES SVEDELIUS,
• T I P . GRÔMV. D À L E K A K L U S .
Irt A udit. G u ß . M aj. dic VII Junii M D C C C IV .
K» C .
U p f a l i acf
Typis Edoianoiaois,
A R C H I P R Æ P O S I T O E T ECCL. L E K S A t f D . T A S T O R I
d:n o d o c t o r i
JOH . M. F A I T
R E Ö . GRD. D E S T E L L A P O L A R I M E M B R O .
Jg n o fta s, precor, a v u n c u l e m a g n e, nepoti, maxima beneficia hoc tam exiguo munere rependenti. Neque enim ad remunerandum quidquam mihi, prater voluntatem, fu p p e tit, neque a filio meret- dem accipit Pater. M a Se igitur paterna in orphanum indulgen
tia , nempe iila, qua, prolis ipfe expers, aliorum multorum, /«m i» primis Tui fangvinis confortium propagines ample&i ac beare foles.
Quod ad me attinet, 7m# T« liberalitatis umquam poeniteat, operam me daturum, faniïe polliceor, eum obfervantia , quoe f i lium decet, pietate, ad cineres permanfurus
C E L E B E R R I M I N O M I N I S T U I
v
devotisfimus cultor
J O R . S V E D E L I U S .
OBSERVATIONUM HISTORIAM S V EC A N A M ILLUSTRANTIUM.
Fajcic. IL P. X L
I. D e Succorum in Helvetiam emigratione.
E g r e g i a m hac de re Disfertationem edidit Ce). Prc*
fesfor N e ik te r . Quæ de eadem A uttores fenferint ex
t e r i , colle&a reperiuntur in P e r in g ß o ld ii annotatis ad vitam Theodorici (Theodofti M a g n i errore calami in iaudatisfima disfertatione irrcpfit) p. 4 3 2 , & in Erici B e n z e l i i Hiftoriæ SVecanac compendio p. 66. Coi*
Veniendam quoque linguae Vcftrobothnienfium cum Helvetica tradere conatus eft Olavus Rudbcck in A t
lant T . 4. p. ig7* Quae vero amplius hac in re dig
na citari nobis quidem vifa funt, jam fequuntur.
E r ic i Olavi Hiftoria Ed. Mesfenii p. 11. R e x p r o tempore duplici f e titu lo regem nominat Svecia &
G o th o r u m , unde quidam nomen Regionis hoc modo in- te r p r e ta n tu r , u t f e r i b a n t Z w e r i j k e , hoc eß duo regna, cui concordare d ic u n t, quod civitas principalis Suiten- fiu m (Z urich i Schveitz) quee a Svecis ß v e G othis ori
ginem f u a m duxisfe f a t e t u r , Z w e ric k vocatur, hoc eß duo r e g n a , & latine T u r eg um j qui & ip fifim ilite r f e
d iv ife r u u t in àuo regntt, alterum quod ad orientem fe n dit vocantes Ö ß e r r i j k e , alterum quod ad occidentem v e r g i t , Sveviam quafi Sveciam nominantes.
K. Gu s t a f s I:s placat om Allmogens fattigdom X 5 5 5 uti von Stjern m an s Oecon. och Comm. F6r. D.
I. p. I 4 U Så år ock f r e t t i gam la tid e r f ö r n å g r a io o:de ä r , då Jom f o l k e t hår uti R ike t ockja m y c k e t fö r ö k a d e s , a tt Landet dem alla icke v å l fö d a eller nå- ra k u n d e , b l e f åfven dä genom den Ö fverhet f o m r e gerade belefvat och f a m t y c k t , fo m ock den meniga matt deras goda fa m fycke d e r till g i f v e t haj v e r , uppå det de icke ville trånga ß g in på hvarannan, eller i J å m ä tto f ö r d e r f v a R iket och f i g J j c i f v a inbördes, a t t en m årkelig hop f o l k , fo m alla gam la H iflorier och K r ö n ik o r det b e tyg a , f r u lle draga hår a f R i k e t , och J ö k a belågliga land och p l a t f e r , der de ß g narc, bårga och iicdfåtta kunde, f o m och f i e d d e , a t t hår a f R ik e t d r o g p å den tiden e tt m årkcligt tal f o l k , f o m ß g kallade de GÖthers h å r , de dår drogo genom a lt T y frla n d och fle ra Land och R iken, in till defs de kom m 0 in u ti S v is * f e r l a n d , der de ß g n edfatte, ochånnu i dag befutne å ro.
D a s K ilpen (Befuche der J ü n g lin g e in der nacht bey L a n d e stöch tern, welcher ß e einiger masfen Gedan
ken haben z u heirathen) iß in G eburg und wo in der S c h v e iz die national ß t t e n übrig f i n d , ein u r a lte r und m it keinen urheblichen unßttlichkeiten verbundener G e brauch. Jo h . M u lle r Gefchichte Schweizcrifchen Eid-
f
cnosfcnfchaft, T h . 2. p. 1. not. 1. Cfr. Lenœ i Dels- oa IUuftrata p. 197—200./ / . Bi-
II. Biographica.
In obfervatibniim h a r u m Fafc. i:m o p. i : m a , p.
6:ta fata Com itis P h ilip p i C h riß . K önigsm ark e x p o n u n tu r . Pofl: o b itu m Comitisfæ Amaliœ K önigsm ark in præ dio e q u eftri H offvidsklofter in Scania, fpisfum litte ra ru m v o lu m e n p ro p riis Com . K önigsm ark Electri- c isq u e fc rip ta ru m m anibus r e p e r ie b a tu r , quas jam C om itisfa A m a lia Levenhaupt posfidet, L. B. Ramei n u p ta . Q u asd am > fed nullius m o m enti, Reginæ Ulricas* É l e o n o r æ tradidit posfesfor; reliquas cafu p e r a rte m d echifracoriam le d a s multa continere cordtat, manife- ftu m E l e d r i c i s a m o re m in K önigsm ark reddentia. In
te r alia & hæccc le g u n tu r: M a M ere me prechefa n s cesfe d t r e f f t er au clanger des pasfions. J e f écoute, lui laisfe dire & ne vous en aime pas moins.
D o ro th ea nata p rin c ep s de H olftein B e c k , m ater M a rch io n is B ra n d e n b u rg i-B a re u th e n fîs , Reginae viduæ D a n ix affinis & fberus fororis Lu d o v i c æ Ul r i c/e
R eginæ S v c c iæ , lucem vidit 1685, feparata a C onju- g e 1 7 1 b , & m o rtu a 1734 p e rh ib e b atu r. Res v e r o f ta fuit c o m p arata . F ra ë tæ fidei conjugalis conviëta, N o - rim b e r g æ carceri m a n c ip a b a tu r; anno v ero 1734 m o r ' tua d ic e b a tu r; fed a G u b e r n a to r e provinciæ von Breh- men in Sveciam translata eft. N o m in e & titulo con- jugi§ T r i b u n i milirarîs Z e i J e w itz asfumtoo, tra n fig e b at vitam in equeftri præ dio ftôfle parocciæ A b y in Små- la n d ia , q u o d C om es Lewenhaupt posfidebat. AnnUa mille Im perialium penfione u s q u e ad m o rte m fuftine-
A 2 ba-
%
batur, quae incidebat mcnfc Januarii 1762. Confr.
H ü b n e rs Genealogilche Tafeln V. 1. T ab . i g i . 222.
V. Stjernm ans Adel. Matr. V. 2. N um . z 8 >7.
B a n e r, quem Nicolaum R a n e r, regni Senatoris &
Legiferi Odrogorhiae t-rtium filium exiftimat G ô r w e ll a) j 6 si Lutetiam Parifiorum petiit cum alio Sveco Jfaco C ro n ß ro m, & Dominae de Ma%arin ita capieba
tu r a m o r e , ut fingulari in Anglia certamine cum fuo Rivali Principe Sabaudiae Philippo> Magni Eugenii fra
tre, ejus causfa vitam finiret. Dicunt autem alii, famo- fisfimam illam N inon L'Enclos anno aetatis feptuage- fimo, nata enim erat 1615, amores ejus excitasfe 1 6 8 5 / vitamque anno 1 6 8 6 Londini funefto hoc modo illum perdidisle. b)
M o n n e t. Madame la Generale a eu des g ra ce # pa rticulières du R o i Louis X E , parce qu'elle et oit t t une fa m ille dißingvee en Sved e, q u e lle s'et oit fa i t e Catho•
liquc & que d'ailleurs Ja f o r t u n e lui rendait fes bien•
f a i t s necesfairest c)
III. Duo antiquisfima Diplomata, Jemtlandiam fpc&antia, communicata. a Mag. f alone Burman^ Le&ore Gymnafii Hernoiàndenfis.
A llo m monnom pceim f e m peta bref fea arder k o y - ra fender f j u g u r d e r bethrofon a anders by quediu g u d s
ok
« /G e n e ra l Cronflrôms lefverne. p. 15.
b) Vie de Mademoif. de Lenclot dans Tes Lettres, V. 1. p. 54, t) Politique de tous les Cabinets de l’Europe, T .. 1. p. 72.
s ok fin a kunikghit g er ande at ek hefuer goldoth vibictrr bonda a oudo I ) i f i t i l d mina 2) (fin a ) er ek atte honom galda i ord mina i anders oy a bakkanom vefler taia lu t ena 3) item alla fct/i er ek a tte pe r i bodom i hujom ok th u m tu m i akrom ok eingiom ok allom påim Jutitten- dom par till Hggia vttan gares ok innan f r ia lfl fo r huer iom manne ger de kan mer f>ar 4 ) f o r ar m arker iem jkar ok goldeth huern peningh efte r p u i fem han mer j a t t a d e f k a l vibiorn f o t^ fa g d e r luka par a f finom lu ta X aln 5 ) i fk a th ok graua fo r n a luta o f feixa lute k o r n s 'Z ,o k tualute 6) a f lithungenom 7) pesfom g o d o m h 8) mannom hiavcrandom herr a N ik la fe a brunflom v iß u m e fliera pete 9 ) B erghfon ok aufia /0) a bakka i t ) fe m f n injigle ja th o f o r peta b r e f er g o r t v a r i
m ar-
*) Oucîo lårer betyda ö d i Lill M argeby Socken.
2) Mina år ßfom fkrifFel i Originalet underfiruket, men' råtteligen^ hade naftfoljande ord fina bort blifva det.
3) Åkertegar kallas ånnu L o ta r i Dalarna: Taia tror jag vara dctfatnm a, fom fä eller Få-gata.
4) En okånd abréviation' nåft frammanför /kflf, ofvau raden v torde betyda o f ver eller till.
5) Förmodligen lårfr, fe B h- till S.. Olofs S. p. 140.
Tvalutt fynes fvara emot tvadelena r fom det heter i fed-- nare tiders Jemtl Perme Bref.
7) I Dahl* L a g e n , ting. §. 23 omtalas L e d u n g r Skinn- fkättcn går ånno ut i Jemtland.
8) h fkriffel, eller betyder det kanfkc: herrar 9) Pete for Peter:
10) Likafa au fia for aufian:
11). Troligtvis Backen i Bruiiflo.
o
margabyom (2) a Thomasfmöosfo dagh anno domini m ,
000 o o
CO C y 1' X I I .
Allom m annom , thåim f å m thêta b r e f Jfci, aler h å å r a , fän Jr Uni Peterfon y O la f er lagtnader , quediu G u d s ok ß n a . W i r gerom y dar k u n ig tty at A n ttn d r Bonde kår de f i r i okkar y a tt kåtil hans var b r o t i t i y ok m y s fy r m t f a n g uni hans y f i ri vefian Sa1ôyiu-bàck, th â r J å m han hugdi almenning v era. En A fp ä fu mon k a lla • do fin ågin Jond vera. Profado w ir th e f e fte r få m th r u in v y r d u lig a fl um minningar mon y ok e fter gaiigu.
Syndift okar y ok m argum addre godom mannom y th e s- fa r minning hofl vera er. T hair f u o r o : Öyfiåin k a m f e : Sig urd Vyhiy ck Poll v id r Sio¥ 1 mind y ok i mer-
kiy cvkialJa m yra båk , ok halfa Jangtiy ok S k ip tir hon t i l thes er v idrtaka Landogs afrady ok fua i Bålgfjoy ok fu a a f t r hal fa kiala myra baken: ok h a lf a fr adr g ild i hus as mznna. Ok till f a m y n d a her v m , få tto m v i r okor itifigli f i r i thêta b r e f , er g o r d t var a fia u t- tapda are rikis okars v i r du lig s Hera Hakonen, N o r g e s K o n o g s hins korrunda.
D etta original p å p e r g a m e n t, jem te följande v e r- fion d e r a f p å ^ D a n fk a finnes i R ing ftad , Liths S o c k e n :
Allo m mannom y Dem f o m dette b r e f f e e och horsy fe n d e r wni P e d e rfS n n , O lujf L a g m a n d tt medt G u d t z M i/k u n d ty w i j g e re eder kunn ig tty a tt A n u n d t Bonde klagede f ö r cfsy a tt hans M adkiell w o r fôndcrbrôttentty och andenn f o r f a n g w o r hanom J k ie d t, wejlen Solåbye
Beck 12) Af det att originalet har Margabyom fkonjes , att den fa kaJIaie Lilla Maricby Socken rlttare fkrifves: M tr g ib y .
Beck a) da hannd meenntte alîmenïug toere> och a'spaas- f c mendt kallede dett Jin egenn Jkou g w e r e , proffuede Tvij effter fo m de wyrdcl'igfle och Beße mendt hajjue wdi hukom mellfe, och fy tin ls ofs .och mange anndre goide mendt denne M en in g hoyerte vere> och d e tt f u o r e O ßenn- kamsfee r S iu o r d tt lViihey och Pouell v iid t J i o n n , b ) ij M in n d e tt were M e r c k e r , M r ß e M crcke er K je llm y r e B e c k , m id t fo r f y r f m ô r h o ü m e n , och y lan ng an , ochßtip*
te r hint in d ttill difs mid tager landugs c ffr a d t 3 och f a n y belgfiôô eller T r e t t k i e r u n c) derifra i j 9 k je llm y r kielte, och faa a tte r ij kiellemyre Beckenn och tiill affradtz, (k o ug- g ln hus aafs m e n d ern is, d) Och a t t f a a wdi fa nndheder f e t te r w ij w ore iudfeigler f o r dette b r e f f ^ f o m g j o r t t w or Paa f y ttende R iges aare w o r w yrdeligeße H eris Haac- kenn JXorigis K ronede koningh. Att d e tte er en retc Copte « ff etc gammellc P e r g a m e n d tz b r e f f , fom her hoifc fcft, lydeudis, fom för fchriffnict ftaar haffVer wij
Pe-
Underftrukna ord hafva ej motfvarande uti OrigiuaI«t.
b) Kallas nu SjSbSlt; ôdeshem m an pa KSlarne i OfFerdal»
Sbckcn.
t ) T råtkårn? Lund/jon? *
d) Sammanhanget fynes vijfh, att Afpås-boerne trott fig Ig*
ett del a f denna t r a d , men att den genom ofvanfkrrfne Doms- fcref blifvit anfedd for hörande till et Afradsland, fom A n m d r Bondet förm odl. i Ringftad boende, Ikulle emot halfva afraden., tillfammans med Husåsboernt få nyttja. A f denna öfverfåtrning (kônjes for öfrigt, att berérde Afradsland Sr 1596 hetat; Såndtr- myriandti,
s - = =
Peder Tomisfon e) och H e rr Peder Andersfon fogne Fred: ij Bryndflon, effoer w or yderfte formue och for- ftand fordanfked haffver, till yderm ere bevifs haffver, wij wore Signetter her nedeno wnder henngrdt den 4 Junii, anno 96 («596,), dog fkullc Söndermyre laxmendt ij Wefteraasfen haffve det ij Kong]. Majtt Fogiddtz Minde om famme affrad.z tannot. f )
t) Var den tid«n Lagman i Jemtland.
f ) Viil ß g a , att de af IVefitraltns åboer, fom 1596 vor»
delSgare i Soderm yn afradsland , fkullc val fa innehafva det, dock med Konungens Fogdes goda minne.
T H E S E S .
t 1
I,
^ ^ ^ i i o d te m p o re , quo m agnus D eorum num erus apud om nes orientis nationes fuit in c u ltu , Judæi tamen uni
us verique cognitionem retinuerint fi>ba&i & in captivi
tatem abdu&i, lpeciaii Dei cutve adfcribendum certe puta*
mus.
IÎ.
E a n d e m Summi N um inis providentiam in Chriftiana etiam religione propaganda venerari licet; quam exiguæ genti te rræ q u e initio datam , omnis jam cultior orbis (uatn agnofcat.
III.
A d annum u sq u e M D C X L eadem H ifpanorum in ftatum E u rop æ politicu m , ac A n gloru m p oftea, fuit v is , ex auri argentique copia, in co lo n iis A m ericanis haufta, p o- tisfim um derivanda. H in c quem adm odum noftro aevo Bonaparte A n gliam invadere con atus e ft, ut m achinatio
nes, G allorum aufaa turbantes, in ipfa herba fuffocaret j Gu*
ftavus A dolphus, quii aeque rapido fpiritu, ac ille, im perium orbis anhelabat, inon tantum cum D u ce A nglorum de Buckingham foedus p e p ig it de in vadendis H ifpanorum d a A m erica co lo n iis ; fed & cum ex ercitu fu o , vi& rici in G erm a n ia , clasfe B atavorum in H ifpaniam tranfcendere fibi p ro p o fu it, ut Jefuitarum technas præcipuaque D om u s Auftriacap fulcim enta funditus everterer,
IV.
E x m align itate, qua fem p er m agna profequuntur fa- ö a in v id i m ortales, bellum feprem annorum praecipue or- tum , nec ullius praeter Mariae Therefiae juftam fu iste c a u s-
fam
fani ex iftim a m u s. A cres en im F rederici Ilrdi fa rcism i Eli- fabetham accen deran t; C om es Brühl Auguftum III in fua te
n u i t p otefta te; L u d o v ic o X V , lim ul cum M in iftris, Im peratri- cium d a ta conjun£tione perfvafit M ad. Pom padour ; F o r mae reg im in is regn iq u e co n d itio n i contraria fuir participa
tio Sueciae, eo folum fin e , ut L o v ifa m U lricam fran geret oppresfio fra tris, quam G alliae, Auftriæ Rusfiaeque focia arma præ fagire yidebantur,
V .
S i autem fuccubuisfet F redericus II:dus; ip fe totus in causfa certe fu isfet; fe autem & audere & aufa d efen d ere o fte n d ir , quo quidem no m in e inter o m n e s , quos p ro x im i feculi hiftoria c o m m e m o r a t, Im peratores fibi o m n in o prU mum v in d ica t locum .
V I.
In fig n e juvandae m emoriae & im agin ation is in hiftoria _ patria adm iniculum fo r e t, fi ad m o d u m , quem in hiftoria univerfali recentisfim e fecutus eft L e S a g e , A n g lu s , M ap
pas G eo g ra p h ica s h a b erem u s, ad d iv e rfo s patriae lim ites diverfis tem poribus a cco m m o d a ta s, ex e m p li gratia, aevo G uftavi I:m i, G uftavi A d o ip h i, C aroli G u fta v i, Carola X II & hodierno*
