Dissertatio chemica de fonte acidulari Dannemarkensi, quam consentiente amplissima facultate philosophica, publico examini submittunt, præses mag. Torb. Bergman, ... et respondens stipendiarius Stieglerianus Carolus Henr. Wertmüller, Stockholmiensis, in a

/f

DiJJertatio

Chemien D E

5

FÖNTE

AC1DULARI

DANNEMARKENSI.

Chiam,

Confentiente

amplißima

Facultate

_{Fhilofophica,}

publica

examini

Juhnittunt%

Pra:fes

MAG.

_TORB.

_BERGMAN,

Cliemiae Prof; _{Reg. & Ord. Eqnes aur. Regii ordinis de Wafa;} »ec non _{Acad.Imp. N. C., Acad. Scientiarum Stockholmienfi*}

Societatuinque Londinenfis & Upfalienfis membium, Et

Refpondens

Stipendiarius Stieglertariul

Carolus Henr.

_Wertmüller,

Stockholmienlis,

In Aud. Carolino Majori die _{15 Dec, 1773.} Horis a, m, _Solitis,

UPSALIJE, TypiS EDMANNIAKISi

VIR O

AmpliJJimo

atqite

Experientiffimo,

D:no

_{JOHANNI ULRICO}

WERTMÜLLER

MEDICO

_REGIO,

Parenti Optimo,

pagell

as

hafte*

ßudiorum

fuorum

pmnitias

eas-demque tenerrim<s

pietatis

t

efter

as

certifjmas,

Jacratas voluit.

Film _{•beåientifimn*}

Til

Författaren.

f~\m_{jag formaga}

_hade

_fåtty

At kunna (kildra,Jom jig ville,

Et rent, et _{qvickt, et}

_lyckligt

Jnille%

Et hjerta känßofullt och godt,

En adel _{upfyn, /Wrf}

_feder,

Som fvara mot det innres heder\ Min drift då fkulle leda mig,

At detta ämne värdigt måla,

Och _{fjelf, «*/>2 W/z, Du (kulle}

_tåla

t

At _{jag mitt}

_Mbnfter

_tog

_{af Dig.}

Men ach! Din _{tekning år}

_für

_klar

At ut_{af konften något låna:}

Och hvartilJkall en afhild tjåna, Når man Originalet har l

Når_{jag, min Van, Ditt fållfkap ågert} Ditt _{våfend detta allt mig fåger:}

Och når til annan ort Du _går,

Sa _(kall uti mitt brbfl Ditt minne Baß bilda den, hvars adla finne

Har_{fägnat mina ungdoms är.}

De _j

FÖNTE ACIDULARI

DANNEMARKENSI.

Tales _Jünt

_ä'qüx,

_{qualis terra per quam}

_fluunt.

uobus _{potiHlmum mödis morbos, quibus corpus}

noftrum _{adfligitur, innumeros tollere, aut (altem}

mitigare conäneur Machaonia? artis magiftri. Aut enim

remedia fortiora , qu« inträ paucas horas intentum

prxftänt efFedtum $ aut debiliora, exigua fepeque

repetitä

doli _{lumenda, präfcribunt, qua? polt plures tandem}

heb-domadas aut menfes vim fuam exferunt. His

adnu-merantur non immerito _{aqua; minerales, quae}

admiran-das _{quotidie efficiunt curationes, alia fepe methodo,} huc _{ufque nota, vix obtinendas. Ha;c autem medendi}

virtus non foli aqu^ per _{fe fpe&atse, utpote qua;}

fic

eandem _{ubique haberet efficaciam, Ted foluris atque}

im-mixtis _{particulis, qua; materiam hanc fluidam, velut}

fuum _{vehiculum, armant quafi atque allevant, in} pri-

Plinius-;§. i

4 De Fönte

Acidiilari

mis efl: tribuenda. Hinc cordati omnis xv\ medici fir«

mura fcientias falutari fundamentum fubminiftraturi,

a-quas

medicatas,

feu peculiari

vi

fänandi

confpicuas,

che-mico examini fubjicere confultum duxerunt. Qui finis>

eximius, fi ante hasc debita adcuratione

obtentus

fuis-fet, de vero quarumlibet aquarum mineralium

ufu &

fru3u exacliflime jam poflemus judicare. Ubi

enitn-medicamentorum _{coropofitiones rite cognofcimus,}

eo-rumque efFe&us

ad1

varias

occafiones

adcurate obferva«

mus, ftabilis tandem & folida virium obtinetur

cogni-tio, mirum quantum profutura, ubicunque poftraodum*

eadem _{proportione & pari modo inveniuntur} comrnix-tx materias _{ingredientes. Ratio autem, cur huc ul'que}

fcientia adeo neceflaria _{adquiri non potuerit, ha^c pro*}

cul dubioefl,quodeompleta aqua; exploratio

intercdifficiii-ora fit problemata Chemica. Materias loluta; mukiplicis

plerumque

funt indolis

& minimas

fimul

quanticatis.

Huc accedtt, quod ex prascipuis haud paucae, quoad

ve-ram indoLem ad noftra _{usque tempora} fuerint

incogni-tx'i unde-examina _{aquarum, maxima licet cura atque}

diligentia inftituta, non potuerunt non multum habere

imperfe^ionis a\

Poflhac nulla _{analyfis firma ac genuina efl habenda^} antequam ex aqua pura & particulis analytice deteclis*

per Synthefin produci poflit alia,, quae naturali

explo-randa; _{prorfus fit conformis..}

§. II.

å) Vide Gomméntifrium de ccido demis Stockhölmenfis pro anno

Damumavhnfi. J

§. II.

Tons acidularis _{jam paulium curatius exäminandus,}

in _paroecia

_{Darmemarkenfi}

_fitus

_eft,

_tres

_circifer

qua-drantes milliaris verfus auftrum _{Upfalia diflans. In}

vi--cinia varias inveniuntur venas _{aqua? mineralis:}

_led

_quas pra? ceteris

fuerufit

ufitata?

quatuor

potiflimum funt,

mi*

nimo intcr fe _{fpatio disjuntä?, & per argillam in prato} Wallbvenfi exfilientes. Hae anno dudum ₁₇₃₃ dete&aB

acidula?, _{fingularique mukorum comrnodo frequentatas,}

poflea , nelcio quo

fato,

defertas atque ad vernum

tern-pus Itujus anni fuerunt neg'evtac b), Tum enim

Chi-rurgus Legionis Uplandicac experienti/Iimus Dominus

Abr. _{Söderberg non tantum decens his aptavit}

recep-caculum, led etjam neceffariam asdem curavit fuperflru-endam; _paullum tarnen propius, quam antea, ad viam

regiam. Atque hunc deinde fontem medicatum infignis hominurn multitudo per seftatem proxime

prseterlapfam

non fine fruftu frequentavit. _{Situs maxime eil planus,}

fed verfus _{plagas inter auflrum & occidentem locatas, e}

longinquo

monticulus exfurgit,

unde hane mineralem aquam originem

ducere

pröbabilis .éft conje&ura.

A 2 _{§. III.}

i)Duuis .Dr.J, G.Watterius,-Prof. his acidulis efFe£he, fed mnltamfot% •& _{Eques Celeberritmis}, ante an- te hare aqua ab iilo tempore fubiit

nos dudum _$6 Fontis hujus pri- _{mutationem, quod comparatis intet*} mura deteÖi defcriptionem ecfidit fe _{experimentis, quae in illa & hac}

Jub titulo : fVålmente tankar om no'ilra _{delcription« comparent, facile} Dannetnarks halfobrun ; referun- _patcrcir.

6 De Fönte Aciäulari

§. III.

Vena? _{quatuor memorata? longe fupra centenos cam}

tharos aqua? per horas fingulas emittunt, qua? limpida

prorfus videtur, fed manifeftum tarnen obfervatur

discri-men, fi cum aquis ex fönte ad molendinumacademicum,

aut ad arcem vrbis regiam iito, fueric _{collata. Ubi per}

quietem ftagnat

fuperficies

colores refert iridis, ad

fundum vero ochra conipicitur flavefcens. Si a?des fon«

ti _{fuperftruvSta diu fuerit claufa, odor hepaticus haud}

obfcure fefe _{prodit, qui etjam quando in urna claufa}

pau-cis momentis _{quallatur aqua, admotis poflea nar aus}

di--ßin£fe-.poteift'

fentiri..

Sapor atramenfum refert, fed acidum tarnen _gra-»

tum & vividuno, quod alias acidulas, notabili quadam vi _infignes , tantopere volatiies reddit atque efficaces,.

heic _{magna ex parte}

_{deeffe deguffanti}

_{mox patev}

Temperatura aqua? intra nonum & decimum gra» dum _{frigus congelationis fuperat,.}

Gravitas _{fpecifira exigua eft & ad aquam deftillatam»} maxime ut _1,026 ad _1,000..

§. iv:

Ad _{quantifatem materia? fubtilis & volatilis, quse*} acidum aereurn feu _{atmosphxricum merito vocatur, in*}

hoc fönte acidulari content« _{explorandam varia}

inflitu--ta funt _{experimenta. Parte aqua? Dannemarkenfis una*}

diluci--Danneiuavkenfi- y

dilücide rubefcunt decem Tindturae Tornefolis plane

coeruleae; quatuor tarnen ejus partes non fantarr» coloris efficiunt mutationem , . quantam

praeftat

una aquse

Spa-dånx.

Saecharum Saturni _{cryftaUlfatum exigua}

_admodum

ex _{parte pr®cipitatur, &}

pretgrea

Jedimentum

_vix

tni-nuitur adrufo eidem aceto deftillato. Per _quafbationem in vitro ciaufo non _{major bullarum prodit}

numerus, quam in aquis fontanis communibus, pari

crai?tatis

mo«

do. Huc fi _{referas, qua: de fapore antear diximus,}

no-tabiiis _{heic elucet defedtus} acidi _{aerei, qui multo etjam}

lucuientius _{patefeit, cum toturo penu}

coqüendo exhau-ritur, colligitur & ad calorem medium feu 15 _gradus

fupra _{o, refrigeratur: tum enim unüsCanthargshujus Vix}

Cres _{pollices cubicos geometricos fovere deprehenditur}

fjf, quam ideo quantitatem fepties Spadanae ejusdem

vo-iuminis, immo duodecies _{continent aquse Pyrmontanar} ad nos

translata:.'-§: v;.

Ad materias omnes _{fixiores, quae calore coclionis} non _{avolant, obtinendas, portiones determinat® fequenti} rno :o _evaporabanf:

aqua quatuor minutis codfeioni ex«

pofita refrigerabatur & fiitrata materiam dedic ochrae fi«

milern, quae pro cantharo quovis pondere aequabat afles

d). Conftanti quadam exficcandi methodö opus

A _{31 éft}

i) Vid.§. IV Diflertationis om Up. d) 1 granumponderis MedicinaKs

fatt kdUe vatten, anno 1770c Svecici i,2875afles adcurateefticir,'&

I 'De Fönte ActdüUri

eft, antequam

refidua

bilanci

committurttur,

älioquin

in-gens ponderis diverfitas

facile

poteft oriri,

ideoque

fm~

gula heic colle&a per quindecim roinuta

igni

100

gra-duum _{exponebantur. Ebullitionis}

_calorem

_ubique

fncil-lime invenire & _{ufurpate poilumus;}

_qui

_ig?tur

_ad

fi»

nem öbtinendum maxime videtur idoneus. Prima

ha?c

filtratio inftituebatur ad

experiendum,

utrum

calcis

aut

magncfite

aibae,

acido aéreo

foiufa?,

quidpiam

adeilet,

hac enim calore fupra memorato

copiam

acidi,

ad

ioiu-tionem neceiTani amittunt, feparantur Sc cum

och:

a

in

filcro remanent. In

praefenti

nuilum

earum

notabile

inventum fuit vcftigium 5 nam

refidium

ne

minimam

qoidem cum

acidis

effervefcentiam

oflendebat.

Conti-nuabatur deinde coäio ufque

dum

novem, ex

decem

a-quse primum

infufac

partibus, evaporaverant,

Sc

hltratio-ne interata inventum eft pro

quovis cantharo

fcu-i

men-furse omnes numeri fequentes

refpondent,

nifi

aliterex-prefle

fuerit

fcriptum,

quod jam

femel

indicafle

fuffici-at, ) ficcum refiduum 3^

aflium.

Reliquum

prorius

e-vaporatum

Sc

exficcatum

pondere

«quabat

20/3.

Sum¬

ma igitur habetur 26^

aftium,

quarum

natura

jam

.cu-ratius eil: examinanda,

$ n

Ferrum huic _aquoe

_{ineffe, ochra}

_teftatur,

_{nee non} fapor, color niger cum

adftringentibus Sc

coenileus

cum

alkali _{phlogiftieatQ.}

_Metallum

_vero

_heic

_vix

_ullam

fub-jre folutionem in

acido

volatili

,

ied gravi

valde Sc

fixo,

per-Dnmtmarkenfi. %

perlpicitur ex aqua, quae

quantunivis

dia libero

aéri

expofita, cum

jufta

tamen

adftringentium

portione

ni-grefcendi

facukatem retinet,

imrao

neque per

coctio-nem hxc adfeltio perit,, fed ad ultimam _{guttam perfiftit.} In aére nihilo minus ochra _{magis magisque fepav}

ratur, arque prout phlogißon ab aere attra&um, vel per'

ignem expulfum egreditür , acidum iners redditur,

& _{tantundcm, quantum antea, retinere nequit: ferrum}

enim folvendum tanto _{copiofius requirit ménftruum,}

quanto magis materia ejusdem

inflammabilis

minukur. Credunt nonnulli chemicorum noftri _{sevi, aquam} martialem ccrtecontinerevitriolumviride, ubicunque cum alkali _{phlogifticatö coeruleum generat}

_Beroiinenfe,

_quod

tamen _{experientias contrariatur, nam aqua deflillata,}

aci-doque aereo impraegnata, eundem parker dat colorem. In cafu _{prsefenti acidum vitrioli longe tutlus per alias} vias fefe prodir: fcilicet* materiis inträ minus fpatium reda&is, Saccharum faturniadditumfubtilklima pra?bet

gra-naangulata feu cryftallos, _{quae in aceto non} folvuntur;

fl vcro _per alkali fixum vegetabile ferrum féparatur

ve-rus _{per cryflallifätionem obtinetur tartåtus vitrioiatus,}

qua? fieri non poilent, nifi acidum adedet vitrioli, in cafu _{priori cum plumbo, & in pofteriori cum alkali fefe}

conjungens.

Copiam ferri explorandam nonnulli ita ftatuunf, uts totum refiduum _{poft elixationem, aqua pura fachm, ex*} ficcatum & _{p.onderatum,JufFundatur aliquo trium}

i© De Fönte Aciäulari

torum acidcrum mmerilium, _quo poflea decantato roada lavatur, exficqatur _& denuo ponderatur, ubi

dif-ferentia _{prodic pondus ferri. Harc quidcm methodus}

pro-fpere fätis procedit; fed caute obfervandum

eil:,

ne

ni-mium., aut nimis forte adhibeatur aeidum, aut jufto

di-Utius infufum permaneat, ut enim Gypfum fingulis

ho-ruro trium folvi poteft, ita _{pro re nata plus vel minus,}

itürao tgta

_gypfi

_quantitas

_fimul

_abif,

_{fi in}

_refiduo

ad-fuerit, & operatio non fatis prudenter inftituatur.

Tu-tiflime orane ferrum _{per alkali phlogifticatum}

pracci-pitatur, licet hacc methodus, maxime ob diuturnaro fil-trationem , fit paullum magis molefla. Ex aquce Dan*

nemarkenfis cantharo uno mart.ialis iedimeoti hac via

n| alles

obtinentur,

feparatis

antea per

quplicem

fii-trationem affibus (§. V;, quorum 3 faltem ochräceac

funt naturac & fere refpondént 9 ailibus vitrioli ; cum enim hoc fal metallicum folvitur, précipitatur,

cölligi-tur, duuitur,

exficcatiir

& ponderatur tertiam tantum partera

terreftrem

effe

compenmus.

Coerulei

vero

Be-rolinenfis partes

fex,"

ejusdem falls cryftallifati eircicer quinque

requirunt.

i Vif.

Quando ferrum 'ex refiduo feparatur per aeidum , albida comparer materia pondere 18 aflium. Hase o*

mnes fere Gypfi propriefates oftendit, quod etjam in ochra

primis

colle&a ültrationibus

adeft

(§. V),

hcec

enim

refidua, praeeipue pofierius, ad tubum

camentatorium

facilli-Dannemarkenji, x* facilüme cgm ebullitione quadam fuper carbone in _grana rotunda _{liquefcunt, quge a magnete attrahuntur, fi non}

nimis diu in _{igne manlerint; Materiam hane}

_gypfeam

efle,diffi:ilis ejus folutio per aquam fa tis probat,atque

et-jam habitus in igne, fivc fola

fuerit, five

aliis

commix-ta; _prrdertim vero

hoc docet

decompofitio via

hu-ii)ida per- alkali

fixumj fic

enim yera

calx

pra^cipitatur

& _per

_{cryftallifationem}

_tartarus

_obtinetur

_vitriolatus,

vel

Sal Glauberi, prout ex vegetabili aut

rninerali

regno

al¬

kali fuerat defumtum»

§.

VIII-Si non modo omne ferrum, (ed etiam

Gypfum

acido folvitur _{(§. V[. VII), dimidia}

_vel

_tota

aflis

rema-net _pulveris

tenuiftirni,

qui

_ne

quidem

_per

co&ionem

acidis folvitur. Hic lotus atque exploratus

materiam

plane

refert

filiceam.

§. IX.

Aqua ad elixandum

adhibita

(§.

VI\

Iente

evapo.

rando, perfektas tandem

ponit

cryftallos Salis

Glauberi

circiter 4 aflium, qua? non

ferri

continent

magis,

quam quod aquam

cryftallilationis

comitari

potuit. Lixivium

poftea reliquum

fubviridem

habet

colorem,

neque

fa-cile in _cryftallos

_concrefcit,

fed

_per

exficcationcm

_tan¬ dem dat maftam (alinam 3 Aftium, in aére

deliquefcen-tem, adftringente

fimulque falfo

prsedicam

fapore. Haec

inftitutis

_{experimentis>}

_{in primis}

prascipitantibus,

trio-itt _{Be Fonte Åciduluri}

triolum _{majori ex parte efle deprehenditur, fed}

pblo-gifto valde _{fpoliatum, & pauxiilo Salium Glauberi 5c}

Culinaris _commixtum. Horum _{pofterius partim}

fapo-re, partim una vel altera _{cryftallo cubica,}

_led

praeci-pueacido vitrioli concentrato infufo, _{proditur, humido}

enim _{corpore fuperne admotOj fumus oritur grifeus &}

acris, odore acidi falis communis,

§. X.

Ex allatis _{conftat, cantharum unum aqux}

minera-lis Dannemarkenfis continere:

Acidi _{Atmofphaerici 3 poll. cub. Geom.}

Vitrioli Martis 18 Afs, _{§. §. VI. IX,}

Salis Glauberi _{4^ §. IX.}

Gypfi 17 §. VII.

Salis _{Culinaris vix} 1 _{§. IX.}

Silicis fere 1 _{§. VIII.5}

Summa eft _{41§ adium, quae totum refiduum}

fic-cum multum _{fuperat (§. V), led hxc difFerentia ex}

a-qua cryftallifationis heic connumerata, quae in cafu

priori maxima ex _{parte per calorem erat feparata, eft}

derivanda. Hilce _{parcibus ingredientibus analytice}

de-teftis, _{eademque proportione cum aqua deffcillata, quae} empyreuma fuum _{amilit, adunatis, folutio obtinetur,} fa-pore _{ceterisque.qualitatibus} naturali _{prorlus fimilis; quae}

igitur fynthefis _{plane confirmat analyfin in}

praeceden-tibus _{defcriptam. Praeterea tarnen}

aliquantulum

conti-nent _{extraftiyi vegetabilis acidulae}

Dannemarkenfes, a ra¬

Dannemavkenfi. *3

dicibus forte, quas in viis luis fubterraneis

lavavit.

Hinc quoque

claritatem nonnihil obfcurari

vero perquam eft

fimile _{(§. III). Proditur hoc mucilaginolum prsefertim}

fufco _{quodam combuftibili, quod nonnulla fequitur}

refidua, & in fpecie filiceum (§. VIII), imrao ra-menta qusedam vegetabilia

interdura

nudis _oculis obfer-vantur.

Superficies mukicolor non

eft

pinguedo qutedarn

mineralis, fed ferrum phlogifto certo gradu privatum.

Tales in lolutionibus falium _{quorumdam merallicorum,} expofitis aéri, enatant,

quin

etjam

a ferro in aqua per

acidum _{atmosphsricum foluto} , feparantur. Aér

prin-cipium inflammabile fortiter attrahit, multisque

cora-pertum eft experimentis, calces metallicas ex inutata

phlogifti quantitate variare colorera. Odor hepaticus

le-vifilmum certe fcft fpecimen ipfius modi, quo natura ad

hane aquam

particulis

mineralibus

impreegnandam utitur.

§. XI.

Talia funt contenta fonds acidularis Dannemarken-fis, _{Aquas hujus utilitatem} *&:

ulum explicare, nofiri

non eft _inftituti, in _{genere autem} perfpicuum efi, _eam

efficacia difFere ab aliis _{fubtilioribus, quae rnartiale,}

a-cido _{atmofphaerico lolutum tenent. Quamvis autem,}

quod hifce quotidie pradlatur, vix ac ne vix quidem

effi-cere _{valeat, verifimile tarnen}

eft, eam in aliis cafibus

majori vi & facultate eisdem antecellere.

14 De Fönte

Acidulari

Dannemarkenß.

De cetero vitriolum & _{Gypfum proprie heic} agunt, reliquae enim materiae tam

tenoi adfuoc

quantitate

, ut

parum aut nihil in effe^tum

inflüant.

Ad

Gypfum quod

attinet, deprehenditur illud in aqua

Pyrmontana,

aliisque

bene multis, medendi virtute

ceiebraiiflimis.

Magni

omnino

res

eß

verum

latebras dimovere,

nec

contentum exteriöre _ejus

conjpettu,

introjpicere

in divina _{fecreta defcendere„}