DISSERTATIO PHILOSOPHICA, DE
P L U R A L I T A T E MUNDORUM,
QUAM,
Consensu Amplissimae Facult.Philosoph.
In Regia Academia Upsaliensi,
PRAESIDE
VIRO CELEBERRIMO,
Do. Mag. ANDREA C E L S I O ,
Astronomiae PROFESSORE Reg. & Ord,
Ne c non
Reg. Societ. Scient. SECRETARIO PRO GRADU,
publico honorum examini modeste submittit,
ALUMNUS THUNIANUS,
ISACUS SVANSTEDT,
SMOLANDUS. '
In Audit Gustav. Maj. ad diem VIII, Junii,
ANNI MDCCXLIII.
Horis, ante meridiem solitis.
UPSALIAE Typis Viduae B,
HÖJERI,/
A U C T O R I , Amico integerrimo.
S. P. D.
ANDREAS UNGE.
SMOLANDUS'
ARduum. Est. Et. Gravissimum. Argumentum DE. PLURALITATE. MUNDORUM.
Imperitis. Inconveniens. Et. Periculosum.
Ceteris. Probabile. Maxime. Et Egregium.
Materia. Sane.
Deo. Gloriosa. Eruditis. Jucunda. Te. Digna Loquor. Praeclaram. Erudi
.tionis. Tuae. Suppellectilem.
Nam
E . Meliori. Luto. Praecordia. Tibi. Finxit. Titan Nec Passus Fuisti
Foecundum.quem.Na.t ura. Concessit. agrum. Incultum.jacere S. ed.
Arduo. Labore. Indefessis. Lucubrationibus. Id.Effecisti Ut. Te.
Ingenii. Gloria. Virtutibus. Et. Moribus. Ornatum.
Laudemus. Aestimemus. Extollamus.
Hinc.
Tuo. Jure. Hoc. est. Optimo Laurea. Coronaberis. Corolla ,
Et.
Praemia. Reportabis. Uberrima. Dignissima.
Vale !
INter alia, de quibus a Philosophis in utramque partem disquiri solet, est pervulgata illa de pluralitate mundorum hypothesis, id quod an- tiquissimae eorundem de hac ipsa disceptationes satis superque evincunt. Scilicet fue- runt olim, uti nec hodie forte desunt, qui adfirma- tivam sententiam utpote rem periculi plenam ex e- ruditorum castris, sardorum instar venalium, profli- gatam cupiverunt; Fuerunt vero & sunt ex erudito- rum grege haud pauci, qui eandem, utpote validissi- ma pro infinitis summi Creatoris perfectionibus testi- monia exhibentem, summo studio defendere conati sunt. Nostras circa hoc ipsum argumentum expo- situri meditationes exiles, ingenue fatemur, nihil nos perspicere posse, vel absurditatis, vel periculi, ex adstructa pluralitate mundorum redundaturi, quin potius, quemadmodum ad Theologiam naturalem
A tan-
§. 1.
tanquam lydium suum lapidem merito examinanda sunt omnia, quae in Philosophia naturali, de rebus materialibus earundemque origine & caussa tradun- tur; ita hanc,de qua loquimur, opinionem inTheo- logiae illius dogmata. minime impingere , nec ullo modo injuriam esse , sed eadem potius mirifice con- firmare, persuasissimi sumus.
§. 2
.
Antequam vero ulterius in his exponendis pro- bo forte indicasse juvabit. Scilicet nobis heic voca- bulum istud non totum entium finitorum ac contin- gentium complexum. significat, sed plures solum- modo, praeter eum, quem nos incolimus , orbes seu globos inhabitatos. Et hoc observato, ad pro- positum statim accedimus, quaenam pro his adstru- endis suppetant argumcnta, breviter inquisituri..
§. III.
Corpora, quae hunc, cui insistimus, globum terraqueum undiquaque cingunt, atque in immenso coeli spatio suspensa conspiciuntur, non unius ejus- demque naturae esse ac conditionis, astronomiae non penitus ignarus hodie ignorat nemo. Licet enim o- mnia aliquale de se spargant lumen, & communi no- mine stellae adpellentur; maximum tamen, respe- ctu, & ad situm, & lucem habito, dudum observa- tum est discriminis, Quaedam nimirum situm sensi- biliter semper servant eundem, & stellae dicuntur fixae;
quaedam vero ab una versus aliam transeunt stellam, errantiumque ideo, seu planetarum nomine insgniun-
tur.
gredimur, quid vocabulo Mundi intelligamus, ver-
tur. Horum e numero praecipui sunt: Mercurius Venus, Tellus, Mars, Jupiter & Saturnus. Hi cum motibus suis solem cingant, vocari solent primarii;
ceteri vero, utpote Luna, quae terram, quatuor illi, qui Jovem, & quinque, qui Saturnum ambiunt, se- cundarii: plures, saltem ad nostrum systema planeta- rium spectantes, nondum observare licuit. Cete- rum stellas fixas proprio lumine radiare; planetas
vero in se corpora, instar telluris nostrae,esse opaca, &
omne, quod ad nos reflectunt, lumen a sole mutuari, ex observationibus constat.
§. IV.
Quoniam stellae fixae a planetis haud raro occul- tantur, nunquam vero vicissim, hos illis terrae esse propiores, dubio caret omni; interim tamen & ho-, rum alii aliis a globo nostro terraqueo sunt remotio- res, & nimis quantum ab eodem distant; quod qui- dem ex diversis ipsorum a sole distantiis, ab Astrono- mis satis adcurate definitis, haud obscure intelligi potest. Abest autem terra a sole in media sua distan- tia 13200000. fere mill. Suecanis: quibus in 10. par- tes aequales divisis, continebit Mercurii a sole distan- tia earundem partium 4, Veneris 7, Martis 15, Jo- vis 52 & Saturni 95. Efficit nimis longa haec eo- rum a nobis distantia, ut admodum exigui nudis o- culis conspecti se sistant, cum tamen omnes (si duos aut tres solummodo excipiamus, Martem puta, Lu- nam &Mercurium) terram magnitudine, vel aequent, vel superent. Inprimis Jupiter & Saturnus tellure nostra multo sunt majores; est enim terra soliditas.-
A 2 secun
secundum calculum* recentiorum ad molem J. ovis in ratione I ad 763 ; ad corpus vero Saturni ut 1 ad 380.
§. V.
Quoniam igitur ex hactenus dictis quodammo- do constat, omnes globos hosce planeticos in se es- se opacos, ingenti a terra nostra distare intervallo, eamque magnitudine, ex maxima parte, vel aequare, vel superare: satis nobis videmur habere caussae, cur in eorum eamus sententiam, qui, non obstante ea, quae ad terricolas ex planetis resultat, utilitas, hos i- psos tamen in illorum tantum gratiam sic, & non ali- ter, factos & dispositos esse negant.
§ VI.
Siquidem enim, sine impietate, ne suspicari qui- dem licet, Deum infinita sapientia ac potentia prae- ditum, quidquam sine sufficientissima ratione fecisse rationes quoque eum habuisse oportet, cur corpora haec & quidem hac natura, situ ac magnitudine
condidit: si vero incolarum duntaxat terrestrium caussa id factum este dicamus, nulla hujus consilii alia facile adferri poterit ratio, quam ut nobis luce- rent; tantum enim illa inter ac terram nostram esse interstitium, ut vel minima in globo nostro terra- queo ab illis producenda mutatio, si lunam exceper- risexcellentissimisMathemathicisacPhilosophis pla- ne videatur impossibilis. Quod si autem nihil, prae- ter debile, quodtelluri adfundunt lumen,per eadem intendisset Creator, nulla prosecto adparet ratio, cur illa omnia condiderit opaca, terrae nostrae simillima
immo, tam vasta tamque longe a nobis remota. Quin potue-
potuerit summus rerum artifex infinite variantia fa- bricare lumina, & quidem per se talia, fortiora vel debiliora, prout terrae indigentia id requirit, ne mi- nimum exstat dubium. Quin etiam sic acque bene, si non melius, huic fini fuissent inservitura, similiter
dubitandum non est. Quoniam igitur nec lucis er- go, nec alius cujusdam in tellure nostra effectus producendi, adeoque nec propter incolas terrestres tantum facta sunt haec omnia talia, & probabile ta- men non est, Deum vastas quasdam & inanes soli- tudines, terra nostra ex parte multo majores condi- disse, nihilaliud superesse video, quam ut planetas singulos, propter proprios, quibus scateant, inco- las , sic & non aliter a sapientissimo Conditore for- matos ac dispositos esse dicamus.
Huic sententiae haud leve accessurum arbitra- mur robur, si ad motum, quo in coelo perpetuo fe- runtur, paullo attentius animum advertamus. Sci- licet extra dubium, apud Astronomos hodie posi- tum est, planetas primarios duplici gaudere motu,
centrali nempe ac periodico. Mars, tellus ac Ve- nus, secundum observationes CASSINI, eodem fe- re tempore, 24 puta horis, circa axes suos revol- vuntur; Jupiter autem, planetarum omnium maxi- mus, ceterisque a sole multo remotior, intra 10 ho- rarum spatium eundem suum perficit motum. Pe- riodicum vero, seu annuum absolvit Saturnus 30, Ju- piter 12, Mars 2 fere annis; Venus vero 224, &
Mercurius 88 diebus. Efficit duplex hic motus ad-
A 3 cura-
§. VII.
curatam non in terra solum, sed & in ceteris plane- aestatis, hiemis, veris atque autumni, si axes eorum ad planum orbitas fuerint inclinati, ut quidem in
Venere & Saturno contingit. In Marte vero vel Jo- ve vernale tempus perpetuo viget. Quam optime
per has vicissitudines terrae incolis consultum sit, nemo non novit; experientia enim. plus satis loqui- tur, quantum ipsorum intersit, negotia sua per statas vices distribuere: taceo, terram beneficio hujus mo- tus ab omni parte habitabilem esse.
§: VIII
.
Ingenue fatemur hosce planetarum motus mul- tos posse respicere fines, nobis plane incognitos. Quo- niam vero telluris exemplo constat, utrumque :hunc motum, incolarum in commodum, a naturae Domino
esse inditum, quod & ceteris planetis, eadem de caussa, fuit concessus, vero est simillimum. Nulla enim adparet ratio, cur hos Deus ipsis largitus sit motus, nisi adsint in eis incolae, qui temporum &
tempestatum intervalla distinguant,& in suos usus ac commoditates convertant. Nec sine sapientissimo consilio, fieri putamus, quod lentitudo & celeritas motus periodici omnium, axilaris vero plerorum- que planetarum, distantiae eorundem a sole respon- deat; nam, quo sunt a Sole remotiores, eo debiliori ejus adficiuntur lumine, viae calore: optime itaque
convenire arbitratur Cel. WOLFIUS a), celerius eos circa axes moveri, ne per longiores noctes debilis, qui diebus a Sole adfunditur calor penitus deficiat;
len- tis singulis distinctionem dierum ac noctium, immo
lentius Vero in orbitis circumferri, quo longioribus fruantur aestatibus. Sapientissimam hanc optimi con- ditoris dispositionem penitius excussurus, planetis
suos non minus ac telluri esse incolas vix dubitabit.
a) Von den absichten der naturlichen dingen. Cap.
V I I I .§. 81. & 8 2 .
Si porro ad satellites, quos primariorum qui- busdam adjunxit Auctor naturae,adtendamus, vali- dum iterum quantum nobis quidem perspicere li- cet, de incolis primariorum nobis sistitur argumen- tum. Diximus §. 3. tellurem uno; Jovem quatuor, Saturnum vero quinque ornatos esse satellitibus. Hi motu constanti & ordinato circa primarios suos mo- • ventur eosque ubivis in coelo comitantur, lumen so- lare undique ad eos reflectentes. Habet praeterea Sa- turnus, utpote a Sole maxime dissitus, annulum,quo
aequaliter a se undiquaque distante circumdatus est, qui, non minus ac Saturnus ipse, a Sole illuminatur &
non parum ad corpus Saturninum spargit luminis:Jam terrae nostrae exemplo convincimur, Lunam lumina- re esse magnum in terricolarum usum, ad terram am- biendam a Deo ordinatum. Ast sunt circumjovialia &
saturnina corpora, ut ex observationibus patet, Luna nostra multo grandiora, &primariis eodem modo, sed propius collocata: Quin itaque eodem quo Luna ter- rae adjuncta est, consilio, haec sic & non aliter dispo- sita sint, nulla dissuadet ratio. Neque enim ullam vel probabilem adduci posse rationem crediderim,cur sapientissimus rerum omnium sator statorque, eo plu-
res
§. 9.
res corporibus planeticis profpicere voluerit Lunas, lucem solarem ad eadem sparsuras, quo minori luci solis sint exposita, nisi admittatur, existere in illis creaturas quasdam viventes, luce,vel Solari, vel luna- ri indigentes. Siquidem vero Deus nulla alia caussa finali, tamquam primaria & ultima, ad creationis actum accessit, quam ut cognosceretur, infinitis ipsum re- resplendere perf ectionibus, & proinde dignissimum esse, qui honore adficeretur & amore. Deum au- tem cognoscere, venerari & amare creatura irratio- nales & res inanimae proprie loquendo nequeant,ra- tionales, quas planetas inhabitant, oportet, sint crea- turae, quocunque demum nomine veniant.
§. X.
Sic itaque planetis primariis suas vindicavimus incolas; idem vero num de secundariis quoque ali- qua ratione adseverare liceat, paucis inquirere lubet.
Hos, quoniam tam insignem in illis collustrandis ex- hibent usum, inhabitatos dicere, absonum forte vide- bitur. Sed unum alterum non tollere, rationibus ad- curatius subductis, jam videbimus. Praestant enim
planetae, ut ex observationibus haud dubie constat, sibi invicem mutuas operas. Nimirum sicut prima- ritis a secundario illuminatur; sic vicissim hic ab il- lo lucem accipit ea sui parte, qua a Sole est aversus,
& quidem tanto majorem, quanto primarius secun- darium magnitudine superat. Quoniam vero splen- det minus lumen propter incolas §. 9., quo minus majus radiare credamus,ob caussam eandem, im- pedire nihil video a).
a) Confr. Cantz. de Civit. Dei pag. m. 201.
§. XI
§. XI.
Praterea eandem fere circa haec corpora sapien- tissimam & mirabilem prorsus institutionem venerari licet, ac circa primaria. Ut enim sunt illa, quemadmo- dum haec, opaca, aliaque aliis majora, nec non diver- sa a primariis suis distantia; ita quoque aliis velocior, aliis iterum tardior praefixus est in orbitis cursus, un- de quoque distinctio dierum ac noctium in singulis
diversa. Hactenus quidem nihil de motibus Jovis
& Saturni satellitum circa axem tuto definire licuit.
Quoniam vero testantur observationes Astronomo- rum, Lunam semper eandem partem terrae obvertere, eamque menstruo spatio circumcirca successive a So- le illuminari, satis inde evadit verisimile, eodem
modo circumjoviales & saturninos circa primarios revolvi. Sic enim patet, quare quintus Saturni sa- telles tunc solum conspiciatur, cum planetae prima- rio ad occidentem positus est; ab oriente vero con- stitutus semper lateat b). Motus itaque periodicus- secundariorum, cum motu eorundem circa axes, eam ob caussam conspirare videtur, quod intra non adeo longum temporis spatium motum in orbita sua ab- solvant. Est enim tempus periodicum lunae circa tellurem circiter 27 dierum; reliqui autem omnes, si ultimum modo saturninum excipiamus, breviori
adhuc tempore suas conficiunt periodos.
b) Hugen. Cosmoth. p. 100.
§. XII.
Sunt ex literatorum cohorte haud pauci, qui varia praeterea pro incolis planetarum, inprimis Lu-
B nae
nae, adferre solent argumenta, ex adfinitate soli lu- naris cum solo terrestri, petita,atmosphaeram, mon- tes, cavitates, silvas, maria, fluvios, stagna, paludes
&c. ibi reperiri contendentes. Sed etsi luna, inter planetas, nobis sit proxima, vel longissimis tamen te- lescopiis adeo particulatim ejus superficiem rimari ad- huc minime licuit, ut, praeter quarundam partium majorum figuras & colores, de adfinitate physica corporum lunarium cum corporibus terrestribus, quidquam certi determinari queat. Interim id mani- festum est , Lunam montibus & vallibus distinctam esse; nubes vero ibidem non dari, quas tamen in Jo- ve & Saturno reperiri, ex mutatione macularum non- nulli concludunt. Quemadmodum vero non valet, consequentia: nos in Luna nihil distincte videre possu- mus, ergo nihil est; ita quoque absonum foret Lunae, aliisque planetis abjudicare velle, quidquid in illis observare non licet. Sane WHISTONUS existimat, va- pores tantum in atmosphaera Lunae rariori interdiu at- tolli, noctu vero descendere, prout etjam ante dilu- vium in tellure nostra contigisse, sacra docet pagina c);
sed si Luna vel maxime aquae, atmosphaerae aliarum- que rerum, quibus terra ad fructus producendos apta redditur, expers esset, hoc tamen non obstare existirmaverim, quo minus herbae, frutices & arbo- res, vel his ad minimum similia, in solo lunari proge-
nerari possent. Fluidorum species, plantis & anima- libus nccessariae, innumeris modis variare possunt.
Dantur apud nos fluida, quae caloribus solis intentis- simis exposita, non evaporant Neque omnia, ad
faciem
faciem nostri globi sunt dijudicanda. Potuisse enim Deum, infinitis aliis, ac fit in tellure, viis, succum, quo nutriuntur fructus, corpori lunari adducere, inficias ire quis sustinebit? Certe,qui aequa lance pon-
derat corpora telluris partialia, quae, ceu totidem per-.
fectionum suarum specimina, in triplici naturae regno, oculis non solum animoque nobis contemplanda, sed
&in perfectionem nostram convertenda, ordinavit o- ptimus Deus, is multitudinem eorundem ac varie-
tatem, ad stuporem usque, admiretur, oportet Sed!
ceteri planetae tellurem nostram magnitudine,vel ae quant, vel superant, (§.4.) pratereaque ita a sapien tissimo Insitutore disposita sunt, ut omnes cujusvis planetae partes successive a sole collustrentur ac con- calefiant: dubitationi itaque vix relictus nobis vide- tur locus, quin & ii mirabili multitudine ac varieta- te rerum circumvestiti atque ornati sint, ita ut sin- guli singularia prorsus referant specula perfectionum Divinarum.
c) Astron. Princip, Relig.p.69.
§. XIII.
: Etsi vero sic planetas singulos, creaturis tam rationalibus, quam irrationalibus, nec non aliis re- bus inanimis, telluris instar nostrae, abundare, admo- dum est probabile; inde tamen non sequitur, quem- quam planetarum, vel qua ipsius soli naturam, vel qua creaturas, quae in eodem sustentantur, vel deni- que, qua reliquas res, a manu creatrice ibi plantatas,
telluri huic esse prorsus similem. Etenim globi no- stri argumento convincimur, res, in diversis ejus-
B 2 dem
-
dem plagis pro ratione intentioris, vel debilioris ca- loris a sole emissi, diversas quoque esse: quare, si terra nostra una vice longius breviusve a sole esset remota, ac jam est, omnia quae in solo terrestri pro- generantur, hujus, qua nunc sunt, naturae, nimis, vel frigora, vel aestu, peritura essent. Hinc, quoniam di- stantiae planetarum a sole tantopere variant (§ 4.) a- lius naturae incolas ceterasque creaturas ac res aliis planetis inesse, quemvis facile largiri existimamus.
§. XIV.
Antequam a systemate nostro planetario disce- dimus, pauca quoque de maximo ac fulgentissimo illo coeli jubari, sole, addere visum est. Neque e- nim desunt, qui nec hunc propriis incolis destitui autumant, ad magnitudinem atque ad maculas, quae in disco solari nonnunquam conspiciuntur, imprimis provocantes. Scilicet credibile eis non est, Deum, qui nihil facile per totam naturam vacuum relinque- re voluit, corpus, quod secundum calculum re- centiorum 77218 terras in se comprehendere pot- est, mere vacuum voluisse: igne vero & calore cor pus solare, totum quantum, repletum esse, dissuadent maculae. Sed si multitudinem, magnitudinem & in-
terstitium planetarum respiciamus,& juxta cogitemus, tantum solis esse in his omnibus collustrandis ac foven- dis, usum, ut anima ac vita eorum haud incommode salutari possit, ad munus tam grave administrandum
vastum sane ac stupendum requiri luminare corpus, facile videbitur. Ut taceamus, tantam requiri in sole molem ne a planetis, se ambientibus, attractus
e lo-
e loco suo prorsus deturbaretur. Amplitudo igitur solis, incolas eidem inesse, non evincit. Nec maculae satis validum pro incolis solaribus nobis sistunt ar- gumentum, siquidem, quid sint illae maculae, non- dum adseverare licet. Quin potuerit Deus creatu- ras, naturae solis adaptatas, condere, ipsumque cor- pus solare ita interne temperare, ut habitacula ibi sunt pulcherrima amoenissimaque, absque frigore &
calgine, qualia ne mente quidem concipere valea- mus, dubium quidem est: nullum, sed, deficientibus aliis rationibus, verbo tantum hoc attigisse sufficiat..
§. XV.
Altius jam ad sublimia illa coelestium templa, stellas fixas pertractandas cogitando, adsurgamus, num ex harum consideratione ad aliquot, extra syste- ma nostrum planetarium, orbes inhabitatos, aliqua ratione concludi queat, breviter pervisuri. Stellas fixas proprio radiare lumine, omnibusque, ad no- strum systema planetarium spectantibus, planetis a terra remotiores esse, §. 4. verbo indicavimus. Scin- tillatio autem in caussa esse videtur, cur diameter earum sensibilis nobis sistatur; nam radiis scintillanti-
bus,a tubis opticis quasi resectis, lucidorum instar pun- ctorum, sine sensibili magnitudine conspiciuntur d).
d) vid. Graves. inst. astron. p. m. 60.
§. XVI.
Licet vero sic stellas fixas planetis longe remo-
eandem
st upenda fere
tius a terra distare, exploratum habeant Astronomi;
hanc tamen illarum distantiam accurate determinare non possunt. Esse vero eandem stupendam & fere
im-
immensam, vel hinc patet, quod nulla adhuc obser- vata sit earum annua parallaxis. Certe ex observa- tionibus Cl. BRADLEJI constat, stellas fixas non posse propius ad tellurem collocari, quam 400000 semi- diam, orbitae: terrestris, seu milliar. Suec. 5280,000, 000,000. Quoniam igitur proprium stellae fixae habent lumen, omnibusque planetis longius a terra distant, adeo ut sola illarum distantia in caussa esse videatur, cur sole nostro adpareant minores, & cur tam angu- stis sibi invicem adcumbere videantur spatiis: nihil obstare videmus, quo minus illas totidem dicamus
esse Soles, qui non ad minorem, quam Sol noster distantiam, lucem fortissimam calo remque intensissi-
mum emittunt. Sed illa imbecillius, hic vero pla- ne non ad tellurem, immo, nec ad systema nostrum planetarium pertingit: quare nec globi nostri terra- quei, nec systematis planetarii caussa, illa corpora fa- cta esse possunt. Siquidem ergo singulae stellae fixae;
totidem sunt Soles, qui ad aeque magnam, ac Sol no- ster, distantiam, & lucem, & calorem fundunt, inde- que singulas non minori a se invicem, quam a sole nostro, probabiliter distant, intervallo, adeoque, quae solis officio fungantur, maxime idoneae, neque ta- men ulla ratione, globi nostri terraquei, vel etjam sy- stematis huius planetarii caussa, conditae dici possunt, non probabile modo, sed & necesse esse videtur, ut sint circa illas corpora quaedam planetica, quae luce
& calore earundem indigeant. Essent enim alias immensi Soles creati, ex quibus nulla unquam util-
tas ad quemquam redundavit, immo, de quorum exi-
existentia nemini quidquam constat e), quo nihil vel cogitari facile poterit ineptius. Quot itaque stellae fixae, tot etjam nobis concipienda sunt systemata planetaria, nostro licet non in omnibus similia; in eo tamen cum planetis hujus systematis convenien- tia, ut creaturis, tam irrationalibus, quam rationa- libus, pro habitaculis inserviant.
e) Vid. U CANTZ. de civitate Dei pag. 209. §.312.
§. XVII.
Numerum stellarum fixarum majorem esse, quam ut ab ullo mortalium certo determinari queat, vel inde satis liquet, quod coelum oculis armatis contuentibus innumerae offerantur stellae, ubi ocu- lis nudis plane nullae videntur. Viam lacteam mi- nimarum stellarum congeriem esse, primus detexit
GALIAEUS: ANTONIUS RHEITA in constellatione O rionis tubo Belgico numeravit 2000; in plejadibus vero 188. Quoniam vero, quo perfectiores adhibe- antur tubi, eo semper plures deteguntur stellae fixae, quin ineffabilis earum fit multitudo,nullum videtur dubium. Facile hinc liquet, incomprehensibilem or- bium inhabitatorum dari numerum. Quod licet eis, qui nihil, nisi quod oculis corporis videant, credunt, vel maxime videatur paradoxum atque ab- sonum; neque tamen ideo eruditis, qui acie mentis longius prospiciunt, tale esse debet. Siquidem e- nim eo potissimum consilio Deus omnia creavit, ut agnoscatur ac honoretur, tamquam maximus, & ame- tur, tamquam optimus; sequitur sane, quo distin- ctius opera Divina ab entibus intelligentibus cogno-
scantcur,
scantur, eo illustrius propagari gloriam ejus, ast plurima, immo, innumera corpora coelestia ne ex- cellentissimis quidem Philosophis nostris, vel qua i- psam existentiam, cognita sunt. Aut itaque Deus
per eadem nullam sibi reservavit gloriam, aut crea- turae intelligentes in illis sint, oportet, quae perfe- tionum Divinarum, in illis comprobatarum,specimi- na propius intueantur, admirenturque , adeoque'
gloriam Dei, cujus ergo haec corpora creata sunt, promoveant f.) Prius a sana ratione abhorret: po-
sterius itaque admittendum esse, cuivis facile est di- judicatu. Atque sic quaedam tantum, sed potiora,
ut speramus, adduximus argumenta, quae pro plu- ribus, immo, innumeris orbibus inhabitatis pugna- re nobis visa sunt. De statu ac conditone incola- rum in ceteris globis, de dispositionibus ac opera-
tionibus nihil addimus. Vult quidem HUGENIUS,
eos nobis in omnibus fere similes, quod ad formam nimirum,tam internam, quam externam, artes, sci- entias, virtutes, vitia, valetudinem secundam & ad- versam, quod ad vitam denique & mortem. Ali- ter autem nos sentire, ex antea dictis facile patet
(conf. §. 13). Ceterum omnia, quae de statu eo- rum felici, vel infelici, disquiri solent, nudis inniti
conjecturis, nec quidquam nostra referre, existima- mus. Optime nobis consulitur, si totis viribus in id incumbamus, ut quae nostrarum, in hocce globo, quem nos in habitamus,partium sint, diligenter cu-
remus. Quod ut fiat, T e , o infinite & incompre- hensibilis omnium rerum Monarcha, qui tot g) va-
sta
T A N T U M .
f) Cfr. CANZ. de civ. Dei. pag. 212. §.316. & p.216.
§. 319 g) Vid. CANZ. civ. Dei p. 220. §. 325.
sta planetarum imperia suis quaeque ordinibus di-”
stributa, tot fixarum systemata innumerabilibus ite-"
rum iterumque planetis incolisque distinctos, nec mente creata, quantalibet adsequendos, ne dicam”
complectendos, uno nutu, una ineffabili majestate”
obnoxios tenes. Te,inquam,supplices veneramur, velis pro inexplicabili Tua bonitate facere, ut nos T e , ex operibus Tuis omni admiratione majoribus, propius propiusque, quotidie cognoscamus , quo sic ex vera perfectionum Tuarum cognitione, pie- tas in T e vera magis magisque in nobis excitetur , fiducia ac amor firmius firmiusque confirmetur
uno verbo: quo gloria Tua , propter quam, nos omniaque creasti, in omnibus a nobis
quaeratur & celebretur.
Man ser på jordens klot mångtusend kroppar krökas I haffens wilda diup, i luften likaså,
Man ser des antal ock, ju mer och mera ökas, At skaparen beröm och ähra winna må.
Men detta är ej nog; Wi wilja alla fika
Med Ehr, Herr Candidat, at upp åt himlen kika.
De himbla blossen, som i stierno-taket lysa,
De wittna efwen om en ewig Almachts hand;
Man billigt sluta kan, att desse måste hy sa Inbygggare och diur, en hwar uti sitt land Kan Salamandra ock i elden endast trifwas, Så kunna efwen diur i Sielfwa Solen gifwas.
Si detta, med hwad mer det wara kan och heter.
Det räckes, ut af Er till Lärda werlden fram.
I wisen: Mykenhet af werldar: at Planeter De äga diur, fastän af olik ätt och stam.
Ty skola Daphnes blad Ehr hiessa snart bekröna, Och lyckan Edert wett med ymnigt mått belöna.
wälment lämnat af JOHAN JACOB HOLLANDT.
