C. J U L CAESARIS
DE BELLO GALLICO COMMENTARIORUM
SC HEDAE
N OV AE R EC EN SIO N IS SPECIMINA,
Q U O R U M P R I M U M
VENIA AM PLISS. FACULT. PHILOS. UPS AL.
P. P.
A N D R E A S F R I G E L L
PH IL. M A G ., S T IP . RYDBERG.
J O H A N N E S L E O H Ö G B E R G ,
S UDKR MAN NO N ERIC IUS,
IN A U D IT. G U ST A V . A. D. X I. KAL. APR MDOCCLIV H. A. M. S.
ü P S A L 1 1 S
PORM IS E X P R E S S IT C. A. L e F F L E R , K KGIAE A C A D E M IA E T Y P O O R APHUS.
*r
Ende.v locorum, quibus praecipue differt scriptura alias a lectione vulgata, et quidem novissima editione Lipsiensi stereotypa, alias ab editoribus recentissimis, Whittio, Schnei- dero, Nipperdejo.
Pag. 81 (in. 25 E ssu o s T7nig. — lin. 27 in Belgio Vulg. Wli. — Pag. 82 I. 20 palam, multis etiam Vulg.
—- lin. 27 quaestoreque Nipp. — lin. 36 ad om. Vulg.
Wh. — lin. 42 p rodirent Vulg. Wh. — Pag. 8'.] I. 35 lines suos Vulg. — lin. 40 non tamen neglegenda Vulg.
— Pag. 84 l. 6, 7 Quantasvis eopias etiam Germano
rum Schn, qiiantasvis, magnas etiam, copias Germ.
Nipp, quantasvis [magnas etiam] eopias Germ. Wh. — lin. 8 docebant rem Nipp) — lin. 20 cum contem ptio
ne Vulg. Wh. — Un. 28, 20 nil sit durius, nullo peri
culo Vulg. nihil sit 117?.. — lin. 30 consentiat Vulg. Wh.
— lin. 32 habere N ipp. — lin. 34 pertim escenda Vulg. — 1.40 sapient et si Vulg. — P.851. 1 neo rejecti Vulg. — lin. 20 ut qui Vulg. — l. 30 et om. Vulg. — l. 38 Quum- que Vulg. — lin. 30 p er se omnia Vulg. — Pag. 86 l. 7 abripere Vulg. Wh. — lin. 8 ac fletu Vulg. — lin.
/4 p ares: nostri tamen etsi Vulg. — lin. 16 pro cu rre
re t Vulg. Schn. — lin. 38 transjicitur Vulg. traicitur Nipp. — Pag. 87 l. 11 im petrari Nipp. — lin. 12 con
stitit Vulg. — lin. 20 lapsi Nipp. — lin. 36 subsequi Vulg. Wh. Nipp. — lin. 40 duo Vulg. Wh. — Ibig. 88 /. 21 ea materia Vulg. — lin. 25 Ab nostris eadem Vulg. Wh. — Pag. 80 l. 0 ullam accipere Vulg. Wh.
— lin. 14 XI Vulg. — lin. 16 a nostris Vulg. — lin.
17 quosdam Vulg. Wh. Schn. Nipp, nacti captivos Vulg.
Wh. Schn, ab his Vulg. Nipp. — lin. 18 quae sunt Vulg. — Un. 20 nitebantur Nipp. — lin. 22 milium de
cem Vulg. milium passuum XV Wh. Schn. Nipp. — lin. 23 perfecerunt reliquisque Nipp. — lin. 32 inse
cuti, quasi parta Vulg. — Pag. 00 lin. 14 loco Vulg.
Wh. Sc/m. — lin. 17 ex pectas (sic!) Wh. Nipp, — hit;, hic (lies Vulg. — lin. '18 quaque N ipp. — lin. 19 visa est, in eam Vuly. — lin. 22 mittit \ulg. — lin. 24 p ro tegunt hostes, in illum universi Vuly. Wh. — /in. 29 impeditum Vuly. — lin. 31, 32 illum veruto transfixum arbitrantur. O ccursat ocius gladio comminusque. Vuly.
illum veruto arbitrantur occisum. Gladio comminus Wh. Nipp. Illic vero obcursat ocius gladio comminus
que Schn. — P. 9 1 1. 5 necabantur Vuly. — l. 28 p ro greditur Vuly. — legionemque attribuit Wh. Nipp. — l. 35, 36 veritus, si — ut hostium Wh. Nipp. — P. 92 l. 3 communi saluti Vuly. Schn. — l. 12 munitiones Vuly. — lin. 24 arm ata Nipp, arm atorum Vuly. Wh.
— I. 35 cum tantis Vuly. Schn. — l. 36, 37 eoque omnino Vuly. Wh. — P. 93 l. 39 relictum Vuly. — P. 9 4 1. 14 oriretur Vuly. — l. 30 conciliis Vuly. Wh. — l. 31 le
gato Vuly. — P. 951,11 Aeduos Vulg. — 1.17 quod, qui Vuly. — l. 28 tentandam Vuly. — P. 96 l . l venit Vuly.
Schn. — l, 8 iter facturum Vulg. — l. 24 munitiones Vuly. — l. 40 petant Vuly. Wh.
«
D E B E L L O G A L L IC O
LIBER Q U IN T U S.
23. O bsidibus acceptis exercitum reducit ad mare, naves invenit refectas. His deductis, cpiod et captivo
rum magnum numerum habebat, et nonnullae tempe
state deperierant naves, 1 duobus commeatibus exer
citum rep o rtare instituit. 2Ac sic accidit, uti ex tan
to navium numero to t navigationibus neque hoc ne- que superiore anno ulla omnino navis, quae milites portaret, desideraretur; at ex iis, quae inanes ex con
tinenti ad eum rem itterentur, et prioris commeatus ex
positis militibus, et quas postea Labienus faciendas curaverat numero sexaginta, 3 perpaucae locum cape
rent, reliquae fere omnes rejicerentur. Quas quum aliquamdiu Caesar frustra exspectasset, 4ne anni tem
pore a navigatione excluderetur, quod aequinoctium suberat, necessario angustius milites collocavit ac sum
ma tranquillitate consecuta, secunda inita quum sol
visset vigilia, prim a luce terram attigit 5onmesque in
columes naves perduxit.
24. 1 Subductis navibus concilioque Gallorum Sama
robrivae peracto, quod eo anno frumentum in Gallia p ro p te r siccitates angustius provenerat, coactus est ali
ter ac superioribus annis exercitum in hibernis collo
care legionesque in plures civitates distribuere; ex quibus unam in Morinos ducendam Gajo Fabio legato dedit, alteram in Nervios Q. Ciceroni, tertiam in E su
vios L. Roscio, quartam in Remis cum T. Labieno in confinio Trevirorum hiemare ju ssit; 2tres in Belgis collocavit: his M. Crassum quaestorem et L. Muna-
G
tium Plancum et Gajum Trebonium legatos praefecit.
Unam legionem, 3 quam proxime trans Padum con
scripserat. et cohortes quinque in Eburones, quorum pars maxima est inter Mosam ac Rhenum, 4 qui sub imperio Ambiorigis et Catuvolci erant, misit. His mi
litibus Q. T iturium Sabinum et L. Auruneulejum Cot
tam legatos praeesse jussit. Ad hunc modum distri
butis legionibus facillime inopiae frum entariae sese mederi posse existimavit; 5atque harum tamen omnium legionum hiberna, praeter eam, quam L. Roscio in pacatissim am et quietissimam partem ducendam dede
rat, milibus passuum centum continebantur. Ipse in
terea, 6 quoad legiones colloeasset m unitaque hiberna cognovisset, in Gallia morari constituit.
25. E ra t in Carnutibus summo loco natus Tasge- tius, cujus m ajores in sua civitate regnum obtinuerant.
Huic Caesar pro ejus virtute atque in se benevolen
tia, quod in omnibus bellis singulari ejus opera fuerat usus, majorum locum restituerat. 1 Tertium jam hunc annum regnantem inimici multis palam ex civitate au
ctoribus interfecerunt. D efertur ea res ad Caesarem.
Ille veritus, 2 quod ad plures pertinebat, ne civitas eorum im pulsu deficeret, L. Plancum cum legione ex Belgio celeriter in Carnutes proficisci ju b et ibique hie
mare, quorum que opera cognoverit Tasgetium inter
fectum, hos com prehensos ad se mittere. 3 Interim ab omnibus legatis quaestoribusque, quibus legiones tra diderat, certior factus est, in hiberna perventum lo- cuinque hibernis esse munitum.
26. 1 Diebus circiter quindecim, quibus in hiberna ventum est, initium repentini tum ultus ac defectionis ortum est ab Ambiorige et Catuvolco; qui, quum ad fines regni sui Sabino C ottaeque praesto fuissent fru- m entumque in hiberna com portavissent, Induciom ari Treviri nunciis impulsi suos concitaverunt subitoque oppressis lignatoribus magna manu ad castra oppu
gnatum venerunt. Quum celeriter nostri arma cepis
sent vallum que ascendissent atque una ex parte Hi
spanis equitibus emissis equestri proelio superiores fuissent, desperata re hostes suos ah oppugnatione reduxerunt. 2 Tum suo more conclamaverunt, uti ali
qui ex nostris ad colloquium prodiret: habere sese,
quae de re communi dicere vellent, quibus rebus con
troversias minui posse sperarent.
27. M ittitur ad eos colloquendi causa C. Arpinejus, eques Romanus, familiaris Q. Titurii, et Q. Junius ex H ispania quidam, qui jam ante missu Caesaris ad Ambiorigem ventitare consuerat; apud quos Ambiorix ad hunc modum locutus est: Sese pro Caesaris in se beneficiis plurimum ei confiteri debere, quod ejus opera stipendio liberatus esset, quod Aduatucis finitimis suis pen
dere consuesset; -quodque ei et filius et fratris filius ah Caesare remissi essent, quos Aduatuci absidum numero missos apud se in servitute et catenis tenuissent; neque id, quod fecerit de oppugnatione castrorum, aut judicio aut voluntate sua fecisse, sed coactu civitatis ’ suaque esse ejus
modi imperia, ut non minus haberet juris in se mxdtitudo quam ipse i?i multitudinem. 3 Civitati porro hanc fuisse belli causam, quod repentinae Gallorum conjurationi resi
stere non potuerit. 4 Id se facile ex humilitate sua pro
bare posse, quod non adeo sit imperitus rerum, ut suis copiis populum Romanum superari posse confidat; sed esse Galliae commune consilium: omnibus hibernis Caesa
ris oppugnandis hunc esse dictum diem, ne qua legio al
terae legioni subsidio venire posset. Non facile Gallos Gallis negare potuisse, praesertim quum de recuperanda communi libertate consilium initum videretur. 5 Quibus quoniam pro pietate satisfecerit, habere se nunc rationem officii pro beneficiis Caesaris: monere, orare Titurium pro hospitio, ut suae ac militum saluti consulat. Magnam manum Germanorum conductam Rhenum transisse', hanc affore biduo. 6Ipsorum esse consilium, velintne prius, quam finitim i sentiant, eductos ex hibernis milites aut ad Ciceronem aut ad Labienum deducere, quorum alter milia passuum circiter quinquaginta, alter paulo amplius ab iis absit. Illud se polliceri et jurejurando confirmare, tutum iter per fines daturum: quod quum faciat, et civitati sese consulere, quod hibernis levetur, et Caesari pro ejus meritis gratiam referre. Hac oratione habita discedit Ambiorix.
28. Arpinejus et Junius, quae audierunt, ad le
gatos deferunt. Illi repentina re perturbati, etsi ab hoste ea dicebantur, tamen non negligenda existima
bant, maximeque hac re permovebantur, quod civita
tem ignobilem atque humilem Eburonum sua sponte
populo Romano belluin facere ausam vix erat creden
dum. Itaque ad consilium rem deferunt, m agnaque inter eos exsistit controversia. L. Auruneulejus coin- pluresque tribuni militum et primorum ordinum cen
turiones nihil temere agendum neqne ex hibernis injussu Caesaris discedendum existimabant: 3quantasvis magnas etiam copias Germanorum sustineri posse munitis hiber
nis docebant : 4 rem esse testimonio, quod primum hostium impetum multis ultro vulneribus illatis fortissime sustinu
erint,' re frumentaria non premi', interea et ex proximis hibernis et a Caesare conventura subsidia; postrem o, quid esse levius aut turpius. quam auctore hoste de summis re
bus capere consilium?
‘29. Contra ea T iturius l sero facturos clamitabat, quum majores manus hostium adjunctis Germanis conve
nissent, aut quum aliquid calamitatis in proximis hiber
nis esset acceptum. Brevem considendi esse occasionem.
Caesarem arbitrari profectum in Italiam', neque aliter Carnutes interjiciundi Tasgetii consilium fuisse capturos, neque Eburones, si ille adesset, tanta contemptione nostri ad castra venturos esse. Non hostem auctorem, sed rem spectare: subes.se Rhenum; magno esse Germanis dotori.
Ariovisti mortem et superiores nostras victorias', ardere Galliam tot contumeliis acceptis sub populi Romani im
perium redactam superiore gloria rei •militaris exstincta.
Postrem o, quis hoc sibi persuaderet, 2 sine certa re Am biorigem ad ejusmodi consilium descendisse? 4 Suam sen
tentiam in utramque partem esse tutam: 5si nihil esset durius, nullo cum periculo ad proximam legionem perven
turos; si Gallia omnis cum Germanis consentiret, unam esse in celeritate positam salutem. 6 Cottae quidem atque eorum, qui dissentirent, consilium quem haberet exitum?
7 In quo si non praesens periculum, at certe longinqua obsidione fames esset timenda.
30. Hac in utram que partem disputatione habita, quum a Cotta prim isque ordinibus acriter resisteretur,
Vincite, inquit, si ita vultis, Sabinus, et id clariore voce, ut maffna pars militum exaudiret; 2neque is sum, in
quit, qui gravissime ex vobis mortis periculo terrear: hi sapient; si gravius quid acciderit, abs te rationem repo
scent; qui, si per te liceat perendino die cum proximis hibernis conjuncti communem cum reliquis belli casum
sustineant, *non rejecti el relegati longe ab ceteris aut ferro aut fam e intereant.
31. 1 C onsurgitur ex consilio : comprehendunt utrum que e t orant, ne sua dissensione et pertinacia rem in summum periculum deducant: facilem esse rem, seu maneant, seu profciscantur, si modo unum omnes sentiant ac probent; contra in dissensione nullam se salutem per
spicere. R es disputatione ad mediam noctem perdu
citur. Tandem dat. Cotta permotus manus; superat sententia Sabini. 2Pronunciatur prima luce ituros.
C onsum itur vigiliis reliqua pars noctis, 3 quum sua quisque miles circumspiceret, quid secum portare pos
set, quid ex instrum ento hibernorum relinquere coge
retur. 4 Omnia excogitantur, quare nec sine periculo m aneatur et languore militum et vigiliis periculum augeatur. Prim a luce sic ex castris proficiscuntur, ut quibus esset persuasum , non ab hoste, sed ab homi
ne amicissimo Ambiorige consilium datum, longissimo agmine maximisque impedimentis.
32. lAt hostes, posteaquam ex nocturno fremitu vigiliisque de profectione eorum senserunt, collocatis insidiis bipartito in silvis 2 opportuno atque occulto loco a milibus passuum circiter duobus Romanorum adventum exspectabant: et, quum se major pars agmi
nis in magnam convallem demisisset, ex utraque parte ejus vallis subito se ostenderunt novissimosque pre
mere et primos prohibere ascensu atque 3iniquissimo nostris loco proelium committere coeperunt.
33. 1 Tum demum Titurius, qui nihil ante provi
disset, trepidare e t concursare cohortesque disponere, 2 haec tamen ipsa timide atque ut eum omnia deficere viderentur; quod plerumque iis accidere consuevit, qui in ipso negotio consilium capere coguutur. At Cotta, 3 qui cogitasset, haec posse in itinere accidere, atque ob eam causam profectionis auctor non fuisset, nulla in re communi saluti deerat et in appellandis cohor- tandisque militibus im peratoris et in pugna militis officia praestabat. Quum propter longitudinem agmi
nis minus facile omnia per se obire et, quid quoque loco faciendum esset, providere possent, jusserunt pro- nunciare, ut impedimenta relinquerent atque in orbem consisterent. Quod consilium etsi in ejusmodi casu
reprehendendum non est, tamen incommode accidit:
nam et nostris militibus spem minuit et hostes ad pugnam alacriores effecit, quod non sine summo timo
re et desperatione id factum videbatur. P raeterea ac
cidit, quod fieri necesse erat, u t vulgo milites ab si
gnis discederent, quae quisque eorum carissima habe
ret, ab impedimentis petere atque arripere properaret, clamore et fletu omnia com plerentur.
34. 1At barbaris consilium non defuit; nam duces eorum to ta acie pronunciare jusserunt, ne quis ab loco discederet: illorum esse praedam atque illis reservari, quaecumque Romani reliquissent: proinde omnia in vi
ctoria posita existimarent. E ra n t et virtute et numero pugnando pares nostri. T am etsi ab duce et a for
tuna deserebantur, tamen omnem spem salutis in vir
tute ponebant et, quotiens quaeque cohors pro cu rre
rat, ab ea parte magnus num erus hostium cadebat.
Qua re anim adversa Ambiorix pronunciari jubet, ut procul tela conjiciant neu propius accedant et, quam in partem Romani impetum fecerint, cedant: 3 levitate armo
rum et quotidiana exercitatione nihil iis noceri posse: rur
sus se ad signa recipientes insequantur.
35. *Quo praecepto ab iis diligentissime observato, quum quaepiam cohors ex orbe excesserat atque im
petum fecerat, hostes velocissime refugiebant. Inte
rim earn partem nudari necesse erat et ab latere aper
to tela recipi. R ursus quum in eum locum, unde erant egressi, reverti coeperant, et ah iis, qui cesserant, et ab iis, qui proximi steterant, circum veniebantur: 3sin autem locum tenere vellent, 4nec virtuti locus relin
quebatur, neque ab tanta m ultitudine conjecta tela conferti vitare poterant. 4 Tam en to t incommodis con
flictati multis vulneribus acceptis resistebant et magna parte diei consumpta, quum a prim a luce ad horam octavam pugnaretur, nihil, quod ipsis esset indignum, committebant. Tum T . Balventio, 5 qui superiore anno primum pilum duxerat, viro forti et magnae auctori
tatis, utrum que femur tragula trajicitu r: Q. Lucanius, 6 ejusdem ordinis, fortissim e pugnans, dum circumven
to filio subvenit, interficitur; L. C otta legatus omnes cohortes ordinesque adliortans in adversum os funda vulneratur.
36. His rebus perm otus Q. T iturius, quum procul Ambiorigem suos cohortantem conspexisset, interpre
tem suum Gneum Pom pejum ad eum m ittit rogatum, u t sibi m ilitibusque parcat. Ille appellatus respondit:
si velit secum colloqui, licere; sperare a multitudine im
petrari posse, quod ad militum salutem pertineat', 1 ipsi vero nihil nocitum iri, inque eam rem se suam fidem in
terponere. Ille cum C otia saucio communicat, si videa
tur, pugna ut excedant et cum Ambiorige una collo
quantur: 3 sperare ab eo de sua ac militum salute im
petrare posse. C otta se ad armatum hostem iturum negat atque in eo perseverat.
37. Sabinus, quos in praesentia tribunos militum circum se habebat et prim orum ordinum centuriones, se sequi ju b et et, quum propius Ambiorigem accessis
set, ju ssu s arm a abjicere imperatum facit suisque, ut idem faciant, imperat. Interim dum de conditionibus inter se agunt longiorque consulto ab Ambiorige in
stitu itu r sermo, paulatim circum ventus interficitur. Tum vero suo more victoriam conclam ant 2 atque ululatum to llu n t iinpetuque in nostros facto ordines perturbant.
Ibi L. Cotta pugnans interficitur cum maxima parte militum: reliqui se in castra recipiunt, unde erant egressi. E x quibus L. P etrosidius aquilifer, quum m agna m ultitudine hostium prem eretur, aquilam intra vallum projecit, 3 ipse pro castris fortissim e pugnans occiditur. 4Illi aegre ad noctem oppugnationem sus
tin en t; noctu ad unum omnes desperata salute se ipsi interficiunt. P auci ex proelio elapsi incertis iti
neribus per silvas ad T. Labienum legatum in hiber
na perveniunt atque eum de rebus gestis certiorem faciunt.
38. Hac victoria sublatus Ambiorix statim cum equitatu in A duatucos, qui erant ejus regno finitimi, proficiscitur: l neque noctem neque diem interm ittit peditatum que se sequi jubet. 2 Re dem onstrata Adua- tucisque concitatis postero die in Nervios pervenit hortatu rq u e, ne sui in perpetuum liberandi atque ulci
scendi Romanos pro iis, quas acceperint, injuriis occasio
nem dimittant; interfectos esse leyatos duos magnamque partem exercitus interisse dem onstrat: nihil esse negotii subito oppressam legionem, quae cum Cicerone hiemet, in-
terf e i ; se ad eam rem ‘profitetur adjutorem. Facile hac oratione Nerviis persuadet.
39. Itaque confestim dimissis nunciis ad Ceutro
nes, Grudios, Levacos, Pleumoxios, 1 Geidumnos, qui omnes sub eorum imperio sunt, quam maximas manus possunt cogunt et de improviso ad Ciceronis hiberna advolant, nondum ad eum fama de Titurii m orte per
lata. 2Huic quoque accidit, quod fuit necesse. ut non
nulli milites, qui lignationis munitionisque causa in silvas discessissent, repentino equitum adventu inter
ciperentur. His circumventis magna manu Eburones, Nervii, Aduatuci atque horum omnium socii et clien
tes legionem oppugnare incipiunt; nostri celeriter ad arm a concurrunt, 3 vallum conscendunt. 4 Aegre is dies sustentatur, quod omnem spem hostes in celeritate ponebant atque adepti victoriam in perpetuum se fore victores confidebant.
40. M ittuntur ad Caesarem confestim ab Cicerone litterae magnis propositis praemiis, si pertulissent:
•obsessis omnibus viis missi intercipiuntur. N octu ex materia, quam munitionis causa com portaverant, 3 tu r
res admodum cxx excitantur incredibili celeritate: quae deesse operi videbantur, perficiuntur. H ostes postero die multo majoribus coactis copiis castra oppugnant, fossam complent. Eadem ratione, qua pridie, ab no
stris resistitur. Hoc idem reliquis deinceps fit diebus.
4 Nulla pars nocturni tem poris ad laborem interm itti
tu r; non aegris, non vulneratis facultas quietis datur.
Quaecuinque ad proximi diei oppugnationem opus sunt, noctu com parantur; multae praeustae sudes, magnus muralium pilorum numerus instituitur; 6turres conta
b u lan tu r, pinnae loricaeque ex cratibus attexuntur.
7 Ipse Cicero, quum tenuissim a valetudine esset, ne nocturnum quidem sibi tem pus ad quietem relinquebat, ut ultro militum concursu ac vocibus sibi parcere co
geretur.
41. Tunc duces principesque Nerviorum, 4qui ali
quem sermonis aditum causam que amicitiae cum Cice
rone habebant, colloqui sese velle dicunt. Facta po
testate eadem, quae Ambiorix cum T iturio egerat, commemorant: Omnem esse in armis Galliam: Germa
nos Rhenam transisse; Caesaris reliquorumque hiberna
oppugnari. Addunt etiam de Sabini m orte: 'A m biori
gem ostentant fidei faciundae causa. 3 Errare eos di
cunt, si qui equam ab his praesidii sperent, qui suis rebus diffidant; sese tamen hoc esse in Ciceronem popnlumque Romanum animo, ut nihil nisi hiberna recusent atque hanc inveterascere consuetudinem nolint: 4licere illis incolumi
bus per se ex hibernis discedere et, quascumque in partes velint, sine metu proficisci. Cicero ad haec unum modo respondit: Non esse consuetudinem populi Romani acci
pere ab hoste armato conditionem; si ab armis discedere velint, 5 se adjutore utantur legaiosque ad Caesarem mit
tant; sperare pro ejus justitia, quae petierint, impetra
turos.
42. *Ab hac spe repulsi Nervii vallo pedum ix et fossa pedum xv hiberna cingunt. 2 Haec et superio
rum annorum consuetudine a nobis cognoverant et quos[dam] de exercitu habebant captivos, ab iis doce-r bantur ; sed nulla ferramentorum copia, quae esset ad hunc usum idonea, gladiis cespites circumcidere, mani
bus sagulisque terram exhaurire cogebantur. 3 Qua quidem ex re hominum multitudo cognosci potuit:
nam minus horis tribus miliuin 4pedum xv in circuitu munitionem perfecerunt: reliquisque diebus turres ad altitudinem valli, falces testudinesque, quas iidem ca
ptivi docuerant, parare ac facere coeperunt.
43. S e p tim o oppugnationis die maximo coorto ven
to ferventes fusili ex argilla glandes fundis et ferve
facta jacula in casas, quae more Gallico stramentis erant tectae, jacere coeperunt. 2 Hae celeriter ignem com prehenderunt et venti magnitudine in omnem lo
cum castrorum distulerunt. Hostes maximo clamore, sicuti parta jam atque explorata victoria, turres testu
dinesque agere et scalis vallum ascendere coeperunt.
A t tanta militum virtus atque ea praesentia animi fuit, ut, 3 quum undique flamma torrerentur maximaque te
lorum multitudine premerentur suaque omnia impedi
menta atque omnes fortunas conflagrare intelligerent, non modo demigrandi causa de vallo decederet nemo, sed paene ne respiceret quidem quisquam, 4ac tum omnes acerrime fortissimeque pugnarent. Hic dies nostris longe gravissimus fuit; sed tamen hunc habuit eventum, ut eo die maximus numerus hostium vulne
ra retu r atque interficeretur, 5 u t se sub ipso vallo con
stipaverant recessum que primis ultimi non dabant.
6Paulum quidem interm issa tlainina et quodam loco tu rri adacta et contingente vallum tertiae cohortis cen
turiones ex eo, quo stabant, loco recesserunt suosque omnes removerunt, nutu vocibusque hostes, si introire vellent, vocare coeperunt; quorum progredi ausus est nemo. Tum ex omni p arte lapidibus conjectis d etu r
bati, 7turrisque succensa est.
44. 1 E ra n t in ea legione fortissimi viri centuriones, qui jam primis ordinibus appropinquarent, T. P ullo et L. Vorenus. Hi perpetuas controversias inter se habebant, quinam anteferretur, 3omnibusque annis de locis summis sim ultatibus contendebant. E x his Pullo, quum acerrime ad m unitiones pugnaretur, Quid dubi
tas, inquit, Vorene? aut quem locum tuae probandae vir
tutis spectas? Hic dies de nostris controversiis judicabit.
Haec quum dixisset, procedit extra munitiones, quae
que pars hostium confertissim a est visa, irrumpit.
4 Ne V orenus quidem tum vallo sese continet, sed omnium veritus existimationem subsequitur. 5 Medio
cri spatio relicto P ullo pilum in hostes immittit at
que unum ex m ultitudine procurrentem trajicit; 6 quo percusso et exanimato hunc scutis protegunt, in ho
stem tela universi conjiciunt neque dant regrediendi facultatem. 7 Transfigitur scutum Pulloni et verutum in balteo defigitur. A vertit hic casus vaginam et gla
dium educere conanti dextram m oratur manum, impe- ditumque hostes circum sistunt. S uccurrit inimicus illi V orenus et laboranti subvenit. Ad hunc se eonfestim a Pullone omnis m ultitudo convertit. [8 Illinc vero occursant velocissime]. Gladio comminus rem gerit Vorenus atque uno interfecto reliquos paulum p ro pellit; dum cupidius instat, 9 in locum dejectus in
feriorem concidit. Huic rursus circumvento fert sub
sidium Pullo, atque ambo incolumes compluribus in
terfectis summa cum laude sese intra munitiones reci
piunt. 10 Sic fortuna in contentione et certamine utrum que versavit, ut alter alteri inimicus auxilio salu- tique esset, neque dijudicari posset, u te r utri virtute anteferendus videretur.
45. Quanto erat in dies gravior atque asperior
oppugnatio, 1 et maxime quod magna parte militum confecta vulneribus res ad paucitatem defensorum p e r
venerat, tanto crebriores litterae nunciique ad Caesa
rem m ittebantur; quorum pars deprehensa in conspe
ctu nostrorum militum cum cruciatu necabatur. E ra t unus intus Nervius nomine Vertico, loco natus hone
sto, 2 qui a prima obsidione ad Ciceronem perfuderat suam que ei fidem praestiterat. Hic servo spe liber
tatis magnisque persuadet praemiis, ut litteras ad Cae
sarem deferat. 3 Has ille in jaculo illigatas effert et Gallus inter Gallos sine ulla suspicione versatus ad Caesarem pervenit. Ab eo de periculis Ciceronis le- gionisque cognoscitur.
46. 1 Caesar acceptis litteris hora circiter undecima diei statim nuncium in Bellovacos ad M. Crassum quae
storem mittit, cujus hiberna aberant ab eo 2 milia pas
suum X X V . Jubet media nocte legionem proficisci ce- leriterque ad se venire. 3 Exit cum nuncio Crassus.
Alterum ad C. Fabium legatum mittit, ut in Atreba- tiuin fines legionem adducat, qua sibi iter faciendum sciebat. Scribit Labieno, 4 si rei publicae commodo facere posset, cum legione ad fines Nerviorum veniat;
reliquam partem exercitus, quod paulo aberat longius, non p u tat exspectandam ; equites circiter quadringen
tos ex proximis hibernis colligit.
47. Hora circiter tertia ab 1 antecursoribus de Crassi adventu certior factus eo die milia passuuin xx p ro cedit. Crassum Samarobrivae praeficit legionemque ei attribuit, quod ibi impedimenta exercitus, obsides civi
tatum, '-litteras publicas frumentumque omne, quod eo tolerandae hiemis causa devexerat, relinquebat. Fa
bius, ut imperatum erat, non ita multum m oratus in itinere cum legione occurrit. Labienus interitu Sabini et caede cohortium cognita, quum omnes ad eum T re- virorum copiae venissent, veritus, ne, 3si ex hibernis fugae similem profectionem fecisset, hostium impetum sustinere non posset, praesertim quos recenti victoria efferri sciret, litteras Caesari remittit, quanto cum peri
culo legionem ex hibernis educturus esset; rem gestam in Eburonibus perscribit; docet, omnes equitatus pedi- tatusque copias Trevirorum tria milia passuum longe ab suis castris consedisse.
48. Caesar consilio ejus probato, ‘ etsi opinione trium legionum dejectus ad duas redierat, tamen unum communis salutis auxilium in celeritate ponebat. Ve
nit magnis itineribus in Nerviorum fines. Ibi ex ca
ptivis cognoscit, quae apud Ciceronem gerantur quan
to que in periculo res sit. Tum cuidam ex equitibus Gallis magnis praemiis persuadet, uti ad Ciceronem epistolam deferat. 2 Hanc Graecis conscriptam litteris m ittit, ne intercepta epistola nostra ab hostibus con
silia cognoscantur. Si adire non possit, monet, ut tragulam cum epistola ad amentum deligata intra mu
nitionem castrorum abjiciat, in litteris scribit, se cum legionibus profectum celeriter alfore; hortatur, ut pri
stinam virtutem retineat. Gallus periculum veritus, ut erat praeceptum, tragulam mittit. Haec casu ad tu r
rim adhaesit neque ab nostris biduo anim adversa ter
tio die a quodam milite conspicitur: dem pta ad Cice
ronem defertur. Ille perlectam in conventu militum re
citat maximaque omnes laetitia afficit. 4 Tum fumi in
cendiorum procul videbantur, quae res omnem dubita
tionem adventus legionum expulit.
49. Galli re cognita per exploratores obsidionem relinquunt, ad Caesarem omnibus copiis contendunt.
‘ Hae erant arm atae circiter milia l x . Cicero data fa
cultate Gallum ab eodem Verticone, quem supra de
monstravimus, repetit, qui litteras ad Caesarem refe
rat. Hunc admonet, iter caute diligenterque faciat.
P erscribit in litteris, 2 hostes ab se discessisse omnem- que ad eum multitudinem convertisse. 3 Quibus litte
ris circiter media nocte Caesar allatis suos facit cer
tiores eosque ad dimicandum animo confirmat: poste
ro die luce prima movet castra et circiter milia pas
suum quattuor progressus trans vallem magnam et ri
vum multitudinem hostium conspicatur. E rat magni periculi res tantulis copiis iniquo loco dimicare; 4tum, quoniam liberatum obsidione Ciceronem sciebat, aequo animo remittendum de celeritate existimabat: consedit et quam aequissimo loco potest castra communit, at- que haec, etsi erant exigua per se, vix hominum mi
lium septem, 5praesertim nullis cum impedimentis, ta
men angustiis viarum, quam maxime potest, contrahit, eo consilio, ut in summam contemptionem hostibus
reniât. Interim speculatoribus in omnes partes dimis
sis explorat, quo commodissime itinere vallem transire possit.
50. E o die parvulis 1 equestribus proeliis aci aquam factis utrique sese suo loco continent: Galli, quod am pliores copias, quae nondum convenerant, exspecta
bant; Caesar, 2si forte timoris simulatione hostes in suum locum elicere posset, ut citra vallem pro castris proelio contenderet; si id efficere non posset, u t ex
ploratis itineribus minore cum periculo vallem rivum- que transiret. Prima luce hostium equitatus ad castra accedit proelium que cum nostris equitibus committit.
C aesar consulto equites cedere seque in castra reci
pere ju b et; simul ex omnibus partibus castra altiore vallo muniri portasque obstrui atque in his admini
strandis rebus quam maxime concursari et cum simu
latione agi timoris jubet.
51. Quibus omnibus rebus hostes invitati copias traducunt aeiemque iniquo loco constituunt; nostris vero etiam de vallo deductis propius accedunt et tela intra munitionem ex omnibus partibus conjiciunt prae- eonibusque circum missis pronunciari jubent, 1 seu quis (rallus sen Romanus velit ante horam tertiam ad se trans
ire, sine periculo licere; post id tempus non fore potesta
tem: ac sic nostros contempserunt, 2ut obstructis in speciem portis singulis ordinibus cespitum, quod ea non posse introrum pere videbantur, alii vallum manu scindere, alii fossas complere inciperent. Tum Caesar omnibus portis eruptione lacta equitatuque emisso ce
leriter hostes in fugam dat, sic uti omnino pugnandi causa resisteret nemo, magnumque ex iis numerum occidit atque omnes arnhs exuit.
52. 1 Longius prosequi veritus, quod silvae palu- desque intercedebant neque etiam parvulo detrim ento illorum locum relinqui videbat, omnibus suis incolumi
bus copiis eodem die ad Ciceronem pervenit. Insti
tutas turres, testudines munitionesque hostium admi
ra tu r : 2 legione producta cognoscit, non decimum quem
que esse reliquum militem sine vulnere. E x his omni
bus judicat rebus, quanto cum periculo et quanta cum virtute res sint adm inistratae; Ciceronem pro ejus merito legionemque collaudat; centuriones singillatim
tribunosque militum appellat, quorum egregiam fiuisse virtutem testimonio Ciceronis cognoverat. De casu Sabini et Cottae certius ex captivis cognoscit. Posstero die concione habita rem gestam proponit, milites con
solatur et confirmat: quod detrimentum culpa et tceme- ritate legati sit acceptum, 3 hoc aequiore animo fceren- dum docet, quod beneficio deorum immortaliurm et virtute eorum expiato incommodo neque hostibus; diu
tina laetatio neque ipsis longior dolor relinquatuir.
53. Interim ad Labienum 1 per Remos incm dibili celeritate de victoria Caesaris fama perfertur, ut, qjuum ab hibernis Ciceronis milia passuum abesset circitœr i.x eoque post horam nonam diei Caesar pervenisset, ante mediam noctem ad portas castrorum clamor orerretur, quo clamore significatio victoriae gratulatioque ab) Re
mis Labieno fieret. Hac fama ad T reviros perlatta In- duciomarus, qui postero die castra Labieui oppug>nare decreverat, noctu profugit copiasque oinues in T.revi- ros reducit. Caesar Fabium cum sua legione rennittit in hiberna, ipse cum tribus legionibus circum Sarmaro- brivain trinis hibernis hiemare constituit et, quod tanti motus Galliae exstiterant, totam hiemem ipse ad (exer
citum manere decrevit. 3 Nam illo incommodo dte Sa
bini morte perlato omnes fere Galliae civitates de Ibello consultabant, nuncios legationesque in omnes pm rtes dim ittebant et, 4 quid reliqui consilii caperent aitque unde initium belli fieret, explorabant nocturnaquie in locis desertis concilia habebant. Neque ullum fere totius hiemis tempus sine sollicitudine Caesaris iinter- cessit, quin aliquem de consiliis ac motu Galborum nuncium acciperet. In his ab L. Roscio quaesitore, quem legioni tertiae decimae praefecerat, certior faactus est, magnas Gallorum copias earum civitatum, quae Armoricae appellantur, oppugnandi sui causa c o n v e
nisse neque longius milia passuum octo ab hibternis suis afuisse, sed nuncio allato de victoria Caessaris discessisse, adeo ut fugae similis discessus videivetur.
54. At Caesar principibus cujusque civitatis aid se evocatis alias territando, quum se scire, quae fieirent, denunciaret, alias cohortando magnam partem Gadliae in officio tenuit. Tam en Senones, quae est civitaas in primis firma et magnae inter Gallos auctoritatis,, Ca-
varinum, quern Caesar apud eos regem constituerat (cujus frater M oritasgus adventu in Gallia in Caesaris eu jusque majores regnum obtinuerant), interficere pu
blico consilio conati, quum ille praesensisset ac p ro
fugisset, usque ad lines insecuti 2regno dom oque ex
pulerunt; et missis ad Caesarem satisfaciendi causa legatis quum is omnem ad se senatum venire jussis- set, dicto audientes non fuerunt. Tantum apud homi
nes barbaros valuit, esse aliquos repertos principes inferendi belli, tantamque omnibus voluntatum commu
tationem attulit, ut praeter Haeduos et Remos, quos praecipuo sem per honore Caesar habuit, alteros pro vetere ac perpetua erga populum Romanum fide, alte
ros pro recentibus Gallici belli officiis, nulla fere civi
tas fuerit non suspecta nobis. 3 Idque adeo haud scio mirandumne sit quum compluribus aliis de causis, tum maxime, quod ii, qui virtute belli omnibus gentibus praeferebantur, tantum se ejus opinionis deperdidisse, u t a populo Romano imperia perferrent, gravissime dolebant.
55. Treviri vero atque Induciomarus totius hiemis nullum tempus intermiserunt, quin trans Rhenum le
gatos mitterent, civitates sollicitarent, 1 pecunias polli
cerentur. magna parte exercitus nostri interfecta multo minorem superesse dicerent partem. Neque tamen ulli civitati Germanorum persuaderi potuit, ut Rhenum transiret, 2 quum se bis expertos dicerent, Ariovisti bello et Tencterorum transitu; non esse amplius fortunam ten- taturos. Hac spe lapsus Induciomarus nihilo minus copias cogere, exercere, a finitimis equos parare, 3ex- sules dainnatosque tota Gallia magnis praemiis ad se allicere coepit. Ac tantam sibi jam his rebus in Gallia auctoritatem comparaverat, ut undique ad eum lega
tiones concurrerent, gratiam atque amicitiam publice privatimque peterent.
56. L bi intellexit ultro ad se veniri, altera ex parte Senones Carnutesque conscientia facinoris instigari, altera Nervios Aduatucosque bellum Romanis parare, neque sibi voluntariorum copias defore, si ex tinibus suis progredi coepisset, armatum concilium indicit.
2Hoc inore Gallorum est initium belli, quo lege com
muni omnes puberes armati convenire consuerunt; 3qui
ex iis novissim us convenit, in conspectu m ultitudinis omnibus cruciatibus affectus necatur. In eo concilio Cingetorigem, alterius principem factionis, generum suum, quem supra demonstravimus Caesaris secutum fidem ab eo non discessisse, 4 hostem judicat bonaque ejus publicat. His rebus confectis in concilio pronun- ciat. arcessitum se a Senonibus et C arnutibus aliisque com pluribus Galliae civitatibus, huc iturum per fines Remorum eoriunque agros populaturum ac prius, quam id faciat, Labieni castra oppugnaturum . Quae fieri velit, praecipit.
57. Labienus, quum et loci natura et manu muni
tissimis castris sese teneret, 1 de suo ac legionis peri
culo nihil tim ebat; ne quam occasionem rei bene ge
rendae dim itteret, cogitabat. “Itaque a Cingetorige atque ejus propinquis oratione Induciom ari cognita, quam in concilio habuerat, nuncios m ittit ad finitimas civitates equitesque undique evocat; his certum diem conveniendi dicit. Interim prope quotidie cum omni equitatu Induciom arus sub castris ejus vagabatur, alias ut situm castrorum coguusceret, alias colloquendi aut territandi causa: equites plerum que omnes tela intra vallum conjiciebant. Labienus suos intra muni
tionem continebat 3tim orisque opinionem, quibuscum que poterat rebus, augebat.
58. Quum m ajore in dies contemptione Induciom a
rus ad castra accederet, 1 nocte una introm issis equiti
bus omnium finitimarum civitatum, quos arcessendos curaverat, tanta diligentia omnes suos custodiis intra castra continuit, u t nulla ratione ea res enunciari aut ad T reviros perferri posset. Interim ex consuetudine quotidiana Induciom arus ad castra accedit atque ibi magnam partem diei consum it; equites tela conjiciunt et magna - cum contum elia verborum nostros ad pugnam evocant; nullo ab nostris dato responso, ubi visum est. sub vesperum dispersi ac dissipati discedunt. Subi
to Labienus duabus portis omnem equitatum emit
tit; 3praecipit atque interdicit, proterritis hostibus at
que in fugam conjectis — quod fore, sicut accidit, videbat — unum omnes peterent Induciomarum, neu quis quem prius vulneret, quam ilium interfectum vi
derit, quod m ora reliquorum spatium nactum illum
