Disputatio philosophica de religione naturali qvam ex consensu & approbatione amplissimæ facultatis philosophicæ in regia academia Upsaliensi præside ... Joanne Bilberg ... publico bonorum examini modeste submittit Johannes Gistadius. o-gothus. In auditor

t

In

Nomine

Sacro

San&a

Trinitatis

DISPUTATIO

PHILOSOPHICA

De

♦ QVAtn

Ex

confcnfu &

_approbatione

Amplidims

Fa-cultatis

_{Philofophicac in}

_Regia

Acadcmia

Upfalenfi

P R JE S I DE

Amplijfimo

&tj?

CeUberrimo

Vir

o

D"

_JOANNE

_BILBERG

GeometJ

Profef;

ordinario

&h,

t.

Reétore

Magnifico.

Tublico bonorum examini

modcße

fubmittit

JOHANNES

GISTAD1US,

O-GOTHUS.

\

InKuditorioG

_ußtvuno

_Majori

_ti

diimftBl)umi

Ami

MDC

LXXXVt,

H O L M I

JE

/

Riverendtfftmo

in chrißo>

PAtri

ac

DominOy Dtmino

Magtßro-9

MAGNO

r

PONTINO

Diaecefios

_{LincopenfTs Epifcopo}

mcritiffiino,Con(i-ftorii4iibicL

Praefuli

Graviflimo^ Maeccnati

atq;

Patrono

Magno*

^Ncc

non _

AdmodimRcverendo

PrAcUrijjimo

Vom'moy Domino

CMagißr®

PETRÖ

SIMONIO

LOEFGREN,

«

f/t ' *

Civitatis

_Lincopcnfis

_Paftori

arqj

PrarpofitoDexterrim©

Üt &

Admodum

_{Reverendh atfä}

_{PraclariJJimis-}

Do-wink

_{Magißrk Gymnaßi}

Liticpenfis

Lt&mhus,

Conßßotii

ad'

jijjjoribm er adtacenttum

Ecclefiarmn

t

aftorilmt

atqr

Er&pofitu,

lJudattJfimifxDigniJfimn~ UtoltmprnceptoribiSi:anunc

Eautortbus

atq'yPr<b

mvivrUMi_{fuJpichmn,obfervundis. colenüu}

_hoc

qvdtb

_{cunq\ CjiCUi^,}

MmAcAdtmHunuuM*) rfert»

dedteoi-o

AdmtdumReverendo_at%

Amplijjimo Domino,Dowino

Magißr*

ARV/DO

R

Y

D E LI

O,

Civir*

_Norcop;

_Paftori

_{ätqiPraspofito Longe Meritiffimo*}

AdmedumReverendo

_at£

_Cdeherrimo

_Domino

_Magtfl:

ERlCO

SIMONIO LOEFGREN

*

Civit;

Vadftenenfis Paftori

atqjPrapofito longe

Digniflimo.

JPIurimum Reverendo

_atßf,

_{frachrijßimo}

_{Domino,Domino}

_Magißro

£ s c h i l

l' o

fabric

_^

_o,

In _{t) &}

_{0&C$()ogi) Paftori}

_atq;

_Prsepofito

_Mcritiflimo.

RlurimumReverendoat%

Praclarijfimo

Domino,Domino

Magißro

johanni

lothigio,

Civitatis

_{^frjiöenfis Paftori}

_Graviflimo»

i , ' • " • _ * ■. 4•

VIurimumReverendout_%

DoBiffimo

Domino,Domino

johanni

olaj

g1stadio,

Paftori in Sandö Iohannis

fideliftimo, Parcnti

Optimo

& SvavifTimo.

;■ M n .

PIurimumReverendoät_q',

Clarifftmo

_Domino,

Domino

petro

b 1 u g

g,

Paftori in

_{StU&CStffj# Laudatiflimo}

_{Vigilantiflimo.}

Mäeemtibus

Rautoribus

Promotoribus

atq*,

RenefaBoribus meis

Summe

\

Q

VoticsReverendiReverendatq;

Clariflimi

iflimc in

Viri,

Chrifto

Nominum

Pater

&

Veftrorum

admodum

dignitaternfummam,

cum

fumma

tenuitate

mea,

pariter

_j*c

feripti

mei

ingeniiq;

confcro,

toties

dubitatio

mihi haud

levis_fuboritur, Satisneaeqvum

eflet,

mc

mihi

tantum

indulfifle,ut

pagcllashafce

tamrudi

adumbratas

Minerva

tantis

nominibus

con*

feerarefuftinuerim.

Etfancdamnaflemipfe

propofitum

mcum,

ni-fi animumjuxta

fubiretveftra

nunqvam

fatis

decantanda

bonitas,qv#

tantoqvidvisbenig;niusexäperefoler,qvantofeineo

fimplicius aefti*

mari videt. Prateréa etiam

Tua

Ampliffime Pradu),

Veftrorumqp

omnium Viri admodum

Revcrerdi

aiq;

Pneclariftimi

in

mc

collara

_bgieficiaqva

_fronte

_tacerem

?

_qvo

vultu

celarem

? utiq;cum

occafio^grati

animi

teftimonium

deponendi,

vel faltcm palam

contcftandi, tantum me

Vobis

debere

fateor,

qvanttim

perfol-vcrc nunqvam qvcam.

Qvod

igitur

fa&o

non

poflum,

vo»

tis _fupplere

_adnitar.,

_qvae

_ianc

_pro

incolumitate Tua

Amplif-fime Praful Veftrorum

omnium,

admedum

Reverendi

atqjprae*

ciarijQTimi Viri

Calidiftima

funderc

nunqvam

definam.

Dum memor _{ipfc mci}

Dum _Spiritus

_{hos regit}

_artus

Hominis Tui

_{Amplijfime prtftti}

Et

_{pr*cIariffimorum}

_Nominum

_Veftrorun»

Dcvctiflimui eultor

Johånnts

Cißsdius.

T videbitur etiam

fort

_a

ff

is _{non parum}

audax

paojna

hac

qva tunta

Nomina

fr

af

erre nen

dubitavit,

ad

cujus

fu

gorem non

pojfunt

non

rubort

fuffundi qvicunq}

fua

fibi

tenuitatis

_confcii

_ßunt.

Verum enim nero,

Admodum

Reneren

de

atq-,

ampliffime

Vomine Pater in

91otft6ptttg

Pastor

atq)

Prapofite

grayiffime,

non

fotmt non

hac

occaftone

erumpere

fubmiffa

venerationis

affectus,

qvo Te

femper

qvidem

fed occulttus

ante

hac dr

inträ

peclus

meum,

Proßcqvutm

(um

,

cujus

qvalecunq;

teflificandt

gratia,

Nomint Tuo rudes

hafce

pagellas

infcrtbere

aufus fum.

i^Admttte

igitur

qvafo

amplißtme

isomine

placida

fronte

devoti animi cultum

lunc,

dr

ex more

Tuo

non tam

offerentis

vilitbem

qvam argamen*

ti _hujus

_nobilitatem

benigne

_rejptce.

Jffvod

fupereß

_vota

_pro

falu-te,

_feltet

_täte,

& incolumitate vite

Tuet

&

Tuorum

devot

a,

nun-(Upare nunqvam

fuperfedebo^

Porro

qvod

celeberrimo

Nomine

Tuo

admtdum

Peverende atq;

Praclanffime

Domine

Pater

in

VadßeJ

JVaßor atq-,

Prapofite

Ampliffime,

differtatiunvdam

hane

me

am

de-(orari volui, non tam

audacia

mea, qvam

infigni

Vtrtuti

Tud,

Fa¬

vöri item dr

benevolentia

fum

ma, qva parentes meos

praeipue

am*

plefti

dignatus

es,

adfcribendum

venit.

Sic

enim

tant

o

facil

tus

veniam beic

fpero,

qvanto

dr

virtuti

iflhac

T>ta

nil

magis

felen-ne eU, _qvam

offtcia

non

vilttate

fua fed

exhibentis

animo

mettri.

Exeipe Decus

dr

Ornamentum

ordints

Fcclefiaßici

O

Cothici,

exi-guum

hoc

fubmifft

dr devoti animi

Tcxpi/fiw,

mcq-,

huc ufq; Tibi

ignotum

poß

hac

tn

Numerum

Clientum

Tuorum

benigne

recipe,

ftc

e*

nim vovere nunqvam

definam,

ut

fit

tibi tranqytlla

camties,

c

ana

felicitas,

felix

tranc^villttas.

Tuum

etiam

PLurimum

Reverende

atq$

Praclarifftme

Domi-ne Pater tn

2(bp

&

Paß

or atq;

prapo[t*c

dtgmßime,

in me

meofqm9

eximium

&

_nunqvam

fat

is

laudandum

favorem

rim

fit,

ut

éi

me

jxm

qvtdem

verbis

convenientibus

non

nominari

ne dum

deprxdicarf

poffit,

qvi

femper

_ex

animo

omnia

faußa

dr

felici

a

tibi

Tnaq> Domm

dr familix prxclara

adprecor dr

ad

ctnera

gratum

animum

promttto„

Plurimum Reverende _atq-,

_{Prxclarißime Domine}

_Magißetr.

joHANNES

L0TH1G1

in

Q££cfjÖ Paßor Dexterrimc.

Non

eß

qvod

hic

expetfes occafionemi

Anfam

&

Locum

percommodum,

qva

vel

obfeqvium

&

_venerationem _meamy

inträ peffuc

meum

Utitem*

tem antehacjn lueem

prodire

ftciam:

_v

el

_ettam

Tuam

in

_{me non}

fclumy

verum

&

omnes

mufarum

eultores aliosq^ Virtuti

dedit

tos,

inpentemimo

_apcrto

velo dicam

mir

amy

dr admirandem Optit

mi &

_{prafiantiffimi}

_ingenii

_candoremy

_{affabilitatemy humxnHxtcm}

&

_fidelitatem

fuü

_encomiis

_atq-j

laudibus uti

_pxr

effeteelebrem

_atq;

extollam.

_Defunt

_enim

_{verba9 xbfunt}

_formuU;

_Hoc

xmplijftme

Domine

_fcirn

_vclim

_irtfinitum

_me

_Tibi

_{debere, Accipe interim}

le-videnfc hoc fignum

fummx

mex

in

Te

obligationis

fereno

dr

plxci-do _{vultu xtfc}

_optime

_int

_{erpretare me<p}

_ut

_capifli

_porr

_o

_per

fever

_a

arnxre. Fxle diu

felix9 Felix

Reipublicx Eceleßx9

Tibi9

Tuis.

' 4 , -\

Nec

_{impetexre 1}

_potui

_nec

debut

_a

_tenerrimo

_mes

affeclu

qvo ex

debito tibi Genitor

fvxvijfimc

devinttus

fum qvi»

publico

qvxlicunq;

teßimonio teßxtum

fxceremy

qvxntum

tibi

eh

collxtxjn me

benefictx

innumerx

debexm,

qvippe qvi vita

nontxn•

tum auIf_ory

fed

_in

promovenda

flute

_mex

adjutorgr

avifftmus

ex-ßitifii parit

er ac

benigniffimus.

Sufcipe

~

blanda

manu

ténues.has

primitias.

Si

Deus

elementer

favere

voluerit,

fortunaq; Ut

tor

ar-riferit,

decimas

non

tantumffed

&

ub

trior

es

fegetes in

finum

Tuum

_deferre

_non

_detreclabo.

_{Tu vero Pater}

djlctfiffime

_cum

Mat

_ tre optima

vale

in

feros

Annos

felix

ac

iniolurr\is

dr

fic

donec

vixero, ad omnem venerationem

obedientiam

ac

officium qvodq^

uti

par

efl9

filiurn

hunc

Tuum

experire

paratifftmum

promptiffimum4

* v

lantiffime

Paft

or

in

£infcCtcifj&

nomen,

fi

intaltum

&

fine

debitx

laude _fina

_{rehnqverem in jura}

humanitatü,

_ac

_cmntum

ojficiorum

pr

afralte

peccaremT eaq^

propter

confortio

Tuo

ac

honeftijfinfa domus

Tua _{indignus po}

fl

hac

prorfus

_cen

fever.

Et

jacet in

mente

haud

immtmortrefofitum

qvanto me amore

ampleftiy qvale

de

me

ferre

judiciumjutmam

ex verot

dignat/x

esr cum

adhfbere

me

Pracepto-rem

filio

Tui

unico

allibue'rit.

Tantum

qvidem

mihi

blandiri

non

audeo tanqvam,

Ceviculo

hoc

munere

chartaceo

dignas

exfolvcre

pofi-fium

gråtes-r

Sed

ut

minima

etiam

thure

coli

Numina

fiolent

&

placari,

ßc

Jve

cer

tus

fum

minimum

hoc grati

animi

documentum

qvod

extare

volu.flt

Te

non

tantum

excufatum

fed

& mitt

vultii

acceptum

iri+

Bit

tor autumnus,

mdora

volente

Beo

daturus

eft

♦

Servet Te Beus exercituum&

exaltoTe

&

Tuos omni

benedittione

beet ac Coronet„

_fic

ex

iitimis

cordis

recejfibus femper

v

ovebit.

x^Admodum Reverendorum,

_{amphffimorum,}

Clariflimorum

érdi~

fettijjimorum

Nom'mum

Veßrorum

devincttffmu*

obfervantijfimut

sulforac clicnr.

Johannes

Giffadiuf.

t

In _{Difputationeirr} Ixtmit, Humanijftmiq; Domini

I

OHANNISGISTADII

Amici Foaorandi»

DE

momenti,

Natur

al

i

majoris

Eeligionecomwenfariy

adhuefobrte

&

accurate

res

eftJane

aliqvidea

magnioperis

de

re

pu¬

&

blicetradere :• ideo_q-,non

juvenilis

re%judicii

videtur,

iflhoc

m

negotio

magnumaliqvid

opera

pretiumfacerc. TI

ull

a

enim

neq\

inTheoreticis

_{fpeculatia int}

_eile

_Bus

fubtilio/& abftrafior,

_nec

in

Pr

alli-tis animi

_{operatiaJub limior}

acdiffiahorreperitur,,

Te

q',

t

amen

ob td

hac

maximimomentinotitia

&

confideratio

velomittenda penit

us>

v

el

negli¬

nedum

Chrißiani,

_nomen

tueri

reftxe

volent.

Quinta_dulemcunq;

eß,

aut

widertvultNaturalis

Religio, Revel

ata tarnen ut

multo

obfcurior

&

im-perfieffior,

omninapoßpom

debet.

Imo

in

comparatione

adhanc,

&

mfi

abealucem

aliqvamfeener

_etur,

eircares

divin

m

in

craffis

vel

ignorant

u,

vel

_{obficuritatis}

_tenebris

_oberrabiu

_£)vomagü

_caute

_videndum,

_{ne ra*}

ttonis, in

multis

cac£, in

plurimü

valde

imbecillis duff

um

feeuti, ipßm

Vei,de fe

ipfo,

& opertbus

fuis

qvibufcunq}

teßimonium

vel

fpemamm,

vel

neghgamm.

gviscnim

art

ißei fua

arte

fidem

habendam

efife^

aut

non

credit, autnon

poßulat etiam ?

Cur non ergo

fummo ißt

verum

omnium

conditori

& infinita

fapientia artifici honos is

habetur,

qvem

imbecillis

q

vi-Übet

_{artifietf, qvi}

_int

_er

_dum

_non

_millefimam

_in

_arte

_fua

_{perfeffionem eftaf"}

fiecutuSyjurefiuo

poßuLirefibi

videtur\ Interim

tarnen

nim 'tum,

&fianc

deplorandum,

qvantum

in

hac

qvoqj

Divina revelationis luce

clarijjima,

circa

_religionem

non

naturalemfiolum.fied & ChriHianam

pravalere

vult

ratio. jQvo

fit,

ut ea, qvaDem

ipfe

in

verbofiuo,

de fe

&

vero

fua

cultu%

dea'y

_opcrrim

_(uis

_palam

_teßatm

_efl,

_vel

_parvi

_amultu

finn

_t,

_{vel fuo}

_fal.

temnon

habeantur

in

pretio♦

J>fvares qvot

perniciofios

errores

circa

D

ei

verum

cognitionem,

rcffumq\ cultum,

_operumq-,

divinoru

notittam,

&

_pe*

perlt

olim,&

parit

adhuc

indies nonpotefi oculatiores Paulo

ac

prüde»tio-resJatere.Nuilmentm

efl modus

conjeffurarum

nullitsfims\

&

un*

abfiur*

ditasaliam

_{longédeteriore,unu}

horrendum

_monflrum

_aliud

_multo

_horribi*

lim

_exfegignit'

_utfieri

_a

_ff

_ölet,

_{cum a vero}

_{femel eft dtfceffum. Sed de}

ißis

vidcant

diu

ad

qvoscacura

propim

pertinet.

Ego

id

folum

hic

addo,

inhac_generis

_humani

_torruptione

_Rationcm

fibifoli

_{rcliffam (licet}

_ut

_ri¬

tts

q\fleminafibi

indtta

habeat ) valde obficurum de

Deo

fenfum,

eultumq;

fiatis

langvtdum

(jrfirtgidumpa\rere

vdere: adeo

ut

flints qvidem

religio-ma'jsDejiaditaabfq; fubltm'orcacejficaciore aliqvoadmimculo baud

obtinen

qveat. De

hisautem.ut&caterisbucfpcttantibatjueximieDn.GlS XADl^AnitceHonorunde^ baud

dubiemprffenti

egregiaDijjertatione

tux

uberius

egißi.Qvam§bre:n

egb

tnßitutum ijtoc

tmm taudo.qvodmbacmateria

fublimi & uttliffimx'Utigemum

otcupure

voluens

•,

fimutq-,

eximws mPbilofophutsparitet_ac

dffus (ludusprofectus tuosgratuiorex

_atumetotooptans.De

us_Opt.Max.hunefikconxtibus_tuis

omnibusfavere}&

ad

exoptatum

finan

_eos

tandem

_per

du*

ceredigneturVale!

ScribebamVpfibscJ ERICUS AURIVILLIUS

•rt

I.

N.

D.

N.

I

C.

CAPUT

I,

De

Notltia Dei

Naturaft

Vamqvam

confideratio

ifthaec

de

Religione

*_Natur

ali, qvam

1'ufFulciente

fupremi

Numi-nis _gratia

_rudi

_{peniciilo paucis delineare}

in animum induxi, in le lat egregia _{ac no}

i

öilis^

fit7 adeo

ut

commendatione

mea non

egeat, nihil ominus tarnen .tot

tantisqve

ob-dufta eft diflicultatibus, lantis tamqve

va-(riis variorudiverfiffimis fententiis atqvc

opi-iüonibus involuta, ut omnia fere.huc faci¬ enda, ne

praelianda qvidem

promittere au.

vmwdeam. Satpius

cnim

cum

in profundum

hu-jus materiae

abyiium

aunno

deiccndi,

horrore

qvafi percullus,

åcaeptis

abftinere conlultius duxi, qvam

fruftra

tanti

cum

pelagi

undis luiäari.

Interim .«men iVadente 6c neicio q va

occulta

qvafi

vi

animum

ad fe

trahente, atgumenti hiljus

jucunditatOj

paritcr

ac

utilitate,

calamum

(qvem DcusTeropt.

Max.

ad

liiam

gloriam

ducat)

liuic

negotio

inieci.

Expofiturus qvantum

ingenii vires

pcrmittant,

br^ätate item

qva

fieti

poteft,

ea

ipfa

qv te

praecipue

hane

materiam

tangere

videntur.

THES4Il

Ut ab erroris periculo tanto magis

absim^ confultum

cfuxi

pn tra&atione ipla,

eakatae

potiffimum

viae

infiiiere,

methodum

vulga-A if_{j,i jt.'j i rem}

©@ f2.) m

rem_{receptiflimamqve}

_fe&ari,

_{primoqve nomen}

_ipfum

_{rcligionis é}

late-bris fuis eruere. Cicero rcligionem _{deducit a relegendo,} aflerens

o-mnes eos _qvi dtligenter eultum _{Deorum pertraäarunt, &} qvafi _{relegeiunt, di¬}

dos _{fuijfe religiofos, a relegendo, tanqvam}

_k

_{diltgendo diligentes, Cr intelltgendo}

intelligentes, (a)

MalTurius

Sabinus uti

habet Gcllius

volutt k re-linqvendo, tanqvam ceremoni* a cArendo,

ff) Anguftinus k

re & ligo deri¬

vat

_{(C) Dcfiderius}

Heialdus

_{& Aggenius}

Urbicus k

_rthgmdo

_anginem

traxi]fe

afftrmant. (D) Hute fententu praeter La&«ptium (£) & Kaenigk

( F) favet etiam celeb. Calovius (

G)

qvtniam fal. Deum per peccatum tejettum

religamus inqvtt. Kromajcr auté Litern

hos

inter,

hifce

verbis dcciderevi¬ detur♦ Religionis vax qvtbusdam k relinqvendt, qvibusdam k reeligende} qvi-busdam k _{relegendo, qvibusdam a reltgando diatur. Priores tres etjmologu}

dun-taxat _{apparentes funt, allufiones diäa, ultima vera. Et fåne five k reeligendos}

vel a freqventi relettione ejus qvod negligenter amijfum efi, dtcttur, _proprie

im-portot ordmem ad Deum att Calovius. (H) Ceterum

impropriae

& ad

in-flitutum noftrnm nil facientes, & h qvae apud alios, aliae occurrant: vocis _{hujus acceptiones, qvod una cum vocibus iynonymieis hic no»}

adferibam, tanto facilius veniam mihi promitro, qvanto pienior aliorum

in _{hifce occupata fuerit opera, mihiqve brevitatis ftudiummagis fät}

pro-pofitum videantur tamen

Calovius

6c

Yoffius (IJ

6c qvaedißislodsab illis adducuntur.

;

Th,

III.

Definitioner» _{religionis Cicero (*)}

_facit

_{talem, qva}

_fuperioris

cu-jusdam natura qvam Divinam vocant curam certmoniamqve adfert. At Lipfius

(K) Pietatem léu religionem redum de Deofenfum, & rectum in Deum

eultum dtxit: cum _{religio duobis hifce ut tdem} affertt abfolvatur. _Kromajer

etiam _{in genere eandem definiri poffe ait qvodDetfitagmtio &ejusdtni cultus.,}

(I)Ego autemhaud in eommodeeam definiri pofl£ exiftimo, per habitum

connatum de Deo_{cognofcendo 6c} coiendo» _Qv«

definitio

_{adprimc huic}

v; noftro

(A) Lib, ide Natura Deorum. (B) VoffiusdcEtytnol. voeum Gcllius Lib,IV. c. io.'.

|C)dc Civitate,DciLib.X,cap,iV. (D) Inanimadverfionibusin qvartum Arnobii öcAggj

Vrbfc»*de_{iimitibusagrorum. (E)Lib.IV.cap.i8 (F) in Thcol. fna pofit. cap. i. pag,7.}

^G)InSyft,TbcoS.cap,2.pag,5>i. (U)^n Syfl. TheoJogieoTom.i.e. 2. pag.91, (I)

1.0-•ocit._{pag,92.5J.VofllusdcEtymol./VocunJt (K)Civil«Doft,Lib» i,c. i. pag. 46. (L)}

(50@#

noftro infervire videtur _{inftituto, qvodnon tam in}

_{diverfitatft religionum}

eftendenda _occupabitur, qvamin trapenda 8c confirmanda religionc qvae

Luminis Natur* bcneficio, omnibus hominibus circa Deum ejuoqve

cul-tum inveftigari porcft. _Nec

alios

_nos agnolcimus

hoc in

ncgotio

habi-tus aut _{potentiasqvam} philofophi _veteres Piato

Ariftotiles

Cicero 6c _eorum

fe&atorasiuminc tantum Natur« inftru&i intellexere.

Th. IV.

Id hic in _{primis de reiigione}

_naturali

_{monuiflfe juvabitdifferreeam}

å revelata 8c _{luperaddita, non auttore qvi Deus}

_eft,

_nec

_{objedo feu}

noti-tiarummateria, fedpartim gradu 8c

perfe&ifi$7

partim etiam

cognofcendi

tnodo qvamobrem non cafum obtmet

Excluftvum

utpete qua

de

Veto Deo

ejusqvt

cultu non _agerety fedfubaltermtum _{qvateniu non per}

ftngularem

&

Externem

\nVct~

bo Dei& Smyafcriptuta revcUtionomfed_peripfam_naruramy

&

_rationem bumanam,

tanqvam per naturale & tnnatum qvoddam

principium hominibus omnibus

infit,

de

qvi-bus in _leqvcntibus plura

(A) Divid|tur

'religio

naturalis in

infitam

6c

aqvi-fitam, illa natura nobis connafcitur,

haec

vero per

crebram

contenoplatio-nem rerum creatarum adqviritur. Qvamvis

fint

qvi_{connatam negant,}

folamqve acqvifitam

admittunt,

qvorum tarnen

fententiam,

utpote

omni¬

bus noftris _{Theologis 8c}

_Philofophis

_{fanioribus adverlam dignam}

_puto

■qvae inaeternum

piolcribatur<wn

Exilium.

Th. V.

Ceterum intereos _qvi

acqvifitam

paritcr

_ac

infitam

admittuntno-titiam,magna eft de pofterioris

explicatione

diverfitas, diffentientibus in¬

ter le non Philofophis minus _qvam

Theologis.

Nonulli conftituunt

ean-dem inldea aiiqva a Deonobis indita, ut Renatus

des Cartes (B)

Alii

permo-ttumfacultatis juduatricit eam tantum

inejfe

volunt,

(C)

Qyidam

fentiunt

tn-tclleäut_{ingetutam eftfpeciem qvandam} tum}

exißentu

_tum

Attrtbutorum

Divinorum,

qvx ejuspotenttam defe

indifferentem

determinct, ad Hierum

cogmtionem

eliciendam%

qvam nouti am habitualem dici

poffe

opinantur.

Qyidam

notitiam

naturalem

aClu_{ipfo infcriptam}

_{ejfe mentibus}

_nojiris

_r*i

_(po'irti

afferunt (JD)

Allt

_pf

modum

fpecte-Ai rum

(A) Hutr, L. c.deN. Namrali , (B)Medit, ). &part t,

Princip. Num.

XVIII Sc

feqvcntia^Calovius.Syft.Th,Tom.t,p. 7^» (^)

Timpl.

Lib.

j.

Mctaph,el.

qvsft»

9*

(B) Mu&i Dilpwt, dc Theologica NaUualicap,t, Th.XIu. p,

©$(+•) m

mm_{imprejjarum3 alnper}

modum aftus

_earn

inejfe

affirmant, (A)

Qvidam

po-tentia nobiseandem ita ineffe tradunt, ut qvam. primum

ratio

le

exerit,

aflenlunxeidem confiftimr nonlibcnter modo, led tam

firmiter

etiamprae-beamus, utdeleri aut extingvi nunqvam qveat-

(B) Qvae

fåne

lententia

% viris _{magnis St perqvam}

_eruditis

_accrrime

_propugnatur

St

defenditur

fed St _{Tiieologilummi}

_eandem

_per

_habttum

_qvcndam

cognofcendi,

wtellefiui

innatum, qvantumvu

imperfettum, feu

potm

annalogon

kubitni,

&

rehttumv

poten-iu intelleäualit_{exprimant,Fortetamen non}

_admodtim

_inter

feie

difcrepant,duae

hae lententiae cum revera habitus imperfedtus apud

Philofophos

nihil

a-iiud fit qvam potentiaqvam.nomine.

ideae

recentiorcs

Philolophi

explicare

Colent*

Th-

VT,

Sunt _praeterea

_{nonulli qvi}

_inlitam

_qvidem

hane notitiam

defen^

derevidentur, libcnterqve concedere, eandem tarnen per

le

cfle

notam

8C

qvoad nos ( uti amant

dtcere )

profus

^egant.

Naturaltter notum

e[i

inqviunt

Deum _{ejfe.(C) cumduciu} &benef.aolummi* _natur£id

tnvejiigun

pofft,

_tmaut_{em p,}r

fe eft nouim,

five

fectmdum

fe &

qvoad,nos;

Diihngvit

ideo Hornaus

qvi-par¬

tes Phonuianorum recenuorum iettari videtur, inlitam liaturte notitiam negantiurni, legem natura, a

notitia

Det

uaturali,

ajferens illam

cordi

lnfcriptam}

&

perfe notam hane autemcordiqvuem

infenptam

nor^Zfroper

fe

notam.

Alt

limpli-citer exiltimo, Ii lex naturae per le nota eft omnia ea qvoqj qvae- ex

ea-dem _{lege naturae immediate fluunt per}

_fe

_nota

_{cfle, adeoq,}

_notitiam

Dej

qvae prsecipua parslegisnaturae

eft. Si enim

qvoad

nos,8t

per

le*

Deum

efler

leu exiltere non elfetnotum: notitia illa naturalis infita prorfus nulla

effc

potelt,

naturaliter mlita dico, qvia

non

potelt

non

qvoad

nos

St

in

le

no-tum effeqvod naturaliter_notum eft. Argumenta _pro

aflertione

hac

mca

fuppeditant mihi perplunma

Calovius

Sc

Mulseus CD)

é

lcciptura

facra petita^

qv«cum

alterius

lint loci,

ut ut

huic

negotio

adprime

aflinia

allcgare

ta¬

men iuperlcdeo, Leßori cupidoeadem valde

commendans* Contentus

in~.

terim iis qvae unusalterve gentilium diftis.

fä&isqve

mihi

fubminiftrant

efigens inqpit acero aut qvod genus homimm-x qvod non

habeat fint Doärtna

antia

(A) Caloviu*Tom/i, Nor. Nali p.80. (B) Nobil.Puffendorf! deofficio fiiTTs Sc Clvis pag. m. 3f. ( C)Calovms fom*pag97 feqcj, (D) Mulkus deTheol; Natur«

«apJ^Th.XXlIpag.y^,

% f

m(y

•;

@@

anttapaonem

qvandam

Decrum,

Fatetur

8c

Epicurus

tefte

eodcm,

cmnilus

ejfe

innatas noutiM

autjrfoh\rU'C

qvod

fint

Dii&

qvidem

beati,

Gavisos

prseterea

fuifle _gentesex

_teftimonio

confcientiae

de reite

fa&is,

qvamvis

nullus

re-muncraretur, territosvcro Sc

hoTTbre

perftrittos de

maie

perpetratis,

etfi

uullus addeflet vindex,, facile

petplurima

comprobant

gentilium

exempla,

qvod aliunde qvam ex

interno

Sc

naturali

renfu,

per

fe

qvidem

noto,Nu^

minis*, benefa&at

remunerantis Sc

fcelera

vindicantis

profjfcifci

non

poteft»

;'

_{Th, VIT.}

Hifce

_priemiflis

_propius

_me

inftituto

accingo,oftenfurus

qvomodo

vi

Sc _{opehujusnotitioe}

_naturalis,

Deum

novifle

Sc

inveftigare

facile

qveamus.

Solet _religio

_naturalis

_in

_duas

veluti

_partes

difpefci,eommunem

(A)

Seil.

Sc _{fpecialeirij illa}

_eft

_{qva Detnorna}

& eultus

fiwe

refpeftttad

cer

tat

creaturas

,qv*~

filexpagmis libnnatura

inottfetty

hac

qva

omnia

creaturarum

genera

percur

endo,

ex

fingults qvidilla, de Der creatoru

agnitione

eultuve

doceant

inqvirtmuautrsa^.

partim

Theoretica _partim

_Pra&ica

_dici

poteft..

Illud

qvatenus

fimplicem

cogni-tionemy hoc qvatenus lplam

praxin

feu

eultum

invoivit»

Mulaeua

a.

haud

inconvenienter iolum praftiam eam

facit.

(B

)

Ad

priorem

partem

qvod attinet, Deus

adeo

fe in

hominibus

impreffit

8c

cxprellit, 8c

in omnibus rebus pinxitut

qvi

hoc

negat

omni

focietate indignus,

8c

naturse ipfi

injuriofillimus

merito

cenferi

meretur,-

Verum

namqy

qvod

ait Avicennateile Philipp» Mornaeo

(C)

Qvicumq; Deum

aut

Numen

non

a>

gnofcit non tantum

ratione

(aret,

fei

etiam

fenfu.

Et

uthomo

é

mundo

egre-di _{ipfe non}

_{valet, ita}

necfe

ipfum

intueri

unqvam

poteft,

qvin

Epitomcn

totiüs univerli lerepraefentare

deprehendat,pollet enim

corpore

egregio,

a-fpeäabiii,

pulcro, 8c

ad

omnes

motus

apto:

anima

prxterea

gaudet

ratio-naliy 8cnobiliffima

omnium

animantiunrw

hoc

undc

\ å

fe

ipfo

non

poteft

habercy alium igitur

ftatim

cogitur

agnolccre,

qvi hsec

fecit,

qvi

agit, qvi

movet, qviducit:

unde- Hermes

Philolophorum

ille

antiqviffimus

(D)

Deum humanaactepenetrari qvtaem non

pojfe,

attamen

manibus

contreftari

dixit•-Hoc eft: Deus incorporeus8c

fpiritus

qvali

corporcus

in

rebus

afpeftabili-bus_{faituscontr^ftatione}

_ipla

cogj®>fci

poteft.Et

lane

ficuti

omnis

icientia

luis

A _{}■ *}

lupcr-(Ä)Allted;Eftcycf.&

dcTh'eol,

NaruraTom.

V. pag.1556

(B)Muf^

Bifp.dc

Theolog.Na*

tur:_{caj».a.pag, t9.para«,m,}

(G)de.Verit:

Relig-Chnft-'

■SwJig.-

cap, i,

pag«S.

(D^m

©@ (<). @©

fuperinftru&aeffe

principiiseandcmconftitucntibus,debetqvaeadeo

_femper

_im

mota _{manebunt, ut å nemine contradici poffint (cum contra}

negantem principia vulgo non fit difputandum) i^a tanto facilius id in hacmateria

ipe.ro, qvanto ptincijAim hujus, principiorum omnium certiffimum

fitprin-cipVim

tum _{fpeculativorum} tum pra&icorum, 8c hrmifiima

_{indubitataqve}

gaudeat veritate. adeo utå nullomente praedito,Se fano, negari, multomi

nus

_infringi

_{qveat: fiqvidem ftatim apprehenfis terminis eidem affenfum}

praebeat, fccuti ipfi,qvoq;natur® aftu revera indita 8c implantata ut

infu-perioribusoftenfum eft.

Nihil _{igitur certius effe poteft, qvam Deum exiftere, 8c fempec} fuiffe ac _{fore, nec aliter effepoffe. Et ut poft fe homo mundum}

proxi-me _{intuctur, ftatim 8c ille univerfus palam conditorem 8c}

creatorem alta qvafi voce exclamat. Nil enim in eo tam _{exiguum qvod non}

magnitudi-nem creatoris _{oftendat, velexcelfuni qvod non in Dei cognitione}

homi-nem _{erudiat. Et fi} res artificiales non lunt å fe _{ipfo mulco minus res na¬} turales. _{(A) MagnitudoSc ordo pr®cipue rerum in mundo}

mirabilis, qv#

res omnes convenientiflimo _{gradu funt difpofit* Sc interfe concatenat® 8c}

coagmentat® unde? Viciflitudoitemtemporum, motuum Ccelcftium _pa

riter ac terreftrium unde_{? undenifi ab eilte}

fapientiffimo 8c

omnipocen-tiffimo _{qvi ordines, gradus hofce pro fapientia lua immenfa}

conftituit,

for-mavit. Cum _{igitur ßc ab ejfeäu ad caufam progredimur}

non datur_{progrejf.ts in} iu-finitum. (B) abhorret enimabeo natura,& neceffeeftlubfiftere tandem in

aliqva caJTusAfuprema, qv® fit caufa caufarum, 6c ens _{entium, primum}

movens. Nec eft _{qvod obje&ent hic nonnulli patroni fortun® c®co} cafu,

cxcave _{fortuna hane mundi machinam faftam,}

c&ctcres enim_{fortuna hi tälts}

(</) nunqvam cafuadmirandumopusvtderunt pmenijfey ut tantominusde _amplomun¬ di _{ampbtteatroidfujtineantdicere. (D )}

Ipfaenim mundi_{figura perfe&ilfima}

8c _{partes ejus in cceli qvafi finu coneluf®}

, ac ordine

admi-rabili _{dilpofit®, latis loqvuntur}

non cafuj}®c

fluxilte,

led ab intelleftu Sc qvidemexccllentiffimo effe conftituta. Nam _{qvis adeo ftultus eft, ut å}

Th.

VIJJ.

m (7->

m

cafu _{aliqvid tam acuratum opus expe&et. Plato itaq; ruvkclXuv éixtj}

xctt _{ugerv%e ymrata/ha}

jxzra rivo g

réxvqs

åvjiam^yétrvjg.

_Nihil pulcre fernere

&_{fortutte nafatur. Sed ab arte aliqva eftatur. (A) ubi vero ars Si prudentia}

locum _{habent, fortuna calusqj non audiuntur. Et fåne vel infantium}

ju-dicio, teile Afornaeo planum pertre qvidem cafu, & deftrui tnulta ereari

vero extrut aut emendart nihil _{(B) Caulas} infaniae nonulloruni de calu affert

Volfius, (C; ponendo eas vel in mgenit Hierum imbecilltate3 vel ambttme velpec•

catorum _{mdulgentia. Ejusdem farinae eft caeca aliorum necefiltas, qvae lane}

principium vi vocis agnolcit, fienim neeeffario aliqvid

fit,

utiqj neceflum eftelfe _{aliqvem fupertorem per qvem aliter fieri neqvit. Sed haecce hic}

ex _{incidentinoH nilibreviter excucere inftituti ratio pcrmittit. Resipla}

pa-lam _{loqvitur unde proportioillarerum* unde lubordinatio}

_illa

_{& diftin&io} hominum & creaturarum _{ip certas}

claffes

_&

genera?

_per virtutem

all-qvam fattas efle neceffe eft, qvi ex non efle in efle ex

nihilo

in hane

for-mam _{produxerit, qvseqj prolata é finu fuo dona}

_illa

_{omnia pro arbitratu}

fuo_diftnbuerit. En ereatorem fapientilfimum pariter _ac

omnipotentif-fimum. Et ut verbo rem complettar Gvilhelmi Grotii palmarium_ar¬

gumentum adferam. Res aliqvas efe qvaefe coeperuntfenfu tpfo & confefme

omnium _{conftat}ba ante resfibi nenfuere caufa utefent, nam qvod non eft agere nen}

poteft3nec ipfares efepotuit an teqvam efet, feqviturigitur ut aliunde habueritfui

o-rigmem (D) Qvodnon tantumdetllis rebus qvas ipfi aut confpuimus ata

cenfpexi-mus_{fatendumeftfed & de tis undeilla örtum habent,donectandemadaliqvam}

cau-famperveniamus qva efe nunqvam coeperit qvaq-y fit non conttngenterfed necefari».

Hoc autcm_{qvalecunq} tandem}fit id eft qvod Numinis_aut

Dci

_voce

fignifica-tur, dicitur alias caula prima caula caularum. At cum cauiaenomen

dig-nitati _{ejus nonrefpondeat illud idiomate Theologico nos Deum vocamus.}

(E) Unde Cicero ejjepraftantem aliqvam aternamq3 naturam & eam

fufpicien-dam _{adorandamq-, hotnwumgeneri, pulcritudo mundi, ordoq, rerum cale}

_fi

_{tum cogit}

confittriomniafnfmvera bona pulcra lunt caulam igitur corum

optimam

elfe

& _{pulcerrimam in manifefto eft. Tandem idem expgrientia}

_naturalis

_tam

univerfalis qvam particularis teftatur(

F)admirabiles

rerum

infperatiqj

evenr

tus,jfuccefius,&

progreflus,Rerumpublicarum

_incrementa

pariter

_ac

everfio-nes, familiarum atq; Politiarum vari« mutationes iatis fuperqj Numen

aliqvod

•

(A} dePlacitisPhilofophorum chatus vero äVolTiocap.I, pag.7.deorig.&ptog» Idol. (B)Morn,de Verit, chrift.Rel.eap.«,p.8.(C)id&dc orig, &progr:capjpag.7.modo citata.

(D)dePriucipi'isJuris Natur?cap. V,pap, 7i.*EfcHuggo Grotius dc Verit: Chrift.Relig

m c«-) m

aliqvod

eflfe evincunt.

Ultimo

percurre

ccelum,folein3

Lunam,

Planetas»

ftellas, lidera, allra, motum

curfumq;

corum

perluftra,

abdieent

tc

ftatim

ad _primam

_caufam

_{ad primum}

_rnotorem

immobilem:

_corpora

illa

often-dantjtibi fpiritum

infinitae

fapientix

,

potentiae,

virtutis,

bonitaüs.

Hinc

iterum Cicero _{(A) Qvid el) tamapertum} tamq\

perfpicuum

cum

ccclum

fupextmus

coclefiiaq'y contempUnfurnas qvam

aliqvod

ejfe

Numen

prJantiffimx

mentis qvo

bac

regantur. rlatoetiam (B)

¥ac\le

cjt

inqvit,

verttatem vanc

ojlendere

.qvod

Dens

fit: terra. frl> fiderajpfumq-y

univsrfum,

tempora qvoq;

ornatiffmay variecas,

An-nis,

menfibus,diftin.tta

ldoftendunt. Si 8ctu

qvisqvis

es,

itahaec

perpendcris

Deumq^ cflenon perceperis, non te

hominem

led infra

truneum

8c

lapi-dem _{judicabis. Plura huc}

_lpeftantia

_qvi

_defiderat

_magnam

_copiam

inve-niet _{apud Voffium (C) Momaeum}

_(X>)

_Alftcdium

_iE)

Gviiheimum

&C

H_{uggonem Grotios (F )}

_aliofqj

JK*

Jam

qvomodo

in

acie

pro

nobis

militat

univerfaiis omnium

gen¬ tium & _populorum

_harmonia

_8c

_{conlenfus adferre}

lubet,

_qvippe

_qvae

unanimittr, 8c una qvati voce jundtim

decantant

Deum

efle,

Deum efle

colenduw. Cum non inftituto altqvo aut more aut lege

opinio fit

conßttuta,

matte»

Atqt ad unumomnium firma

confenfio intelitgt neceffe

eji ejfe

Deos,

qvontam

infitas

tor_{um, & innataspottas}xogitationes babemusyde _qvoautem

otiium

natura

xonfentit

id

verum _{ejfe neceffe} efl} ejfe igttur Deum

confitendum

efi, qvod ,qvoniam frie conflat

intet omnts non Philofopbos Solum frd

etiam .tndottos

fatemur confUre

ejiam

hane nos habere five antktpationem ftve pranotionem de Deo

(G)

Senecanulla

gensadeo eftextra leges moresq;projefta ut non

aliqvos

Deos

credat. (Ii)

Qvin

Poe-latillos_{anttqvtffmosqvi Philoiophiam}

_{verfibus tradidere ficqvcnter Dei}

fe-ciflfe raentionem, exferiptis jUorum fatis

luperqj

conltac.

Epicurus

qvem

nihil_{fudendumpudet.pudetSamen Deum negare att Hornaus}

_(ij

_{*Si modo}

_verum

eft_{qvod ipliimpucurare}

_{confveverant,}

_{nam Eptcurus}

_Solus

_{inqvit Cicero vidit}

pimum ejfe Deos, qvodtn omnium animis,eorum

noittiam

imprefferit

natura

(ic)

Et infinua fåne_{gentihum, .alia}

_aliis

_hfmiora

_{adduci poflenn teltimonia,}

_at

unum

(A)Lib,a.defUturaDeorum, (B) Lib,!•deLegibus.(C) deTheol gentiliumcap, i,& 2,

(D)cap.ideVerit.Rel, Chr. (t) Tom. V.p» rfjf & feqvent, (F) Deprin.J. N.cap,

V. &deveritChtirt. Relig.Lib.i.pag.3.4*^, (G) Cicero Cib I- de Natura

Deorum.'

(H)inEpiftolaCXVilpag.463, (I)xap.i.pag.u,.de verit Chnf; jUl'g- (K) Lib.i, de N,aturDeorum*

m

(9o

tinumalterumreallegare

fat cft,

_cum

fi

vel

_unus

folum Philofophus Ethmcut

$>ervimnotitiae

naturalis

perq;rcrum

contemplationemDeum agnoverit,utiqj

certumeftcumindepofle

cognofci.

_Cum

hic

_non

qvid omnibus

_ex

lumino

naturas_{cogtiitumfiiit, fed}

qvid

_per

illud

cognofci potcft disqviritur.

At

o-mnes_qvantomeliores_8c

fanioreg fuerc,

_tanto

apud

illos magis haec

notitia

floruitaffirmantibusVoflio8c Mornaeo _{(A) Videatpraetereaapud}

_Calovium

cui_{placctperplurimos}

_Philofophjos

_citatos

_{(B) qvi unanimi}

_{conlenfu liuie}

len-tentiaeaflenlum_{praebuere. Utpote}

Soroailerum,

_Hermem,

_{Trismegiitufl^}

Afgjlepium, Linum,

Pythagoram,

Anixaman&um,

Zcnoncm

8cc„

x,

Hincutfpero facilccoligitur

Athcos

fpeeulativos

ftri&e fic

di&os

«ullo mododari_poflfe:

_{qvamvisnondiffitemur}

_introduci

_nonullos

_å

Philo-fophisErhnicis nomine ilthocturpiter

a^llatos

utpoteinter eos Protagoram,

Diagoram8c Theodorum Cyrenaeum, Euhcmerum, Tegeatem,

videantur

Voiiius 8cMornaeeus_{(c) Cicero etiam}

Protagoramlibrumaliqvandoexor-(u fuifTe huncinmodüTeftatur:DeDiis_{qvuféneq^utrufint}

_jufinfbabeo

_dicere, At_{Votftusl.c.dehifcenonfatisapertumexiftimat,anomnes ilti}

>fymen

ali-qvedelfenegarint, namråttorn{D) inqvit magis

confentanewn

efi,

eosdiäes

fick

no*

firifqvidem, qvodficApudgtntüeslegitur^ mminatos

k gentilibus

veraaviaDeosgentium

poDiisnonbaberent. Mornaeus dehilce aflerit, ft acuratiuseos

éfammes,

lucia

&

■gentilitiosDeosrifijfepotiusqvamDeumotnnmo

negajfe,

(£)

Qvidqvia (it.h

maxi-me _{hi, malitiofé8ccontrafenlumcommunem, re&am}rationem, 8c propri-am_{cofcicntiam, adtempusyel}

de^Deo

dubitarunt,

vel eundem

verbis

nega-runt, feipfos proeul dubio inflagusluisideoqva

ii

conlolari,

8c erigcre

voien-tes, ne morlusuonlcicntiaenimisfentirent, nil laue impia eorum au&oritas valebitcontra_{ingentem 8c}innumerabilem

multitudinem

_eorum,

qvi

Deos

velNumcnaliqvodelTc, verbis difleras, fat fuperqve

tellati funt.

Et pro-r

feelovixadhuc ullum inullo_{angulo mundirepertum}

_{exiftimo, adeo ftolidum}

&_{impoternmentis,qvi å primojortu,ad ultimum vitas}

_terminum,

_nunqvam

_de

NumineocDeo_{aiiqvo inconfcientia fuaconvi&us}

_fuerat:

_qvav

_isCproch

_dolor)

■8colim_{acq;etiamnum, perplurimireperiantur}

_{iniipientes, vel}

_qvi

_de

_Deo

ß ejusqj

*

i(A)Volfiuscap, i.psg. 48c Mornaeusde VeritCliriC Hel. cap. r. p. i>.

(15)

Tn Syft

Theöl-Tcm.i._{pag. yo. (C)} Vofliijscap,_{s.pag, 4,Momseus <ap, i, pag.}Ii,

(D)

Cap.

«jusq;notituparumaut

nihil

lunt

lolliciti, velctiam

qvi

innatas

Dei

notitia«

pervaria

flagitia

&

icelera,

eradicare

&

cxtingvere potius

qvam

confirmarc.

tcaccendcreiumma opcannituntur; velqviprorfus diflolute vivendo,

con-fcientiambrevi_temporealto

_qvafi

_fopore

_{qvickercp®rmittunt,qvafi}

_cfletiicq;

Deus, neqinfernus, neqjDeijuftitia, neqj

cjusdcm vindi&a,

Interim

hol-cetalesadfinemufqj vitae,nullam _unqvam Dci notitiam

habuiiTe, vei

con-fcientiaemorluslenfilTeidprorfusnegamus,

afferentibus

nobifcum

Thcologi»

paritetacPhilofophis fereomuibus.R<?p«gw<tf entttihec juftitta frjuri Dmno ait Ca»

hvtusuthotnonon_{fit fublexDeo&nullafitin eolexaterna, nulla}

_fjnterefis

,,

nullacon-fcientiaut qvibuscunq-,machtnisahibttisabsq\ omnifenfu Numinis acqviefcat inillacertn

ferftafionenonefiDeus. Btficin formafitAthensdtrettefpecuUtivus (A) Kulla enim fubfolegensinventaefi inqvitKromajer(B) qviormicartatreligioneqvia lemotifftmafr

fC0T'i$A%»)Vbarbaragentes,Amert(anifeil. Septentrionales,

Caleehutam &c. religionis

excercttiis vacent.Ethorbcmterrarumpercuricrcvclis abortuad oceafuni, Ver»

haJuntMennos (C) afeptentrtorubm ad auftrum, menteq, qvotqvot

antecejferunt fecula,

qvotqvotviguere

regnaperlüfirare,

ubicunq; homineminvenewibi contmuareligionens,

fr

Numinis_{cultumfacrorunmtus, precesfrfacnficia reperies dtvcrfa qvidemfreonfufa in} té> faltemconvemiuntiaqvodDeus

efi.

Qvin Sc

idcm

ait varietatem

ilihanc veritatt

non

exigjtaum

_{par/ere patrocinium,}

_cum

_hinc

liqvido

conftet,

_non

ufu

_non,

negotiationibusortam

effe

hane notitiam fed in mundi angulis omnibus

imprejfamt

fr_{infirtam,tnufiam,fr inf:ulptam?reperimturqyiaVh-,}regelegibusqjinqvitinfiarfträrum.

animaliumin

_latQbris

_fjlvarumfub

_dto

_degunt

_&

_{oberant, religionis}

_tarnen

_fenfu

_&Nu»

mims natitia non carentes» Imo diabolum _{ipfum nonulli adorarunt ne omni} Numinis fenfu_{privati vidcrentur. (D)}Qvin,&qvatenusinnata Scconnata. ifthaec notitia, imoeordibusomnium hominuminicriptautfupra affertum eft, potiu«corpeftoreqvamDeummentecvellere qvis

potcil,

Sed

fufius

hocne.-gotium pcrtradate

brevitaus

ratioprolubct.

XL

Evidum fic_{efi,Deumbeneficio cohatarunotitiarüeonfufaututnotitiaab} omnibus fana:mentishomimbus_{qvoadluam exillentiani cognofci &}

intclli-gipoiTe. Jamqvaein Deo attributa redaratio concipit, ordineprofeqvar. Ubi »mnium_{primourntasejusconlideranda Venit.Eilenim Deus}

_{ensnecelfarium}

ut

(A).Jyft.Theol}Tomit,qvasftt.p»59, (B)in ScruttKel*cap,1,p.4."Thef: m (C) dfc Ycxit;,Chrift; Religioniscap, i.pag, 10- (D) Kromajcrja-fcrut,Religjcap, 1, p, 4.öc. yv.

@© ("•)

_@©£

ätfupra indicavimus, nulla_mm

neceßitas

concipi

pofi

nifijub

rationt

unkt,

ut

feg*

Gvilbelmus_{Grotiusaßerit (aJ umtatemubi}

excefferts

_neq-,

neceßitAtis

tau»

reddi pofi,

neq\repugnantia inter diverJosEvitari.

Et

ut

eft

ens

primum

&

iummum,

it«

fimplicitereft, unum5c

indivifibilc,cujus

effentia

non

tantum

ita

una

eft,

ut

fita<ftu _{indivifi», fed etiam}utnullopenitus

modo

dividi 8c

multiplicari

pof-6c. HaneunitatemDei,homoipie facile

commonftrat,

cujus

pertes

fingul

a m tnutuesufuscomparatafuntjnmutuuoficia

qvafenatt.

Mornaeus

(BjOmmü

mébroru

operationcsdivciTaeinuiiumdiriguntur,

8c

homuiem

uno

opere, uno

con-filiOjUno conceptu,factumdocent/iautem

unü

opusunus

utiqi

opifex; anima

tuu_{difpcnlat, animat, regit, mens una}

infinita

concipit,

_lmo

tota

univerhtaa

unumtacitmundum, in eo unum pulcerrimum

loiem

qvidqpid homo concipit,

invetut, homimumtatem commonfirat, bominem td unitatem

mtnuducit.

Rcrum

prxtereaconfatenatioartes6c

icientias

omnes

unitatem

commonftrant.

Nec

inconvenienterhoc modo naturaUter ad Eandem ainpleftendam

ducimur.

Resetiam_{q x}confpiciuntur_aut

perle

funtau:

ab

alio

j )amnon

per

le,

nihil

enim_{eile potmt anteqvamfaftum}

elt,

_ergo

_ab

_aiio,

fiergoefleab

efle

alio

ha-bent/eqvitur utiq}llludefle infinitum åqvo

eiTe

habent;

cum

å

non

effead

cilc

cujuscunq; demum reiinfinita reqviriiur

virtus:

infinna

vcro

duo vel

plura

»onexcogitari, neduminrerum natura

fimul ftare

poifunt, alter

enim all¬

rumablorberet &infinita unius_{ins alterius}vim_omnino

defimet,

nec

infinitus

dtci

pofi

unus_qvsnettertmfinittmtelligantur_.

(DJ

Plura

apud

Alftedium,

Mornaeum

Gviihelmum8cH_{ugg.Giotiosvideri}

_{poiTunt. Huc}

ailegari

poffent

ljfr

_erum

gentiumceltimoma bene

multa,

nifi

pauca

in

re

maniteitiftima

lumcerent.

MomaeuscxMercurio Trismegiftoqvi

Philofophorum

parens

eidem

dicitut

haec citat _(E) Deu:nunu.ntffeconflat, unitatemuntm

omnium

qvafutit

radtcem,

fint

hocnihil_{fieripjfe min factumejfe,} unumillum

bonumproprie,feu

r» cogtiomtna,«

?i üy, _{PyriiagorasåCicerone}hunc

mmodum

differens introducitur:

(F)

Deus_{ejtensums,tumextraadmtnifirationem}

mundi,fed totuujjtoto,

ipfe

eß

temperjhen*

tum_{onqjyumfeiulorum, lux}

ontumpoteßatum,

pnnäphm

oinntum

rerum,

ipfefax ccel§

Täter&mens ammatio&motusuniverfi. Vocateumalibi

ewretgoJuvetfxov

SwoctpLO-troiov, _-oiwetptav qvod

pluribustribui

nonpoteft.

Platojetio

ordtor

Epiftolam

A

Deounomnaplurtbus,

qvod

Jdeo

piacuent

Deo

juvautt

Deus

novit,

Deusfecit

(G)

Bt Solum

^)Depr>nopiisiuiistfatanIiscap. f.pag.pi.

(B)

cap. j.pag.t9,

&

feqq

(C)

Mornatu«

<ap, 2,pag 19. (D) idem

cap.codtm

p g.

lö.Gvilh: Giotiuscap.

5.pag. *.

Huggo Gi.

Vcrit: Ch. Rcl: Lib,1pag6, (t; Locojanicit: (F)Lib,s de NaturaDcuruoi. (G jtpjß

«3adDionjfium«

f«o

* Solum

afpice mundi

_regem

formAtorem

_(a)

Unus

_it&fy

_eß

_ex

_fe

_{nato ex% unogemta}

_omnia,

Virgilius

(B)

Jovem

perpfitfuo

hominum

Veorum

regem

appelUt

- - -

-Huncfa

ire

per omnes

Terrasfc

tYAciuscf ruaris.

coeluwq

profan

dum♦

Er_praeter

_hofeePoetoe

_Scveteres

_alii

_{ut Hiuodus, Euripides}

_Proclus

_&C,

Utex eorum _{icriptis videre}

eft,

_Deum

celebrant

_{å Deo}

unoexorlifunr,

Laftan.ius, Voffius, Alftedius,Mornaeus,pluraad hunc locum ipeäantia fug-gerunt. EtunoverboomnesferectiamUliqvi ingeniumperliterasatqjPhi¬

lo _{ophiaeftudiumnon exeoluerunt Deum unum, 8c non plures agnoverß}

niii _{profummi,iliiusminutris, utinfra patebit,}

*»

•*

XII ,

Haecomnia ueutin fe fatis clara _{atq; perfpicua}

_fint.*

_{non tamera}

defucre, qvipiuresiUtuerant Deos, 8c nihil magis -apud gentes fereomnes

reeeptnm qvamDeoruin mentio, qvod qvidem luper-ioris Thelcos

allertio-n|pi

infringere

videtur. Casrerum

inficiari

nonpoiVumusgentes

plures

finxif-feDeos> imo inhnitos 8c innumterabilesfere. _{Auguft: Lib,} 3, de Civitate Dei. _{QyidamprodiverhrarerenimDeorumqvoq; numerum conltituerunt,}

paucickiosejusdem.

potentiae Sc dignitatis conftituere. Comunitervero

o-mnes_{populiDeosmukös qvidem populares> naturalem vero nonnifi unum}

éfletradidere, 8cvarionomineappellavere. Qyodargumentafeu teflimonia

Philolophorumomnium fe&arum Primariarum, Stoicorum Academicorum

ScPen_{pateticorum infuperiori Theli evineunt. Plurajamaddere}

fupervaca-neumdueo. Caufam verocurhominesin Deorumnumerum rctulerint,

ex-ponl»

cicerohisvérbis (^) Sufcepitvitahominumconßvetudoq\ communisutheneßcio

excelleras

mosfama

aevoiuntatetvllerent. Lamantins hoc lic

explicat

(JÜ) Hac

ratioue_{trlQvitRomani, Ctfaresfuos confecrarunt, &Maurt}

regesfuos, fic pauljjim

reü-gioneseffeeeepere, dumUlipnmumqvieosnoverunt> eontufuos hberosatqinepofts,

dein-dtomnes_{poßerosmbucruntpluraqvceibi legimerentur,concludit}

qvaii

ahirman-dopietätemeorum_{qvifuuejferuntplurtmum contulijfeadetroremqvippeqvi (ut Divina}

fiir-fenatividerentur) Dtvmos_{honoresparentibus detuleruntdeferriq'> )uß[(runt. Qyod} aKtem

imperitis hominibus

aliasper

fedußioneaiSatanaeDeorü mukitudo haudincori

grua

{i*

_{Jjufonvs Je}

_{morann'aslTerk hefte verfts OrpIieF, fuifletefiumSc fupremsm fententiaav}

grna

videtur,inde faåu

eft,cu muitasDei

aftiones

viderint,muitaNumi'na

qvoqj

cxiltcre_putarunt.Huc

_{faciiitadprimc}

_ienecx

verbajqvottes

_volts

_tibi

_{licetahter hunc}

auäoremrerumnoßrarumccnpellare, _totappell_attonesejuspojjunt tße_qvotmunera. Hunc

liberum_{patrcm,& Herculem^acMercurium}}

_nofirt

_putant.

_{Sic hunc}

_{naturam voca,}

_fat

_umt

fortunam, inmia ejusdemDet

Nomina (unt,

varie utentis

iua

poteitate

(A)

AliumEthmcumdeteftonomineintroducitVoffius (B) adAuguftinumluo aliorumq;gentiumnomine

fic

loqvcntem. Eqvuiem

unum

ej

fe

DtUm

fummtm

atq*magnificumqvistamdemensi tam mcntc captusntget

ejfe

certtjfimuml Hujus

nos

virtutespermundan^h

opusdiffußis multis vocabulistnvocamiis>

qvontam riomen ejus

cun-üipropriüignoremus.ElamDe>tsommbusrehgiontbuscommunemmen

efi.lta fit

utdum

ejus

qvafiqvadamverba carptimvantsfuyplicahonibxs

petfeqvimur,

totmncolerepr

of

telo

vide

a-mur. _{Pychagoras ideo}

fic

_reliqvtDit

crgaprmumfummumqj

_mente

cognof:endum

fic

fehabent, ut ihorus ad Corjpbaum & mittes ad Ducem (C)

Hinc facile

conftat

gentesTub pluribus nominibus 8c

appellao^unbus vanis,

unum tanqvaro ,

iummummaximumqiDeum

celebraiie6c.invocafle.

Licet nec

defuere

qvi

dt&amen re&ae ratiaais_{qvaii obliterarinr, idcoq-, inerrorcscircaDeumejusqj}

cultumnetandösproiapii, Lcones, Canes, Lupos,

crocodylos,aUaq;

ani-maintia_{proDiis Uabucie;ita amen,utpraeter}

_hofice

_aiiudaliqvod

_Numen

iupre-mum_{qvukm6cinhmtumeilegxiiumarinc}inroin coniciemiaiua

convi£ti

fue-rint» nullu?dubito. Nosenim

_{hictjum Gviin:}

_{Grotio (L>) qvid}

_{conftet aptid}

bommes_{qviretteutoportetfapiuntqvxmn.is> nonautem-qvid}

_apud

_eos

_{qvibus.Uborat}

_mens

tut_pervtrfaefi,

yb »

T

II, XIII,

-i

Qvamqvamex

fuperioribus

ubi

Deumex

opificio

cognofci indicavi,

conflet,

Deumcondnoremuniverfiqvidemunumeife,

tamen

utomniatan-to_magis

eiu^#»icant,

_in

praefenti

thefi dubiola

nonuila de

univerfi aeternitate

removebo,

&onmiaabaliqvocenotcrnporisinitiodependere8c åDeo Opt:

Maximoconditaeife, rationibus non minus,qvara veterum 6c

recentioium

Philo!ophoruinteitimonus

demonitrabo.

Mundum

non aeteroum

eile, ii

non aliud _uni<^ordo _6c

vicifCuu«o

_lemporum

oftendunt.

^Hatis feil Veris,

Autumni 8c_{Hyemis qvacianetempus8c}

_menfuram

_{difignant, ubi}

_verotetnput

&_{menfura ibi atmätasnulla U) Ratio}

_{eil qvia ubi datur}

_tempus

8c

ordo

ibi

iU-B 3

tim

(A) Tib.^Arbeneficiis<apVII &VIlTpag.440 44*.

(B') Voffmspag.

9• cap.

a.de

Theol,

gent. (C) TcftrAlftc'iiE. ayd.Tom. V. Lib. XXV 1)57« (E>)

de

pxinc.

Juris

Na*

fiualis tap,jpag.86, (£> Cornaustapt pag.2.