ζ
D. D.
DISSERTATIO PH1LOSOPHICA
de
S U B SID11S
cognition is η ab itu alis·
Quam,
ConienF Ampliil. Facult. Philof.
In Regia Acad. Upf.
ΡR /P QT DF
DoctPETRO
nicolaochristiern1n
Log. & Metaph.I Prof. Reg. & Ord.
In Auditorio Carolino Majori
Horis ante Mer iditm Solitis.
Die XV. Junii Anno MDCCLXXIV.
Publica examiniJubmittit.
GustavusVeftmannoChristiernin,
-Dalekarlus.
IndoSti difcant, nment meminiffe periti.
UPSALIiE, Typis Edmannianis.
IN Sr ΔΜ RrAM ΜιΎΕΜ ΜAG Ν JE FIDE I VIR Ο,
Dioeces. Aros. EPISCOPQ Reverendissim®
Vener. Consist. PRiESIDI Gravissimo
Gymnasu Scholarumqu ε Ephoro Adcuratissimq*
S. S. THEOLOG DOCTORI CELEBERRTMO
MiECENATI ΜΑΧΙΜΟ*
SACR
Officinarum"}Ferrearum ad Fagerβa
Poßeffbri SpeBatifftmo,
D:no ANDREJ BARCHEO,
Avunculo Benieniilimo.
VI RO
Ρhrimavi Reverevdo ntque Vr&clavifjlma
DrnoMag.Ad Xemplum DANRiddarholmenfeIELI ComminiftroNOHRBORG,digniifi-
mOj Avunculo exoptatiilinao.
VIRO
Ρlurivium Reverevdo- ntque Precclariffimo
DrnoMag,Cenfiit. Aroi. NotarioEMANUELI GUSTRIN*
Adcuratiflimo, ut clim informa- tori fideliffimo, ka & fautori propeniiiTimo.
VI RO
Admodim Revevendo
ntque Clariffimo
D:noEccleiia;Mag. JOHAN.NorbergenUs ComminiftroNOHRBORG,Laudatiifimo,
Avunculo benigniffimo.
VIRO· r
Admodum Reverevdo ntque Prceclariffimo
DrnoMag.BENEDICTO GUSTRIN
Eccleii#, quct Deo in Kårrbo colligitur Comroiniftr·, VigilantiflimOiAvunculi loco omni pietate colendo»
afcevobisjpagelias, venerarione offerentis aeftimandas*
Avunculi & Fautores exopcatiifimi, cum voto pro perrenni Yeftra incolumicate humillimå
fnence dedipacas voluit
ÄUGTOR.
VIRÖ
Maxime Reverendo atque Preeclariffimo
D:noMag-GUST. CHR1STIERNIN,
Paftori"& Pra^pofito Folkernenilum longe meritiffimo, Parenti Optimo.
S. P. D.
Filius Obedientißimus,
GÜSTAVUS CHRISTIERNIN.
modo Manda darent Sacrati Numina montis Ore diferta loqui, Phcebumque Square cancndo\
Eft mihi materies perpulchro carmine digna,
Quo lua commemorem benefacla Sf munera larga>
Me quibus ajßdue cumulafti mente Paterna, Proque falute ?nea quas volvis peclore curas.
Sed non apta fatis fuccurrunt verba canenti,
Munera nec tanto mihi flint eondigna favore.
Has Tarnen accipias, devota pignora mentis, Primitias, quamvis fit adhuc mea meßis in herba.
Te Dens onmipotens fervet per tempora longa, Sojpes incolumis vivasque Tibique tuisque!
Sic liceat cari mihi juffa capejfere patris, Et pro floreSuo pia femper fundere vota♦
a) Memoria digniffima funt verka S. T. Regis Boruffia, in laudem Hettrici Principis Borufa, qua leguntur in fcriptis, Acad. Scictit. Berolin„
iji7. NotrcFrince inquit,pluséclniré, fpauoit quo lui mctne,ainßque teus les hemmes, 11'ovoit repu en naijfant, que In capacitt def'inßruire; qiCil falloit qu'il apprit etqu'il ignoreit; b3 remplitfa memoire des eonnoi/Jances dem ilpourroit faire ufage dansle cours defa vie.
omines fine ulla cognitione in vi-
tam introire , experientia convin-
eimur quotidiana. Infantes recens
nati, nefe ipfos quidem cognofcunt,
raulto minus ea, quie cxfra illos ex-
iftunt, iuamque exiftentiam prius
non fentiunt, quam ad ienfationes
& operationes fuas refle£tere in- eipiunt. Bonum a malo, verum a falio, juitum ab in- jufto, ante rerum iingularium obfervaüiones non difeer-
nunt. Infelle&us, fine pereeptionibus quafi dormit; vo«?
luntas licet vigilans, coeco iropetu in obvia quaevis fer-
tur, & dire&ione caret a). Corpore quidem gaudent organico, Ted debili; animam habent vivam, ied multis obnoxiam infirmitatibus & diipofitionibus, quteque er- -
A ro-
2 De Suhßdiis
roribus ac pravisconfvetudinibus facile corrumpitur. In¬
terim tamen ex benignitate Creatoris,connatam habemus
vim fentiendi & perceptiones plures inter fe comparan-
di, ut creicentibus annis, accedente obiervatione & in·
formatione, mens noilra tam lucem in cogitando, quam habitum & regulas in agendo & appecendo recipere que·
at. Fit hoc exerciti > frequention facultatis,res Fenfibus ob-
latas percipiendi, & perceptiones feparatas prsteritas cum
praeientibus comparandi, earumque ciiverias relationes, connexiones, fimilitudines vel diffimilitudines contem-
plandL Homo ferus Sc barbarnsy in ftivis educatus, Sc paucis uniformibus obfervationihus unice o'ccöpatus, &
aliigatus, fupra communem aHorum; animalium cogi-
tandi dexteritatem parum afcendit, etjamfi vires &
quafi prima ftamina oratoris, Poets, Logici, Polirici, Medici, Jurisconfulti aut Theologi forte poilideat Sc con-
tineaf, qux tarnen ob deficientem culturam ignorantur,
& iublata occafione & focieeate humana, feie exlerere &
exerceri nequeunt. Quo plura Sc acutiora fuerint Orga¬
na noflxa fenforia, quo plures, frequentiores, & varia-
tis circumilantiis pleniores,Organa accipiunt fejunäas im- preiliones, quoque firmins memoria retinet & e&a&ius reproducere valet percepta, eo majorem idearum multi- tudinem, uberioremque ac clariorem cogitandt cogno-
Fcendique materiam mens acquirit b). Senfationes ergo
externs variorum objeclorum, atque ipfius mentis ope- rationes & attendendi aclqs, circa has acceptas impreitio-
nes, funt quafi origo & baiis todus noitrs icientis &
cognitionis, atque primas vias & quafi portas confti-
tuunt, perquas intrant notiones omnium rerum fingu-
larium, quas in hoc sva naturaliter confiderare poifumus
& a quibus abitrahendo Sc meditando, ad univerfaiium
cog«
fr) Cfr. Si placet Neues ürgauon durch J, H.LambertElfter band M* 54S. 55°··
Cognitionis Habitualis. 5
Cognitionen! ulterius afcendere valemus. In hoc primo ilatu, mens eil pure pailivä, nec penes illam eil htcc priti*
cipia, Sc quafi elementa cognitionis, pro arbitrio iuo recipere aut recepta delere. Intelle&ui enim non magis
liberum eil:, fimplices has ideas abjicere, cum anirro of- feruntur, aut iropretlas delere, vel novas fenfibus haud feparatim perceptas in fe excitare, quam fitum eil in pot-
eftate fpeculi, mutare vel non reflectere imagines , quae
a pofitis obje£lis iliuftratis producuntur. Hinc patet nul«
lam cognitionem nobis ineile priorem perceptionibus ien«
fuum, circa quas veriatur mentis conicientia, dum ad- quirk ideas rerum compofitavum Sc mutationum ac pro-
prietatum fingularium. Quoties nova Sc infolita plane obje&a aut attributa percipit, eadem fimpliciter appre- hendere dicitur^ quia eorum ideam five imaginem ani-
mo imprimit, ut ad alia fimiiia obieda eorumque arFe-
diones poilraodum perceptas, applicari poifit, A piuri-
bus enim obiervationibus & faåis fingularibus, notio-
nes ac regulas generales nobis formare folemus, fecun«
' dum quas deinceps judicamus de aiiis rebus iimilibus oc-
cnrrentibus, earuroque combinationibus ac conféquentiis
latentibus. Quo igitur plura ienfibus percipimus & quo accuratius ea difcernimus, eo majori perfpicacia, inilitu-
ta comparatione, de earurn relationibus judicare poilu-
mus, eoque magis extenditur Sc creicit noßra cognitio. Quo faspius res Sc mutationes easdem vel fimiles fentimus,
quo plura in iis feparatim percipimus, atque cum pluri-
bus antecedentibus perceptionibus comparamus, quoque plures adeo obiecti cujusdam notas, tam abfolutas quam
* relativas animadvertim>us, eo magis intenditur Sc äugetur
gradus noßra* cognitionis. Quando namque mens nollra,
non tantum ideam rei habet, ied etiam ideas iflius re-
lationem ad alias ideas, vel immediate vel mediale in-
* ter fe comparatas perfpicit, ipfi tribuimus Cognitionen!,
Å a Cog-
4 De Subßdüs
Cognitio ifaq' e humana ideis tanquam elementis fuis
corqponicur, & per earum adquifitionem, diftin&ionem,
ordinera ac cum aliis comparationera, crefcit ac perfi-
cicur c).
§. Ii
Tradit requißta, ad cognitionemfolidam, erudt-
tam fcientificam, perveniendi.
Ut cognitio humana, a multitudine rerum fepara«
tim perceptarura, adeoque ab obiervationibus novis cum antecedentibus comparatis,crefcit & extenditur, ita quo*
que per ldearura prsefentium refolutionem, iivg jodican-
di aftus intenditur, quando rerum obviarum partes, re- lationes, earum convenientiam vei difparitatera, ^qua- litatem vel intrqualitatem, coexiftendam, vel iucceifio-
ncm, connexronem^ five disjunctionem, mediantibus ide¬
is ieparatis ac coilads detegimus & perfpicimus. Hoc
modo bonura a malo, verum a fifto, auf quodlibet vel juxta differentialgradus difcernere, vei convenienti« com- ponere,reffamque adco de omnibus ferre ienrentiara di-
fcimus; quod non folum cognitionem vulgarem ab eru·
dita,ied etiam ipfum animalrationale ab irrationali Ion-
giflirae disjungit. Repraefencatio earum mutationum &
relationum, qua? omnium ieniibus obvi?e & familiäres funt, cognitionem vulgarem & fuperficiariam coniiicuif :
Kon itaque quadibet notitia rationum & cauflarum, ad
erudidonem reffe refert-ur, veiuti quando vetula, aquarn
igni tmpoikam ebullire & in vapores a calore refolvi
novit. Verum accuratior & rarior perceptio vel partium
ac proprietatum in objeffis, vel relationum earundem
ad alia antecedentia, concomitanfia vel coniequentia ,
quas vulgus ignorat, cognitionem efficitemditamieufeien- tifi.
c) Cfr. Dictionaire des Notions primitives Tit. Connoiflance»
Cognitioriis Habitualis.
tificam. Newtonus colores, Dodartus vocem humanam, guilum Löwenhoeck accuratioribus obiervationibus &
experimentis erudite explicarunt, ut qui obiter hare phos-
nornena intuentur, eorum explicationibus vix fidem ha-
bcant. Ad icientiam ergo obtinendam, Primo quilibet
fibi probe perfpe&um habeat, quid efficiat, quibusque
notis dsgnofcatur illa res, cujus cögnitionem quarrimus.
Deinde disquirat quotupkx fit, aut quas diverias com-
prebendat fpecies; & denique tertio; udde fit, & cur fic
non aiiter comparata ftt, quibusque adeo argumenfis &
rationibus indoles ejus nifatur. In cafibus prasfentibus
& ftngularibus, hare omnia, per attentas obfervationes
aut initituta experimenta ino'agari debent: fed in univer-
falibus ac abftra&is addiicendis, meditando veriarrmr; id-
eoque ad primam qusftionem per genuinam refponde-
mus defimtionem: (écundam per divifionem rewfce infti-
tutam explicamus: Tertiana per folidam iolvimus demon- ftrationem. Qui omnia ha?c momenra rite percipit, ea-
demque apto & cohterenti ordine conjungit, iyfleroati-
cam fibi comparat cognitionem. Sic Botanicus non mo, do clara fed etiam folid'a gaudet cognitione herba«
rum, dum fingularum in iis partium, proprietatum &
effectuum in quibus ve! cum aliis conveniunt vel a fe invicem differunt, fibi perfpeSas habet; ideoque gra- mina, plantas atque arbores, in fuas claifes, genera &
fpecies referre valet: dum vulgus hare individua non ni- ii per ideas ieniuum uniformes fibi reprarfentat. Lilium quippe, violam & rolam , ut flores vulgo cogitamus^
antequam de difcrimineeorum cogitare incipiarafus. Cog-
nitionis eruditar inferior gradus efd, obfervatio rario-
rum fa&orum natura?& artis; adeoaue ad hiftoricam no-
titiam opinionum, meditationum & locutionum virorum
cruditorum, fimul extenditur. Sic eruditi dogmata Pia- tonis, lyftemata Ariftotelis, figmenta Cartefn, & expe-
A 3 rimen-
6 De Subßdils
rimenta ac conclufiones Newtoni hiflorice cognofcunt.
At ad cognitionis icientificae gradum non fufficit fola vul¬
garis eauilarum & opinionura notitia,ied accedere quo-
que debet perfpicientia effe£luum, fimilitudinis ac diiTimi- Jicudinis rei cum aliis, reliquarumque connexionuno,re·
fpeétu fpatii & temporis, qua; quo accuratior, amplior»
& ad plures res fimultaneas ac iuccefiivas refercur, eo perfe&ior magisque exafciata cognitio noilra fcientifica evadit. Sic cognitio unius animalis, plante ant mine-
ralis icientifica, ejus non tantum cauiTas & effedfcus, ve¬
rum etiam ad innumera alia individua relationes,velcon- venientiaé vel difconvenientise exarninatas, peripewlas &
harmonice ordinatas comprehendit»
§. Iii.
Cognitio humana dividitur in aclualem i? habituellem♦
Maxima pars fenfationum noflrarum & idearurn ad-
quifitarum,non fimul fed fucceilive tantum a mente con-
templari poteflj ideo cognitio noflra recle difpefei vide-
tur in aSlaalem & babitualem. Prior eil: operatio mentis, quae prsefentia idearum earumque harmonica coharrentia abfolvkur. Poilerior eil facilitas mentis noßra, qua, ex
pracedentibus objervationibus C meditationibus, verum fimi-
liumJibi poftea occurrentinm proprietates Iff velationes laten¬
tes, absque ulla molefla disqwßtione, qualibet data occafione, promte in memoriam revocare adobjeSla ac negotia qua- vis rite applicare novit, Sic qurvis peritus Anacomicus,
corpus bumanum videns, vifeera ejus cognoicit, licet de
hoc individuo, quod videt, ekpeumtntum fumierit nul- lum. Pari modo arborum fluclus antea pereeptos, ani-
rhäiium mores , & herbarum virtutes cognofcere dici- niur, eÖamfi de iis rebus non lemper cogitemus. Hinc quoque eil , quod nonnuüi ilatim ac quaeflio aliqua fue-
ric propofita, aut negotium quoddam eil geresdum,quid
Cognitionis Habitualis. 7 fa&u opus fit, quid ample£ti, quid affirmare, negare,,
aut limatius expendere conveniat, illico videant & de-
monflrent. Cognitio itaque habitualis fequitur a&ualem,,
& adquiritur plurium obje£torum fimilium attenta & re- petita perceptioneac mutua fenfionum comparatione.
Verum enim vero,'quia non omnes, qui veritatern quae- runt, eam adfequuntur, Ted e contraria haud rara ab il¬
la remoti, magnis & quamplurimis difficultatibus impli-
cantur, graviffima oritur quadtio , qua; genuina fit via
ad Cognitionen! hahitualem extendendam & perficiendam
ita ducens, ut fperaturn finem citius ac certius obtinere poiTimus. Quilibet horniη um certiiTime iis nafcitur or-
natus dotibus, iis initructus ienfibus & auxiliis, quibus
etiarn nuila praeeunte arte, nullis praeceptis dirigentibus^
in humana focietate, verum, rectum &: kudabile obfer-
vare ipie atque invenire,& ab aliis invemum aut priroo
reperfum agnofcere, & in muhis cafibus a falfo atque ab-
furdo fecernere par eil. Quin tarnen iftis animi dotibus
atque auxiliis a Naturae Auetore conceffis, idem quod corporis viribus ufu veniaty haud dubitare licet.. Quae
nempe artis & praeeptorum imperiti, proprio roarteas-
fequi poiTurnus, eadern longe facilius diredtionis benefi- cio, fecondum reguks obfervationibus ilabilitas,. mulfo-
que perledius attingimus & elaboramus. Artern eam in-
veftigamus, qua confirmati, quamque fedulo exercitio*
iequentes, tutius atque promtius fenfationes & cogita-
tiones noftras in via veritatis promoveamus, Hac in re
meum qualecunque coniilium fideliter proponam, non
quod pra· aiiis adeo fapere mihi videar,quippe qui. roste:
tenuitatis mihi abunde Tum confcius; Ted quod mea &
aliorum fludia hac meditatione juvare & dirigere, pro virili cupio. Largiatur precor (ummum Numen cona- tibus noflris eum iuccerfiim, ut omnia ad Divini nomi- nis gloriam tk Patriae cariilimae utilitatem feliciter tendanr,
§»m
t De Subfidiis
§. IV.
ProgreJJum cognitionis oftendit.
Ut vero omnis habitus crebris aktionibus adquiri-
tur, Ica cognitio noftra ad habitum deduci non poteft,
tu(i actiones, qu® ad ideas rerurn adquirendas & perfi-
ciendas requiruntur, rekte & prudenter fuerint inftitut®,
atqu® repetit®. Naturalis enim cognofcendi facultas, quaa- tumvis felix illa fuerit, atque ad ideas rerum formandas
& retinendas idonea, nihil tarnen illius ope pr®clari un- quam praeftari poteit, nifi exercitatio diligens accefTerit.
Haud aliter atque infans recens natus, pedes qnidem ha¬
bet ad ambulandum aptos, fed nifi ailvetudo acceflerit,
ambulare non difcit: pluribus vero greilibus per crebram
exercitationem prudenter inilitutis, eo tandem facultatem perducic, ut non ambulare tantum, fed curfum atque
faltationem inftituere commode podit. Primum igituc
ab eo,qui ad aliquam cognofcendi facilitarem pervenlre cupit, vel maxime requiritur, ut rerum quarumvis ex¬
aktas ideas comparare ftudear. Omnis enim cognitio hu¬
mana ab idearum contemplatione oritur, ideoque ideis
variis cohaerentibus, tanquam eleroentis iuis conftat. Ide¬
as adquirimus vel per fénfationem, vel perabilraktionern,
vel per idearum adquifitarum arbitrariam comparationem
& ordinationem d); quoties nempe ideas novas com·
pofitas fingimus & excogitamus. Ide® per reflektionem
arbitrariam format® e. g. entis immaterialis, intelligen-
tis, domini, numeri ternarii, &c fupponunt ideas abs¬
traktas, fine quibus concipi nequeunt. Abilrakti autem
conceptus, a plurium rerum fingularium percepta con- vementia formantur,& perabftraktorum ulteriorem cotxi*
pa- Cfr. Knutxen in Logica §, §. 355· & G· P· Mejers Un- terfuchung Verfchiedener Materien aus der Weltweisheit Dritter Thei!,
fechftc unterfuchungton dera urfprnng der MenfchlichenÉrkentniis§t4»
Cognition!s Hahitualis. 9
parstionem Sc conformitatem, magis abftracli & univer- iales evadunt. Hinc evidens eil, omnem noftram Cog¬
nitionen! a fenfationibus incipere, feniusqueexternos &
internös, omnem idearum fuppelle&ilem & primam me- ditandi materiam nobis fuppeditare. Quoniam itaque u- fu & adplicatione virium & facultatum naturalium, apti
& exercitati evadimus, ut operationes arduas ac compo- fitas facilius, citius & tutius peragere queamus: ideo in cognitione noftraadquirenda Sc augenda, iemper initium
fieri debet ab iis, qua? ienfibus objici Sc percipi poiTunt, indeque ad abflracta & intelleftualia fenfim progredien-
dnm: prius efiedlum cbfervare decet, quam de cauflis indagandis medkatic infhtuatur: a facilioribus itaque com·
munibus Sc maxime obviis, pedem promovere aebemus
ad ea, qua? difficiliora Sc minus obvia, Sc a fingularibus
tanquam notioribus, ad abitra^tos eonceptus facilius per- venimus. Eam quippe facile quisque experitur mentis
iua? eile naturam, ut idea? fint faciliores, quominus fint
abftradae, Sc quo propius ad ea, qua? in fenius incur-
runt, accedant. Nihil ergo magis cognitionis Sc intel¬
ligentia? noftrce indoli contrarium eile poteft, quam ab
univerfalibus Sc abftra&is,cogitandi & informandi initium facere,; eaque ratione vires ingenii ac judicii potius de¬
bi Iitantur quam acuuntur. In arbitraria idearum com-
binatione, a fimplicioribus ienfationibus & facilioribus perceptionibus quafigradatim progredimur ad magis com·
pofitas. Quicunque in fcientiis tradendis ea cum arte
procedit, ut per exempla nota Sc obfervationes familiä¬
res, inculcet & excitet eas perceptiones particulares, &
judicia intuitiva, a quibus per induftionem formantur
notiones & regula? generaliores, qu^ terminis abftra&is fignificantur; id obtinet, ut auditores fui, non tarn ab alio doceri, quam fe lpfi erudire videanturj mox enim dicenda jam pracvident & a pofitis principiis fluere con-
B ie,
10 De Subßdiis ^
iequentias, jam ante cernere incrpiunt,quam illas-ipfis ape-
riantur: qua docendi ratione nuila eft, unde plus virium
acuminis & ingenii auditorum animi colligant e), Quan-
do quis hoc modo ftudium Mathefeos dirigit, difficii-
lirn« demonftrationes pari facilitate percipiuntur,, ac iim- plieiflfrm« η otiones in ftudiorum initio. Unitatibus ad-
ditis & conjundlis, pueri (uccefTive Tibi ha bitum nume- randi a duo & cribus usque ad centum comparanc j).
Pari quoque ratione, in eventibus futuris pr«videndis
verfamur,. a cognitis & perceptis ad incognita & conne-
xa concludimus; Ideam «terna; falutis, cujus indolem in¬
tuitive-obiervare non poiTumüs, nobis ratiocinan-do for¬
ma-mus , ex fenfatione felicitatis & dele&ationis durabi«-
Iis hujus vit«.. Sic quoque inventor arcificiof« cujus-
dam machin«, ex vifibilibus partibus & efFeilibus ante«
cognitis, novum quoddam compofitum meditanda ex.- cogitat, eoque modo caußam inviübilem , ejusque oc-
cultam naturam, fenilbus minime obviam pr«ientic.
J. V.
Yrimus zf facillimus cognitionis humana gradus*
efl, clara verum in fenfus imurrentium ob*
ßwatio zjf attenta comparntio».
Quilibet hnmo priu>s ientit objecla, quam de-i» lo-
qurtur & ratiocinatur. Sine pr«viis claris fenfationibus,
aliorum verba & ierrnonem, nemo re£le inteliigere pot- eft. Nihil durum, nihil molle„nihil Jäuidum vel firmum
judicare vaiemus, niii taciu & oculis adhibitis, nihil et«
km fine Iiis de coloribus & figur» corporum; nihil ds
©doribus, nihil de faporibus fine papill» nerveis, in na>
ri-
e) Vit?;. Condttltic Ejfai fur l" origint des Counoijf hitmnin P'. IL
Sscti. II. Chap. IV. §. LI. png. 29(f.
f X Diclionaire Encyclopedique- Tit. Entenclement;.
Cognitionis Habitualis; II
ribus & lingua, de fono fine organo auditus nihil. Ver·
bo, non alia cenfenda eil via perveniendi ad notitiam
corporum & eorum quos produnt efFe&uum, quam ad
eosdem attendendo effeilus, in ienius conilanter operan-
tes. Adeoque quicquid his in rebus proficiiur, qusecun-
que paratur certa cognitio, ilia experientis tribuenda eil
univeriä. Hinc admodum utile & neceilarium eil, ado·
lefcentes a ceneris annis obfervationibus quibusvis rerum näturalium , ius cetati proportionatis aduefacere. Quem
in finem excitanda, alenda & augenda in pueris eil na¬
turalis difcendi cupiditas & curiofitas, eos laudando, cum
inquirunt & qusftiones proponunt, iisque relpondendo
clare iemper &vere, de omni bus rebus,qua? eorum captui
accommodats funt. Habitum in omnibus occaiionibus res
occurrentes accurate obfervandi contnahere,maximi in o- mni vits genere momenti eil. Sunt enim qui curfim
& absque attentione omnia vident & ientiunt, nihilque
cum aliis comparando rite obfervant. Maria ac terras iili percurrerent, nec peritiores evaderent, quod plures
res conferre neiciant. Alii vero, etiam in iolitudine, ru-
re vel cum plebejis & pailoribus, novas ideas cohsren-
tes, fuis obfervationibus aut colloquiis adquirunt. Hinc
multa & varia opera naturs & artis, fspius &variis cir-
cumflantiis pueris & adoleicentibus funt monilranda, &
per partes exponenda atque examinanda. Et ii ipfa ob*
jefta prsientia exhiberi nequeunt, typi corporei, aelinea·
tiones, praefertim coloribus ad vivum expreifs, maximas
funt utiiitatis. Qui in rebus artis excellentiflima exem-
pla obfervavit, guflum adquirit mcliorem & certiorem.
Sic qui non alias quam Raphaélis tabulas confpexit, pi-
äuras mediocres sftimare & admirari nequit. Eandem
quoque vim habent egregia exempla virtutis, amoris, grati animi & beneficentias erga miferos & opprefTos,
«juando ab infantia diligenter obicrvantur, una cum vi»
B 2, . 110·-
12 ; De Subßdiis
tiorum oppoiieorum detcflatione. Hoc enim modo co- piam fa&orum & idearuno ac judiciorum utilium memo¬
ria; inprimunr, quibus in fotius vitas curfu poftmodum
juvantur & iiiuminantur. Et quo magis idearum & ob-
fervationum numerus augetur, eo ampiiorem reflexio-
nis ac judicii a&ivi materiam confequimur, eoque Ion- gius extenditur ufus intellerlus & rationis, Qui enim u- nius tantum gencris perceptionibus confiderandis invigt·
krunt, ardtiilimam in cogitando faculcacem contrahune,
& de aliis rebus plerumque male ac praspoilere judicantj
praeterea omnes artes & fcientias cognatione quadam
fororio vincnlo ita conne£luntur, ut in una longius ppo- gredi nemo queat, qui elementorum & primorum prin- cipiorum alterius, plane expcrs eil. Eruditis ergo incer-
to & definito ftudiorum genere, profe^to non glorias eil,
ii omnium aliarum erudstionis partium, in qiubus pra- pter fines iuos non illaudabiles verfari vel non volue-
runt, vel non potuerunt, ita ignari funt, ut ad quamlibet quieflionem ex harum una, magis muti fint ac pifces»
Vel unicam quippe diiciplinam re£tiiBme fcire, ied in
cunftis aliis profundiillmam cum jure profiteri ignoran·
tiam , cognitionis evincit nunquam laudabilem, faepi«
usque pernrciofam angufliam g); Cavendum tarnen ne
nimia multitudo rerum fimul cognoicendarum, animum
obruat & confufionem inferat; iucceffive multo accura-i tiores plurium obje&orum ideas adquirimus. Interim ta¬
rnen conftat, adolefcentes rerum varietate dele&ari, id-
eoque quatuor hofrarum intervallo, libentius tria diverfa
objecla contemplantur, quam unicum duabus horis con-
tinuis coniiderant. Unum ergo ffcudiuro, alteri tanquann attenttonis recreatio & oble&amentum iuccedere debet, mullaque tunc metuenda eil rerum perceptarum in me¬
mo»
g) ViJe (Ts Foeriteri Diicurfum Prac!. §. II» «d Sciographiana Eqp
«yclopedi« Pkiio£> ab Alex« Gottk Bautnjartea*
Cognitionii UaUlualis. 13
moria confufio, quando attencio in priori objecto con- fiderando jam ante fatigata Sc ab eo quafi averia eil» Tres itaque diverfn ledliones ante prandium, fotidemque a- liae exercitationes poil meridiem, videntur ab adolefcen-
tibus cum fru£lu inftitui poile» Nulium ergo diem vel
tempus idoneum facile prsetermittere debemus,quoCog¬
nitionen! nofrram non reddimus ampliorem & clariorem»
Obférvationes quippe fieri poifunt frequentes & multi- plicis generis, tam phyfica:, quam Etbicaj, Politicas, Ci¬
viles , juridica: Sc Theologien. Nullus enim eil locus,
eveneu», circumilantia, focietas, tempus, unde viro at>
tento & feiendi cupido, alieujus utilis obiervationis ma·
teria fuppeditari non queat.
Nota:
In omni informations, ftudioie fugienefa funt re-
fponfa vaga Sc indeterminata, verba potius Sc nomina,
quam rerum indolem indicantia. Sic enim ideis imper- fecüs, obfeuris Sc meris vocabulis contenti eiTe ailue- feunt, audientes, adeoque a rerum ipfarum ieniu & ex- amine abdueuntur. Exempli cauila, ofFeratur puero pir
icis, quseratque quid fit? Reponitur pifeis. Hoc nomen memoria mandat, neque quidquam ulterius exqüirit; ii
vero ab eo poflea qunras, an feiat quid fit, illico rege·
ret efle pifeem, & fibi rem notam eile exiitimabit, licet pifeis notae Sc proprietates ei penitus fint ignotae. Pra2-
ftat vero nefeire Sc inam ignorantiam ientire, quam vä¬
fta cognitionis opinione deeeptum eile b).
f VI.
Succedit diftintta pereeptia♦
Quo vero tenacius menti noilrse hnreant notiones clarae, atque adeo habitus cognolcendi firmior & perfe-
B 3 äior
fr) vid. Düiionaire Encyciopedique Tit. Abfttaöion.
(
