Dissertatio chemica de terra silicea, quam, venia amplissimae fac. phil. praeside Mag. Torb. Bergman ... publice ventilandam sistit stipendiarius Hyltingianus, König Alexander Grönlund, in auditorio Gustaviano die XXIV Nov. anno 1779. H. a. m. s

DISSERTA TIO CHE M J C A DE

TERRA

_SILICEA,

QUAM,

VENIA AMPLISSlMvE FA C. PH IL. 4L PR AF,SIDE

Mag. TOR B.

_BERGMAN,

chemlt prof. reg. et _{ord,, nec non equite aur.}

reg. ord. de wasa ,

academle ups. h. t. rec70re,

PUBLICE VENTILAND AM S1SLIT

stipendiarius _{hyltingianus,}

KÖNIG

ALEXANDER

GRÖNLUND,

Rns La g oS»

IN AUDITORIO GUSTAVIANO DIE XXIV NOV.

ANNO _1779. H, A. M. S.

UPSA-LI-ffi,

58> De _{primoråiis Chemie*} V a

MONSIEUR

JEAN

ABRAHAM

G R I L

L

DIRECTEUR de la COMPAGNIE des

INDES ORIENTALES

et

CHEVALIER de L'ORDRE de VASA.

MONSIEUR

HENRI WILHELM

PEILL

- MAITRE

MESSIEURS

Les

graces,

dont

Vous m'avez

comblées, &

dont

Vous avéz fi fouvent honnorés mes parens, m'obli-ge^tnt

å

la

reconnoiffance

la plus-vivej je faiiis

cette-occafion de Vous lå _temoigner,

_{daignez Messieurs}

recevoir ce petit _ouvrage

Academique

_{comme une}

faible _marque

_de

_mon

_refpeO:.

_Les

_voeux

_ardens,

que

je

fais

pour votre

prosperité,

font

une

(uite

des

fentiments _que

_m'infpirent

_vos

_bienfaits.

Jai

Fhonneur

d'etre

avec

le plus

profond

refpe£t

MESSIÉURS

VOTRE

tres htitnble tris _{obe'ijjant ferviteur}

58 De _primordiis

KYRKOHERDEN

ÖFVER ALUNDA och MORKARA

FÖRSAMLINGAR,

högårevördige

och

höglårde

magister,

Herr

MICHAEL

GRÖNLUND,

samt högådla fru

ALEN

I

A,

S

MINE HULDASTE

FÖRÅLDRAR!

"a länge IUfel flns0 [omjordens

fkrymflor

gömma,

Så _{länge ämnen ges,}

_{hvaraf den}

_urfprung

_betr,

Skalljog med eld och nit den étna

vård.

berömma,

Som Himlen _{mig forlänt ntaf min}

_MOR

_och

FAR,

Med ämnets hårda halt ej hjertat fig forenar

Det altid ömma fkall for DEM mitt väl

beredt;

Och da man Jer min flit, _at

forfka

ibland Renar,

Så har man äfven prof af EDER

huldhet

fe

dt,

FÖRÅLDRAR! deffa blad /ku1 EDERT

foford

tyda,

Ty det är EDER gttnft

fom

dem i

Ijiijet

ger.

Tillåten EDERT Namn, at mina yrkenpryda,

Om _{något utaf dem är värdigt}

_helgas

_ER.

af

MINE HULDASTE

FÖRÅLDRARS

ödmjuk•lydigde Son e

DE

TERRA SILICEA.

Sunt _{aliquot quoque}

res, quarum tiliam dicere caufam Noii _{fatis efi.}

Lucretius.

§. I.

Introitus Hiftoricus.

Quod

gium dudum

in primis

e

_{apudTHEOPHRASTUM Ereßum}

filice

confici

queat

vitrum

egre-noratum _{reperimus a\ & hinc forte}

poftea

la-'

pides, vitro ope alkalini falis gcnerando idonei,

vitrefcibiles didti fuerunt. Nonnulli _{quidem hanc ita}

ex-plicant denominationem, ut ea indicatarn credant mediante

igne liquefcendi facultatem fine additione alius _cujusdam

corporis, fed quum per fe valde fint refra&ariae hae

ma-teriee, vero eft fimilior _{prior ratio.}

Noftris diebus filiceas vocavit Dr. _{POTT, 8c pofl}

illum D. _{CRONSTEDT, aliique,}

quae antea vitrefcibiles

andiebant: _{harumque genuina criteria primus}

anno 1746

explicaffe videtur Celebris Berolinenfium _Chemicus, mo¬

do _{nominatus, faltim luculentius,}

quam ullus antea deter-minavit, _{fimulque quo fe modo habeant via ficca} cum

diverfis, tarn _{falibus, quam terris varie commixtae}

,

ftu-pendo labore enodavit b). _{Vulgo quidem ejus duritiei}

lapides , ut chalybe percuffi fcintillas edanr ? filicei

ap-pellantur, fed hsec proprietas a _particularum nexu ma¬

gis, quam ab indole materiei _pendet.

A

Liquo-/1) De Lapidibns 84»

5& De _{primordiis Qhemia*}

De Terra Silicea.

Liqviorem filicum primus, ni fallimur, clare defcripfit

GLAUBERUS c), J. B. van HELMONT de vitro ta¬

rnen adfeverat, quod nimio alkali conflatum in loco

hu-mido _{deliquefcat & ope acidi mittat tantum filicis,}

quan-tum vitro conficiendo fuit adhibitum d).

Qua principia Sc compoßrionem parum examinati

flint _{lapides filicei. Eosdem repetita}

_calcinatione

_in

ter-ram abforbentem refolvi adferit GEOFFROI e). C.

NEUMAN refert fe ex illis deftillando elicuiffe oleofum

empyrevmaticum, quo

virefcebat fyrupus violarum

,

Sc

acidum vitrioli concentratum odorem fpiritus faJis

vola-tiiis _{fpargebat f). At LUDOVIC1}

_deftillando

_e

_filicum

libra una fe obtinuiße narrat _liquoris acidi drachmas

duas, fulphurei odoris, refiduum elixatum fapore ftyptico

aquam imbuilfe, ex qua, ope alkali tartari, decidebat

terra alba g). Similem liquorem acidum extricavit

CARL _b).

Cum fale ammoniaco fublimarum colore _variegato

una cum liquore viridi in recipiente adquiri perhibent

alii i). NEUMAN e cryftallis montanis, ope acidorum vegetabilium, quidquam calcis

extrahi pofie adfeverat,

non vero e _{quartfo: majori vi acida agere in} calcinatas

cryftallos: e filicis mollioris

drachma acido vitrioli

con-centrato folvi _{gr. 22, eodem} diluto _20, munatico _15",

nitrofo 16, aceto 10 gr., e filicibus autem igniariis Sc du-rioribus fere nihil clici k},

Pul-c) Furn. pars II.

d) De Terra.

i) juncker 1. c.

k) Prstl. Chehk t) Mem. de 1'Ac. de Paris, 1746.

f) Prxle£h Cbem.

g) Eph. N. G. Dec. I, an. 6 & 7.

De Terra Silicea. ₃

Pulverem _{quartfofum vel filiceum cum 2 vel 3}

al-Fali tartari partibus deftillatione per retortam fpumare

Sc _{liquorem acidum eftiare autumat GLAUBERUS,}

odo-re iimilem _{muriatico, fapore vero aliisque facultatibus}

diverfurn, quem e faie aikalino derivat/), STAHLIUS

vero triateriae lilicetE adfcribit _m).

Terram e _{liquore ülicum prcccipitatam acidis, iisdem}

perfecle foiubilem dicit POTT 11) Sc alumen vitriolico

gigni oj, quod poftea a D. BAUME adferitur p), _jure

vero _{negatur a Cl. F. A CARTHEUSER p),SCHEELIO}

r), aliisque s). Certa aquae quaotitate dilurum liquorem

ülicum acida üne _{praecipitatione ferre obfervavit Cl.}

J. C. F. MEYER t): nötabile pheenomenon, in

fequen-tibus _explicandum.

Tandem celebris _{PRIESTLEY, qui omnia corpora}

in auram _{refolvere tentar, e pulvere iiliceo, acido nitri}

humectato Sc vehementi _{igni expofito, apparatu idoneo}

collegit initio acidum aereum, dein aerem nitrofum Sc

vulgarem, poüremo autem aerem admodum purum, id-que eodem ordine maftam pluries hume&ando u).

Argillam inftar ßlicis fubtiliftime diviü, Sc hunc vi*

ciftim inftar _{argillae maxime condenfatse, conftderat}

ilhi-ftris Comes a BUFFON. _{Quo jure e fequentibus patebir.}

Ceterum _{qua ortum merito prseterimus au<ftorum lubri«}

cas _{conje&uras, e loco natali, ütu, aliisque, fbepe}

levifti-A 2 _mis,

O Furn. !. c. _{m) Vom Salzen.}

11) Animad. contra Eli.erum. _{0) Lithog. P. III. prsef.}

p) Man. de Chymie. q) Miner. Abh. 2 fiieil.

r) A£h Stockh. 1776.

0 Di(T. fur les Terres _geoponiques, couronnée de la Soc, _{Roy. del}

fciences de Montpellier 1'an. 1773.

f) Befchafr. der Berk Qefellfch. Band. I. «) Exper. on Air.

58 De _primordiis

_Qhemia«

4

De Terra Silicea.

Ulis _{petitas momentis, brevirer memoraturi fub}

deftilla-tione fluoris mineralis cumacido vitriolico,_aCl. SCHEELF.

fagaciter examinata, merum provocari filiceum quo

autem modo hoc _hat, fuo _in fequenribus loc<? disqai* retur.

S-

II-Criteria terne filiceae.

Ut in _{fequentibus omnis prtecaveatur ambiguitas,} in _{ipfo limine clare explicetur oportet, quid per terram}

filiceam indicatum velimus, eam nimirum , quam acida

vulgaria e liquore filicum praecipira'nt', inta&amque dein

relinquuntj quamvis abundantia. Solvunt quidem alkalini

fales etiam _{argillam, quam itidem deturbant acida, fed}

eam mox _{fufcipiunt, fi} fufficiente adfunduntur copia.

Hanc _{igitur ficco, ut ajunt, pede jam praeterimus, illam} qua prtecipuas proprietäres adumbraturi, quibus totidem

exhibentur media _{diagnofin juvantia,at heic eorum}

non-nifi paucas funt memorandas, quae inftar criteriorum

in-fervire _{poflunt. En maxime notabiles, quibus ab aliis} ha£tenus notis facile difcernitur.

Terra silicea confveta methodo omnium acidorum vim

eludit, excepto, quod a fluore minerali nomen trahit. Alkalibus vero flxis, _tarn humida, _quam Ikca via

folvi _{poteE, & quidem in pofieriori cafu cum infigni}

efFervefcantia in vitrum _abiens, eo flabilius, quo, ope

idonei _{ignis gradu, majorem maffbe fufte partem efiicit}

filiceum. Dimidio falis alkalini vitrum obrinetur darum

& valde _{durum, duplo aurem vel triplo mafla}

vitri-formis, quse atmosphgérae humiditate attrafta fponte

de.-liquefcit,

De Terra Si Ikea. _S

Sola _{igne vulgari nec funditur,}

ncc _{fatifcit, fubita}

vcro vel _{incalefcentia, vel}

refrigeratione opacatur, Sc in

minutula dehifcit fruftula. _{Opc ignis folvitur borace fine}

effervefcentia, fal vcro, _{qui microcofmicus vocari foler,}

illam tardiflime _{fimulque admodum}

parce fufcipir.

§• III.

Habitus cum _acidis.

A) Acidis vulgaribus, uci vitriolico, nitrofo Sc mu»

riatico, terram _{niipei* c liquore iilicum}

praecipiratam,

loram Sc _{adhuc madentern}

, folvere non _potuimus,

quam-vis in ftatu memoraro htec fit maxime _{qua fuperficiem}

ampliata, Sc prscterea pro qualibet parte vel mille adhi-:bitae fuerint acidi _concentrati,

per horam ebullientis.

Siliceum dein colle&um Sc lotum idem reddidit volumen

Sc rnenftruum illo _{nequaquam contarainatum}

reperiebatur.

Quae di&a funt omnino valenr de filicco _{puro , fi}

vero _{3 falis alkalini}

partes cum una _{quartfi colliquefcant}

in crucibulo _{vulgari, falinum fui}

ponderis fimul folvit

circiter ex _{ipf"a vafculi materia}

argillacea, quae addätis

acidis _{decidunt, iterum folvendce}

jufta _{menftrui copia, fed}

per fe patet argillaceum heic eile _{peregrinum immixtum,}

ad _{liquorem iilicum minime neceifario}

pertinens. Si

fufio in vafe ferreo _{peragitur, inquinamentum argilla¬}

ceum _delideratur,

quoties lubeat operationem repetere.

Qiiod filiceum _{peculiari encheirefi acida fubire}

vi-dcatur , mox in fequenribus explicabitur (§.

IV, C).

ß) Acidum _{fluoris mineralis numquam}

perfe&e terra

filicea _{fpoliatum adquiritur, ideoque}

ut plus minus ea

onuftum, non _{poteft non hebes}

reperiri. Heic adnotaffe

juvat, filiceum _{vocari, quod vel in recipiente}

fub.deftilla-tione acidi fluoris _{colligitur, vel dein ab eodem}

deponitur,

Ratio _{hujus denominationis ex}

fequenribus

patebit (§. V).

5& De _{primordiis Qhemia«}

6 De Terra Silicea.

Ut _{cxplorarerur hujus acidi folvendi virtus quartfum} tenerrime divifum latente,-O r i-O canthari continenti,'

indi-tum _{fuit, quse dein leviter obturata & in anguio}

rnu-fei _{repoüta. Duobus elapüs annis illa exammabarur,} Sc _{liquido effufo ad fundum concretse ocqurrebanr}

cry-Aalli _{13, parvis pilis magn.irudine com pa randie, figura}

vero _{plerteque irreguläres erant. Prteterea ipfa lagena}

intus, quousque liquido maduerat, obdu£ta reperiebstur

tenuifllma _{peilicula, quce vifum fere fugiebat, fradto}

de-nmin vitro feparanda, pellucidiflima & iridis ludens

coioribus.

Allata _{phaenomena multum Iilicei fufpenfum}

folutum-que teftantur, nura vero quidquam immifli fuerit fufce-ptum, non liquet, at parum vel nihil menftruum jam liibiiile conftat, quum ab initio, Sc quidem ope caloris, fub _{ipfa deftillatione tantum receperit, quantuni dein fub}

lenta _{evaporatione retinere impar fuit. Hinc ortse}

vidcn-tur _{cryftalli Sc} peilicula, _{atque hinc haud obfcure elucet}

caufa, quae acidi fluoris, confveta eliciti methodo, in

filiceum _{objeftum adiionem impedit.}

Alkali volatili _{filiceum, acido fluoris folutum} ,

opti-me _{dejicitur, Sc hac via una Iilicei in calore medio}

contineri _{reperta eft partibus 600 acidi adeo diluti, ut}

gravitas

fpecifica

non

nifl

1, 064 attingeret. Hoc

prseci-pitatum fingula poflidet criteria Iilicei puri (§ II). Quod

autem _utroque alkali fixo deturbatur, _{non purum}

exhi-bet _{filiceum, fed peculiarcm falem triplicem, filicea terra,}

acido fluoris Sc alkali _{compofitum, qui aqua fervida}

fol-vitur, quamvis aegre, praefertim alkali vegetabili

geni-tus, aqua vero calcis facile decomponitur, fluorem mi«

neralem _{regeneratum demittens, ideoque probe} di-ftinguendusSc minime cum illo confundendus, quod alkali

volatili _dejicitur.

De Terra Silicea. ₇

§• IV.

Habitus cum _{falibus alkalis.}

A) Via humida fåles alkalini fixi terram _filiceam co*

quendo adgrediuntur, fed vix nifi tenerrimam Sc e

li-quore filicum prcecipiratam. _{Alkali tartari, humido ex}

atmofphaera attracto _{fponte folutum, ebulliens fui} ponde-ris _{fufcipit circiter Sc}

liquor dein fub _{refrigeratione}

in _{gelatinam abit, quamvis initio}

aqua? _{pondere fedecies}

majore dilutus. Ha?c folutio _{portione cauftica,}

qua? huic

alkali _{numquam non ineft, efficirur,}

aératum enim hanc

terram _{refpuit, immo adveniente acido}

aéreo demittit

etiam caufticum.

Alkali volatile _{quamvis caufticum nihil heic}

valer.

E) Via ficca filiceam pra? ceteris terris _{appetuntalkalia}

fixa, idque ira, ut dimidium horum falium _{pondus cum}

illa in vitrum _{colliquefcat darum, durum Sc}

ftabile, quod

nulli alii ha&enus noras _obtingit.

Sub conjunctione

ve-hemens obfervarur _{effervefcentia, fed, Ii}

vapor jam

ad-fcendens _{colligitur, non nifi humidum Sc}

acidum aereum

examine _detegitur.

Aucta alkalini falis dofi _{refpedu filicei, vitrum}

obtinetur _{mollius, laxiusque, idque}

eo usque, ut _{duplo vel}

triplo adquiratur, quod humidum aereum attrahit Sc

to-tum _{quantum eo in}

liquorem refolvitur, qui a filiceo

fo-luto nomen _gerit.

C)Liquorhic filicum onmibus _{prascipitatur acidis,}

quum

alkali illis lubentius _adhasreat,

quam materias _{filiceae, qua?} ideo _{menftruo deftitura fundum}

petere _{cogitur. Siliceum}

hoc modo _{deturbatum textura}

gaudet quam maxime

am-pliata Sc

_fpongiofa,

_{aqua inflaturn, adeo ut ejusdem Volu¬}

men madidum _{faltim duodecies}

fuperet ficcum. Nec in.

De _{primordm Chemia*}

8, De Terra Silkea.

aqua magis contrahitur, quamvis per longum tempus in

Gadern _{quiefcat. Hinc liquor filicum mora & jufta}

prse-cipitantis dofi haud difficulter in gelatinam convertitur, praefertim quadruplo vel o£luplo aquae pondere dilutus , nam tum fluiditas ita eil _{temperata, ut prsecipitans facile}

filiceas _{particulas diveilere queat, & hce divulfk fimul}

totam _impiere maffam. Ar, ü _aqua uberior adfunditur ,

quse circiter quater & vigefes pondus liquoris fuperat,

hic _{limpidus maner, etfi fanrum inftillatum fuerit acidi,}

quanrum omoe requirit alkali, iramo etiam ultra

faturi-rarem. Hoc phamomenon _notatu eil dignifimum. En,

ni fallimur, rarionem.

Aqua diluente omnes parriculae filicese valde

remo-ventur, vel _potius fubtiliores funt per toram hane mas-fam diftraclte. Omni vero voluminis diminutione

am-pliatur fuperficies, <& cum illa contadlus fluidi ambienti?.

Licet _{igitur Iiliceum, uti fpecifice gravius, femper Fun«}

dum

_pétere

_{debear, inrerim tarnen in cafu praefenti refi*}

llentiam friclionis vincere _{ncquit, majori enim potentia}

opus eft vioe in defcendendo aperiendae, quam, qute locum

habet, differentia gravitatum fpecificarum. Reftant igitur

filicese moleculae in fluido _{fufpenfe, limulque invifibiles}

ram ob _{tenuitatem, quam} ob pelluciditatem. Si _vero

eva-poratione diminuirur volumen fluidi,

praefertim

co&ura,

quce fimul ejusdem & tenacitatem, & gravirarem minuit,

fecernitur filiceum,

Nimia _{qiioque aquae quantitate liquor filicum decom"}

ponitur, hac enim partim ira debiliratur menfrui

alka-lini _effcacia, ut foluto rerinendo fiat impar, partim etiam

acido aereo, aquae inhaerente, fatiatur.

D) _{Qiiod acidum fluoris filicum deturbet liquorem}

mi-rum forte videbitur, _{quum hoc acidum filiceam rerram}

De Terra Silicea.

9 avide _{arripiat, aft noreruc}

oportet, quod adhuc avidius

alkali _{fixum attrahar. Proeterea heic}

non merum _dejicitur

filiceum , Ted ram alkali, _{quam acidu footum}

, uti antea

indicatum elt _{(§. III), in.urroque}

tarnen cafu _qutedam

lociiin habet

_{diferepantia.}

_{Eteriim heic &}

acidum & al¬

kali, filiceo _{utrumque onuftum, ßbimet invicem}

occur-rnnt, dum vero acidum _{fluoris alkali}

fariatur, illud

tan-tum _{praebet filiceum,}

ideoque quod jam deponitur, aqute fufficiente _{quantirate totum quantum in calore}

medio

fol-vitur & in carbone _{ope tubi ferruminatorii facile}

fun«

ditur, _fphaerulam exhibens _{peliucidam, qua: tarnen}

fluidi-tate amifTa fit _{opaca & alba. Similiter fe}

gerit, quod

acido fluoris e _{liquore Ulicum}

proeeipitatur, paullo

mi-nori tantum fblubilitate & _{liquefcendi facultate}

preeditum,

e _{majori ftne dubio filicei doli.}

Utrumque horum

fedi-mentorum _{falinorum fovet acidum}

fluoris, quod addito

virriolico _{mittunt, & confueta}

phaenomena provocant.

Qui hicc obiter obfer'vat fache fibi _{perfuadet ipfum heic} adeffe fiuorem _{minefalem, acidum}

comitantem, fed

erro-rem _{detegit adeuratius examen. Scilicet}

reflduum _pofl deftillationem fluoris obvium _{femper gypfum}

continet,

interdum alumine & filiceo mixtum , quod _vero in

no-flro remanet cafu non nifi alkali vitriolarum _uiia

cum fi¬

liceo exhiber. _{Quanfane opus eft pruder.tia de}

pcrfpicacia fatigari nefeia, ne nubem _{pro junone, errorem}

pro

ve-ritaue _{ample£Iamur!}

E) Acidum _{aereum, omnium debiliflimum-, liquorem}

quoque _{filicum praeeipitar, idque cito & copiofe. fijufta}

do-fis immiieetur. _{Et, fi placet, null}

a _{opus efl admiflione :}

fufficit _{quod atmosphaerae}

exponatur liquor vei apertus, vel _{imperfe£Ie claufus, nam}

fponte tum attrahitur

fub-tile _{prcecipitans, quod fenfim}

filiceum _{dejicit, prout alkali}

acratur.

De _{primoråm Qhemia*}

io De Terra Silkea..

§. V.

Terra filicea

_{quoddammodo falina}

_indolc

g

aüdec.

Non heic _{argumenta funt petenda a cryftallinis}

fi-guris, quibus

faep'e gaudent filicei lapides, quippe

quae

falibus non unice comperuntr _a compofitione _vero Sc

folubilitate meliora hauriemus.

A) Ut gcnefin terrae filicese

cognofüamus,

quantum;

fcilicet ha<ftenus illud _{myfterium introfpicere licuit,}

deftil-lationem acidi fiuo.ris atrenti _{contemplemur. Infolita ope*}

rationis _{pheenomena. funt, Sc, ut rite. enodentur,}

_follertis»

limam _{requirunt inquifitionem..}

Centum- _{partes fluoris mineralis pulverati: retortae}

vitreae immittantur, per tubulum vero 50 acidi: vitriolici

concentrati, Sc mox fenfibilis calor in mafla oriii

repe-rietur, fumusque penerrantfftimus eru&ari In recipiente

aquae deftillatse 100 ferv.entur. Lenis adhiheatur ignis

gradus, qui dein fenfim augeatur, donec

poftremo

igne*

fcat fundus retortae. Interea cito bulbus co'ilumque re¬

tortae intus obducuntur: materia albida,. Sc _aquae in

reci-pienre. fuperficies crufta operitur

ejusdem coloris.

Vafis-refrigeratiS'primum colligarur materia alba recipientisy,

quae lo.ta. exficcata pondere tequivalet circiter 1^..

Eft htaec. tenerrima Sc _{fpongiofa, non,tantum aqua,,}

fed etiam acidis fortiftimis infolubilis: _{per fe in igne}

fumme _{refra<ftaria, at} cum dimidio falis ajkalini vitrum

clärum _{prsebet Sc ftabile, triplo vero maffam falinam,}

in _{liquorem filicum deliquefcentem. Paucis: omnia mon«}

ftrat criteria _{filicei, Sc in ipfo fpeculi cauftici foco eidem}

congruit; uti Celebris Macqver expertus eft portiuncula transmifti filicei _{pulveris, in Laboratorio}

_Upfalienfi

_arte,

parati.

De Terra Silicea. _Ii

Präster liliceum _{jam raemoramm, quod praecipue in}

fecipiente occurrit, in collo & cavo bulbi retortae al-bida _{pellicula parieribus adhxret. Haec}

cxplorata nihil

aliud eile _{invenitur, quam fluor mincralis}

phlogiflo (plus

minus _{privatus, fed proprio acido, etiam}

externe,

imbii-tus, _{plerumque parum vel nihil flliceo inquinatus,} ideo-que rubo ferruminarorio facile in carbone _{funditur, &}

addito acido vitriolico _{illud, quod a fluore nomen ha¬}

bet, eru&at.

Si. ab inirio deftillatio _{infiiturtur anatica, dupla}

vel adhuc _{majori acidi. vitriolici ponione, eadem}

phasno-mena, fed fimiliter aucta vehementia _{comparenr, magis}

fluoris _{volatilifatur,Sc non numquam in ijpfum vas}

reci-piens transfertur. Vitrum fere _{femper corroditur, &, fi}

tenue, _{perforatur. Aqua recipientis, quae jarima} metho-do acidum fluoris continet merum , hac plus minus vi¬

triolico fi.mul contaminari folet. _{Fluidum, quod}

genera-tur _{elafticum, Sc in hydrargyro}

colligitur, non ex folo

fluore emanat, fed ex acido vitriolico _{phlogiflicato ortum}

fimul _{plus minus immifcetur, unde tota jnafla aerea ex}

indole _{inquinamenti falfo dijudicatur.}

Fluor mincralis cum _{quadruplo acidi nitrofi vel}

mu-riatici deflillatus iimiliter fe _{habet, fed minor}fluoris

quan-titas _{volatilifatur, minus acidi fluoris laxarur, minusque}

lilicei _{prodit. Aqua recipientis praeter fluoris acidum}

fem-per dccomponentis quidquam fovet. Immo acida e _regno

vegerabih Sc animali concentrata idem fere, fed adhuc

lenius efliciunt. Siliceum _{quidem in recipiente plerum¬}

que defiderari videtur, Sc debiüori decomponcnte

neces-lario _{parcius expellitur acidum fluoris, immo}

nonnum-quam adeo parce, tit eo provocatum flliceum totum

quan-tum folvatur, _{quod tarnen e liquore ope alkali volatilis}

facile _{dejicitur. Secundum novam atrra£tionis tabulam}

De _{primoräiis Chemi<ev}

i2 De Terra Silkea.

acidum fluoris, _{refpechi calcis} etiam nitrofo, muriätico, aliisque proevalet x), idque experientiae congruenter, Ted accedente calore _{volatilius, quamvis fortius, cedere}

eogi-tur. Igni foli diu reüftit idem, Ted adjuvante _{alio acido}

perquam levis caloris gradus fufficit. ,;Fiuor mineralis

plu-ries candens Sc _{aqua exftinctus nihilp minus cum acido}

vitrioli deftillatus fibi _{proprium acidum more confueto}

laxar,

Pleraque enumerata _{phtcnomena haue} difficulrer

in-telliguntur , pofiro, quod acidum fluoris, in ipfo fluore

calci _{nuptum, lit ad modum volacile Sc extrufum fecum}

quidquam fluoris elever, idque eo copioflus, quo ocior

fuga. Evietum quoque antea efl, quod fervidum magna

vi filiceum _{apperat (§. III), Sc hinc flne dubio vitrum}

eo _{femper compoütum, corroditur.}

Prsecipua obftacula, quee veritatem in hoc negotio

occultant Sc conclufiones _{pervertunr, licet antea fuis}

lo-eis notata, heic fimulnmeo _{quafl confpe&ui exponenda}

exiftimamus, quum a vera via detorqueant. Talia funt

immodica ncidi vitriolici _{doßs. Si merüm queeritur acidum}

fluoris dimidium _{fuffleit; fl plena fluoris decompoütio,}

quadrupla opus efl: Sc generatim nimia minime

pecca-tur. DefeSiu _{aquoe in reeipiente vitra perduntur Sc}

va-por elafticus,

flne

illa nequaquam in formam liquidam

coercendus, _{erumpir. Confußone} von _{ennfundendornm denfa}

oritur _{caligo. Fluor volatilifatus, filiceum merum in reei¬}

piente

praefertim

obvium, pra'cipirataque ex acido fluo¬

ris _{deje&a, vel alkali fixo, vel etiam volatili, materias}

efficiunt _{probe diflinguendas. Similiter acidum aeriforme}

e fluore minerali elicitum jufta _{vitriolici dofi, multum}

dif-fert ab illo, quod vitriolico _{phlogifticato gignitur. Sed}

in

De _{Terra Silken.}

in viam redeundum eft,

fingula enim acidi fluoris mo-mcnta huc non _{pcrtinent, ubi unice de filiceo}

agendum,

ran turn autem adferre nccelFarium _duximus

, quantum

fini _{jam propofito conVeniar!}

Quoeritur _{igitur vv.de ßticeum in operatione obvhim} frt

daivandum? Num e _{fiuore nrinerali educhim Sc}

alis acidi

fluoris elevatum? Num ex _{ipfo vafe virreo extricatum?}

Plura mox _{adferenda momenta}

neutri favent _opinioni,

& hanc materiem _{potius productam innuunt omnia}

in hanc rem _{hucusque inftituta}

renramina.

1:0 Quod _{filiceum hocce immerito adfcribatur}

ipft

fluori minerali haud _{difficulter elucer,}

nam licet hic fluor interdum _{foveat filiceum , hoc tarnen}

non _femper

acci-dit, & nihilo minus _{aeque tale porrigit}

co penitus carens, ac _{qui eo eft praeditus.}

Garpenbergenfis

viridis e. _g.

omni filicio _{plerumque eft orbatus,}

ideoque totus

qtian-rus folvi _{poteft acido tam nitrofo,}

quam muriatico. Htec folurio addito _{alkali cauftico}

praecipitat verum fiuorem,

nullo modo mutatum• aerato vero _{decidit, ope duplicis}

attra&ionis, calx aerata: inftillato _{acido vitriolico}

gypfum

oritur.

2:0 Quum _{vitrum acido fluoris}

corrodatur, primo

in-tuitu ,non _{inprobabili conje£hira in illo quaeritur filiceum}

prodiens. Sed obfervetur _{oportet, quod parca dofi Sc}

leni _{igne filiceum etinm}

adquiri poflit fine ulla

corro-fione. Prteterea corrofio _{quantitati lilicei non}

congruit.

3:0 Quod filiceum, e vafe retorto in _recipiens,

acido folutum vel volatilifätum tranfeat _{«Sc in aqua} de-ponatur, variis experimentis contrariatur. Si loco _aquce

alcohol vini _{recipienti immittitur, acidum in}

eo

colligi-tur, fed nullus _{comparet pulvis filiceus, quod}

tarnen fieri

deberet ex _{hypothefi volatilifationis. Plura huc}

pcrti-nentia infra adferuntur.

Cete-5& De _{primordiis Che?niav}

ti₄

De Terra

Silicea.

Cetcrum _{-pulvis recipientis probe lotus 8c cum acido} vitrioli deftillatus loco non movetur, rnulro minus in

re-cipiens transferrur, nullnmque porrigit

acidum fluoris.

.Ne _{quis cr.edat jam deefle phlogifton voiatilifationi} ne-ceflarium, addantur olci olivarum paucae guttre 6c ope

ignis hinc albus orierur

fumus,

qui,

Ii

extremum

colli

retortac immergitur _aqua?, in ejus fuperficie cito

enafci-tur membrana alba fqvamofa. Hoc leviter videns

faci-le filicei volatilifationem demonftratam crederet, fed

ad-curatiori examine evanefcit _phantafma. Htec nimirum

.m.embrana nihil effe aliud reperitur, quam materia

fe-bacea, ex oleo mediante acido coagulata 8c fumi abrepta

flumine, eaque prodit etiam fi oleum, foli acido inftilla-tum, _{igne torquetur.} Sit acidum fiuoris

tantummodo

vi-triolicum modificatum, quod pluribus experimentis

deci-dendum _{relinquo, Angularis tarnen litec mutatio fit opor¬}

tet, 8c ab illa, quae phlogifto vulgo efficitur, toto ccelo diverfa. Interea negari jure nequit, quin acidum fiuoris delitefcat in _{ipfo fiuore, (i enim acidum fiuoris cum}

a-qua calcis commifcetur, mox mixtura

fit turbida

8c pul¬

vis _{deponitur, qui ficcatus, certo caloris gra}

_du

phospho-refcit; cum acido vitrioli deftillatus acidum fiuoris 8c

ft-liceum _{pulverem porrigit; exacfeque in}

_{omnibus fluori}

minerali convenit. Qua igitur fpecie jam

dubitariporeft

num infir, quod ipfe immifcui acidum?

Eft

igitur _revera

fluor mineralis calx acido fiuoris fatiata. Interdum ta¬

rnen ineft fimul paullum 8c argillre 8c filicei, _{non tamen}

femper, Ted fortuito 8c nullo

modo ad

eflentiam

perti-nenres. Ineft _{quoque non numquam} acidi muriatici

por-tiuncula.

Hifce _{perpenfis momentis, qute non unica}

_alterave

deftillatione leviter vifa funt collecla, fed faépenumero

rcpetita, variata 8c adcurate

examinata,

ad

novam

pro-du&ionem heic recurrere neceflarium videtur.

De Terra Silicea

In _{genere liquidorum corporitm"' natura vix aliter'}

eoneipi poreft, quam inflar congeriei folidarum

molecu-lärum, quae adeo funt exiguse , ut certa caloris quanti-tate oneratae inter fe eam naneifeanrur mobiliratem, _quoe

requiritur ad libellam fervandam, &, fl turbetur, memen¬

to _{recuperandam. Hacc tarnen} prima ftamina _{aqiiea in}

flatu _{liquiditaris acido fluoris unita vix ßrmam}

contra-hunt _{compagem, fed dilutum pr&bent acidum liquidum,}

quod aliis quoque accidit acidis, mediante autem calore

vaporofam elaßicamque formam induunt Sc tum

vapo-ribus acidi fluoris occurrentia in _{pulverem album bina}

connexa _{coagulari vero} eft fimillimum. In flatu _liquidi¬

taris _{lingula- certe longe minorem}

_offerunt

_{contadum ,}

quam in vaporofo, & haec differentia in pofleriori oafu

ar£Uflimam unionem _{juvanr, in priori ejus defeftu forte}

impoflibilem. Si fluor mirieralis cum acido vitrioli con-centratiflimo tra&atuiy flne aqua in reeipiente,- vapor

ela-flieiis in1 _{liquidum vix cogi potefl, fed jun&iiras qua'}

magnam pairem penetrat & vafa vitrea exrra confvetum

modum corrodit. _{Ope aquay acido vitriolico adhuc}

in-ham en_{tis, parum defluit, quod mmirum coagulationem in} terram _{effugere potuit. fpfe vapor acidus in hydrargyro}

colledus fluidum elafiicum aeriforme _{prsebet, quod^}

fri-gore in liquidum coar&ari nequit, fed aqua illum abfor-ber _{acefcens, aquei vero vapores coagulant. Hinc}

in-telligitur, cur fluor mineralis pulveratus cum

acidi'vitri-olici concentrati _{duplo in Cucurbita claufa digeftionis}

calori _{expofitus, pulvere albo obducat corpora humida1}

fupra malfam fufpenfa, quae ficca ne liilum quidem

pul-veris _{adquirunt; nec non cur acidum fluoris, fopius}

de-flillatum cum _{aqua,- totum quanturm in liliceam terrami}

mutan _pofliL.

Réqui-De

_primordiis

_Qhemirf«

16 De Terra Silicea.

Requirittir itaque ad hanc concretionem, praeter

va-pores acidos calidos, aqua, & quidem in vapores

refo-luta, nam inrra madam _{didicilius, facillime} vero ad _ejus

fuperficiem , quae _{numquam non vaporat,} quamdiu

Ii-quida cd, _{coagulatio peragitur,}

Sed _{qusecunque demum fit caufa fingularis}

connu-bii, Ii _{quod aliud adcuratülimo digni examine, hoc fal*}

tim cerrum _{videtur, quod acidum iiuoris illud}

ingredia*-tur. Talis vero _{copula compodtioni falium neutralium}

& mediorum ed valde _{analoga, ideoque hand immerito}

•falinte indolis _{particeps plitatur}

, quamvis etiam aquam

tegre fubiret, uti _{gypfum, vel} omriino nihil, ut fluor

mmeralis, qui acido fiuoris calce fattirato conftans nihilo

minus natura _{proximc accedit ad fåles medios terreftres.}

B) Videamus järn, num penitus aqua injolubilis fit ter

ra _{filirea? Quod aquis fontanis}

Upfaiiendbus quidquam

lilicei inlit extra _{dubitationis aleam}

pofituin ed, fed hoc

ipfum magis fubtilitate fufpenfum hagrere, quam vi

ge-nuinte folutionis , ad fidem _pronum ed y). Idem fine

dubio in multis aliis _{aquis, rite exploratis, locum habere}

reperiétur.

Notum _{ed, aquam eo efficacius corpora}

fufcipienda adgrecli, quo majori fcatet caloris _{gradu. In apcrto}

au-tem vafe _{intendorem recipere nequit}

cedum, quam illum,

qui plenam comitatur ebuliitionem,-& in Thermometro

fvecano cenrelirao _{fupra congelationis pundlum}

gradu dedgnatur. Terra filicea ebullitionis fervori _quamdiu

pla-cct _{expofita vix fendbiliter minuirur, adeo ut in hoc}

ex-perimento infolubilis videatur. Mine tarnen minime

con-ciudere _licet, eam etiam majori aedui reliftere. _Papiniance

ollte efficacia multa diifolvi _{corpora edocet, qua? apertam}

M

De Terra Silicea; «7 deco£lionem öranino eludimt, Inrerea fateri oportet ne¬

minem hactenus explorafle fiiiceum hac

via,

adeoque

quid revera evenirer

etiamnum

la

terer,

nili

natura

fp

on

te

-noftrae _ignorantke

_{& fegnitiei}

_{fuccurrcrret.}

Scilieet in Islandia ad Geyfer aqua Galit

fervida,

qua:

fub _{refrigeratione}

_filiceum

_deponit,

Sc

_ex

hac

materia

fibi _{ipii pateram}

_formavit,

_in

_qua

quotidie

ejusdem

mi-randse molis columnse, _{pollquam ad}

_ahitudinem

90

pe-dum Sc ultra fucrint extrufe, fub defcenfu iterum

red-piuntur. Galoris

quidem

gradus

demeriri

nequit

fub

ipfa explofione, nairi

fervida pluvia

obfervatorem

adu-rerct, interim tarnen poft bis peragratum

ftratum

aereum,

90 pedum craffitiei,

adfcendendo

nimirum

Sc

defccnden-do, adhuc hydrargyrum thermometri

ad

100

elevat,

quod luculentiflime

evincit

eumdem

anrea,

Sc in

gremio

pnefertim terra:,

longe

fuiile

inrenfiorem.

Et

mirari

fane deliqemus confidérantes fubterraneum ignem

heic

agere in aquam cavernar um,

craflidimis

lapidum

ftratis

circumdatarum munitarumquc. En adpararum

Papiniano

longe

praeftåntiorem!

Parera

fine

dubio

orta

fuit Sc

quotidie firmatur filiceo,

quod diminuto

in

aere

calore

menftruum deferit, fundnm petir Sc adhuc

quafi

emolli-tum concrefcir. Sed de hoc fonte alibi fufiusdictum eft %).

Geterum ex ahatis abunde _paret fi.liceam _terram

in-dole falibus efle _{eequiparandam, gradu tamen}

_{folubilitatis}

ka differre, 11t limites noftri artificiales eamdem

remo-veant Sc ad torras ableo-ent.O

§. VI.

Niim in

_{Mineralogia terris}

_primitives

_jure

adnumeretur filicea.

Primitiva illa: audiunt, qute arte in fimpliciores

re-C folvi

5& De _{primordiis Cbe?niav}

18 De Terra Silicea.

folvi _{nequeunt, Derivativ# autem. quce duabtis pluribusve}

pfimkivis intime adunatis componuntur.

Qiiacfitur

jani

cuinam hartlin _{phalangi rectius inferarur filicea? Si de eo}

ageretur , num filicea

efiet

omnino

fimplex 6c

homoge-nea, negando jure refpondererur, nam ea perpendens,

quae antea de ortti hujus terrae congruenter experimentis,

huc usque inftitmis, vero iirni dima memoravimus , bina

faltim heic coalefcere _{principia, acidum nempe} iiuoris

Sc _{quidquam ex iritimiore aquae finu hauftum, hand ob*} feurc _reperir. Non igitur iimplex Sc homogenea _puretur

oportet, ait quum aqute prima ftamina qua veram

indo-lem _{ignaremus, nuiloque.idonco experimento}

_fuerit

mon-ftratum , quod tillä reliquarum primitivarum, calcem

lo-quor, terram

ponderofam,

magnefiam 8c argillam

purem,

ex _{aquae genuina} fubfiantia deiivari _{queat, per} fe _paret

iiliceam inftär _{primitivst* in Mineralogi-a merito hal eri,}

donec luculenta _{exprimenta, analytica 8c fynthetica, bafin}

cjusdem rerreftrem cum quadam mernoratarum omnino convenire evincanr. Hoc prtedito ad dcrivativas mox

relegandam exiftimämus, non vero prins. Interea nudis

conjéfturrs

Sc fallacihus

obfervationibus

minimc ii den dum

urgemus. Longe oerte

iimplicius

apparet

fyftematä

con-dentibus, omrres rerras inftär uniiis vel falrim paucarum diverfas modkicationes reipicere, fed in memoriam

re-vocare decet, illi totam compagem & naturam cognitam

efie _{debere, qui iibi a priori dijudieandum fum.it}> quid

magis campofirum fit in mundo corporeo

adomando.

Nonnulli _{argillam in igne filiccam adquirere dun»}

tiem confiderantes mox _utriusque principia eadem elfe

11atun_nr, fed hypothdis experientiae face illuftrata

conci-dir, nam prior pura acido virrioli tota quanta in alumen

mutatur, pofterior aurem mera ne quidem fufeipitur

eo-dem menftruo,

Ali i.

De Terra Silicetf.

Alii, quiim Alices vulgares in monrilSus cretaceis

ple-rumque reperiantur, eosdem crera ortos putanc, in

pri-mis fuifulti phaenomenis _{gelatinarum mineralrum male}

iiiteliectis, qua? alibi fufuis funt explieata a). Ceterum

in collebiione Acaclemica mineralium occurrit Echinires

flliceo exaace impletus, de _ead_ein ctiam materia

circum-datus, fcd ipfa crulta animalis adhuc calcarea cd de

qui-dem textura fpathacea. Qiiomodo _heic, tibi de intus de extus creta üliceam ex hypotheß adquifivit indolem ,

crufla tarnen calcarea eamdem metamorphofin effugere

potuit? Sed hifce diutius inhserere vetat rei natura,,quippe

quo? adhuc inopia experimentorum idoneorum adeo ed

tenebris _{involuta, ut genefis certo ncqueat determinaru}

§. VIII.

Qualis in regno

minerali

occurrat

Terra

fiiicea.

Talis vix umquam reperitur, in extimo faltim globi

nofirt _{cortice, qualis e liquore ülicurn medianre aciclo}

prsccipitata de omni heterogenco liberata obtinetur, led

cuque ac reliqua? terra? primitiva? plus minus mifeela

alia-riini materierum _inquinata, idque _{tarn mechanice, ut in}

srgilia vuigari, quam imimiore nexu de quafi folutionis

more, ut in _Serpentino, Asbedo, Mica, Granato,

Schoer-Io, Zeolitho, iisque .lapidibus, qui filieei vocari folent, Quamdiu fiiicea indeles in rriafla prtevalet, haud

itnme-riro illa _{quoqiie fiiicea audit, denominatione compofiti}

fumta a _{potiori. Heic vero adnotafle juvat, quod}

indo-les ton _{prsecife copiam ubique fequatur.. Quarumdam}

eniin terrarum _{fimpliciorum proprierates longe funt}

emi-nentiores de _{quafi intenfiores, quam aliariim. Ita mafla,,}

in _{qua argwla pura non nifi quartam eflicit partem,} immo;

De _{primordm Cbemia«}

2® , De Terra Silieea.

inamo non _numquam minus, argillse _tarnen ge-nitim _8z

chara&erem fervat. • Siliceas itaque in _genere Hlas

vo-camus mifcelas, _qtiae criteria _antea allata monftrant (§. _II).

Et licet _{paullo obfcurius}

_interdtim

_fiat,

_pro

_diverfa

hete-rogeneorum copia

&

natura,

hoc

non

impedit,

modo prtevaleant.

Huc (ine ullo dubio _{pertinent quartfum & cryftah}

Ii montanac, filices proprie fie di<£hi 8z Jafpides-, magis vero _{ambigue Petrolüices} Sz

Feltfpatha,

itemque _Zeolithi,

Schoerli 8z in limine fcre politi Granati, qui ducunt ad

gemmas, a liliceis

penitus

excludendas,

quum non tan tum indole, led etiam principiorum proportione inter

argil-laceos Tibi locum vindicenr, uti dudum alibi monitum

ei\ _{b). Enumer atorum lapidum}

_plerique

_{filiceo abundant,}

iimulque exiguas continent

portiones calcarci

8z

argil-acei, indolem tarnen llliceam non asque diiuinGc

poilc-riores exhibent. Sed fpeciales heic adferre differentias

inhituti ratio vetat.

till herr

RESPONDENTEN

^led

vackra rön med nit och möda.

Sit _Fofterland till

_{godo fe*,}

De fkatter hvilka _{jorden föda}

Ur hennes fköt i

_dagen

_ge;

Naturens riken

_genomfara,

Och

_ingen

_{flit och koftnad}

fpara,-Att oka fitt och andras

_vål;

De _{dolda Storvårk}

_genomföka,

Som allmån fållhet kunna öka.

Det vifar ut en

högtånkt

_fjåL

# # #

Hvarpå,

min

vån!

Din flit arbetat

Utvifar detta vakra _rön;

Befvår mot Dina _{yrken ftretat,}

Men

_Kundfkap

_{år Din mödas}

_lön;;

Försyn! fom allas

_hjertan

_kånner Hos denna _{valda Vån bland}

_Vånner,

Du

_Sjålens

_{råtta vårde vet.}

Hans _{lycka med}

_{förtjenften följe!}

Sig

intet

för

Hans

_forfkning

_dölje,