O D-
zpr
DISSERTATIO DE
HABITU OBSERVANDI
Quam
VENIA AMPL. ORDIN. PHILOS. VPSAL,
PRiSIDE,
Docr. ΡEtRO NICOLAO
CHRIStlERNIN,
Log. Metnpb. Prof, Reg. Ord,
Fac. Pbilof. b» t. Decano►
PRO GRADU
Publico Examint Suhmittit.
JACOBUS UNAEUSj
Stipeud. Stiegleriatlus
Aπgerman au s
In Aud, Car. Maj. d. 24 Mart» 1777.
Η. A. M. S.
Ingenia vohtica ac defuiioria non aliter Japi'emiam hauriunt, quam
tnnes aqnam e Nilo. YVerenfels.
UPSALIjE, Typis EdMANNIANISv
Ufus fenfuum homini natui
exercitatione augeti9^SFmp?TJWTlU])\
Visnullas inanimx noflrse primo feieipfa deprehendimus cogiiationes,exferit fentiendo,fen fa-5c
tionibus priores. Hornines diu fentiunt, antequam ratiocinari & meditari incipiant, & crnnis aniroi refle-
xio, abftractio atque comparatio, a fenfuum perceptio-
nibus prima cogicandi obje£ta accipic, & in iis tanquam omnium cogitationum humanarum fundamentis, tota mcditandi atque intelligendi vis definit ac fubfirtie. In principio rerum omnium obviaruna, admodum imper-
fe£tas, inadrcquatas & obicuras accipirous pcrceptiones, in quibusnihil fere diflingucre valenous. Qui prima vice fcri-
pturam Arabicam contemplatur, auc Arabicum fermonem pronunciari audit, nec literas nec iyllabas ac voces dis-
cernit, fedmultkudo ignotorum objectorum iijmul perce- ptorumtanquam maiTaqutedamuniformis&confufa animse
obverfatur. EaqusefenfibusconjunSimferaperpercepimus,
ut re ipia conjun&a cogitamus, Sc fine feparatis fenfuum impreiiionibus, cogitatione fejungi nequeunt. At per diftin&as, fuccefGvas ac frequentes fenfuum ejusdem vel
firuilis rei impre/Fiones, cogitationes nöftras de iis fen·
fim ciariores, faciliores, celeriores magisque diflinct«, completae Sc menti familiäres redduntur. Alioquin cen- tefima unius obje^ii perceptio, non majoremin animaba·
beret claritatem, confvetudinem&perfeåionem?quampri¬
maSc unica. Sanefuccefliveperiteratas&diftinftasimpres- iioß&s,, literas, iyllabas <k voces primo difcernere difci-
A tnus,
'
*
:«
ΙΓ Γ;Τ MM
Μ:"Μ·-
*": α
ΟίΤ/ isitÉS8Iil
.Iii
u\y.i' τ
V : ■' - · ■ . ■
■, -
...<5-·-.. ,· V
.SkS,vi ;m&ißzmwι
.
,L:, V ura-i -.-»ci
. ·. .·.
I
.
. ■ Jfe 1 ■ ■
4*
Χ jRä. χ·
^ ^ ν» ^ $
5.1
17/kffenfuum homini naturalis eft, frequenti tamtη
exércitatione augetur & perfiaiUK
Visnullas inanimaj noftrseipfa deprehendimosprimo feie exferitcogiiationes, ienia-fentierdo, &
tionibus priores. Hornines diu fentiunt, antequam ratiocinari & meditari incipiant, & cmnis animi reffe- xio, abftraclio atque conoparatio, a feniuum perceptio-
nibus prima cogicandi obje£ta accipic, & in iis tanquam omnium cogifationum humanarum fundamentis, tota mcditandi atque intelligendi vis defmit ac fubfiöit. In principio rerum omnium obviaruna, admodum imper- fe&as, inadarquaias & obicuras accipirnus pcrceptiones, in quibusnihil fere diflingucre valenens. Qui prima vice fcri- pturam Arabicam contemplatur, aut Arabicum fermonem pronunciari audit, nec literas nec iyllabas ac voces dis- cernit, ied mulckudo ignotorum objectorum firnul perce- ptorumtanquam maOlquaidamumformis&confufaanimae obverfatur. Eaqusefenfibusconjun&im femper percepimus^
ut re ipia conjun&a cogitaartus, & fine feparatis ieniuuna
impreifioinibus, cogicatione fejungi nequeunt, At per
diftin&as, fuccefljvas ac frequentes fenfuura ejusdem vel fimilis rei imprefFiones, cogitationes noflra? de iis fen·
fim clariores, faciliores, celeriores magisque diflincts „ completse & menti familiäres redduntur. Alioquin cen- teflma unius obje&i perceptio, non majoremin animaba·
beret clarkatem, confvetudinem&perfecHonem,quampri¬
ma& unica. SanefuccelTivepenteratas&diftinLdas impres-
•föones, literas, iyllabas <k voces ρrimq di kernere dKci-
A mus,
2 De Ha bitu Obfervandi.
mus, quas deinde longa exercitatione, incredibili ocu- lorum & linguae velocicate percipere & pronunciare as-
i'vefcimus. Exercitati Pidtores & Mufici, minima« co- lorum & Toni difFerentias promtiffime animadvertunt,
quas tirones, &imperiti, in unum confundere iolent, Kec defuntj olfa£tu, guftu & taftu alios horaines qui ante«
eellunt, fenfus roinori ftudio exercentes. Ufus & dili-
gentifiima exercitatio fenfuum, in omnibus aitibus'fc fcientsis, neceOario prascedere debet, quia nemo bene,
ciare & expedite cogitat de iis rebu?, cauflls, effeötibus, proprietafibus ac relationibus, quas nunquam aut raro ienßt. Quo piura diverfa obje;ta frequenter fentimus,
& quo plures in iis partes, connexiones, proprietates,
accum aliis relaiiones, perTejun&os examinandi adtus fem
iibus diu & fa?pius animadverriraus, eo magis mentis capacitas & habitus in concipiendo, jadicando & medi-
tando extendicur & perficitur /;). Niii mens claris & di- fiin*itis perceptionibus a fenfibus accepfis colluftrsta fit,
infelix ieniper & miferabilis erit de objedlis a fenfu re- motis argumentandi ratio. Qui itaque uni loco, objecto
& uniformi negotio conflanter fuit adftriitus, is de aliis nunquam fenfu perceptis rebus, rede atque exakte co- gitare & loqui fruftra fiudef.
§· H.
Obfervatio liheram attentionis ad objetta prafentia adplicationem, zf plurium ßnjationum
comparationem involvit.
Ufus feniuum naturalis ante omnem exercitationem haud late pafet, quemadmodum confpicimus in infanti¬
bus & animantibus brutis, prsefertim in horum prima poft
a) Cfr. Clerici Log. Part. III. cap. HL Jf. 7» /eqp Gra·
ve[ande Introd, ad Pbitof Cap. XXX.
De Habitu Obfervandi. 3 poft nativitatem aetace. In hoc enlm ftatu aniraa ab
iropreflionibus externis unice pendet, & ea objeda aut
rerum roucationes, qua: Organa fortius afficiunt, autvo- luptaiem vel esedium producunt, clacas perceptiones ex- citant, & animae attentionem ad fe trahunt. Ideo non
magna in percipiendo eft difFerentia inter unum ac ai-
terura Iupum, inter vulpem juniorem & actate prove-
diorem. Quando objedum quoddam novum & igno-
tum fenlui objicitur, id uno obtutuauc una impreilione percipitur. Mulca eiderainfunt divcrfa, nonmodo fingula-
ria ieniuiobvia, verum etjam proprietates univerfales, ac
connexiortes cum aliis rebus, quacnonfine roentis diftin-
da precepcione &coroparationecernuntur. Fieri nequit, quin qui ieniuum iteratas quasdam impreffiones ab ob·
jedis nabent, repradentationes inde accipiant, ex quibus
nonnuüas memoria cuflodiant, earunaqucconvenientiam
auc difcrepantiam animadvertant. Nuda perceptio re¬
rum & mutationum, qua: absque noftra opera in ien-
fus incurrunt, dicirurfenfatio vulgaris, quar fsepius repe- tita, expericntiam communem generat. Haneoriginemba-
bent cogitationes noftrse pleraeque ab infantia, & huc
pertinenc ea objeda eorumque affediones, qua: omni-
um fenübus facile objiciuntar, &in iis iraprefliones in-
voluntarias efficiunt. Sic vieiifitudines dierum & nodi-
um, caloris & frigoris; diierimen lapidis a planta & ··
nimali, quilibet cognofcit. In hac vulgari experientia
fubfiftunt plurimi, dum fada & phatnomena natura:(pe¬
dant & audiunt ftupide magis quam curiofe & utiliter;
direde magis quam reflexe; memoriter magis quam ju-
diciofe; aeeipiendo magis quam detegendot cumulando
potius quam connedendo. Qua: non in omnium ien-
Fus impreflionem faciunt, quarque majori attentione &
dcilinato confilio pereipi ac difeerni debent, ea ad Pen·
iaciones vulgares non referimus. Sic planetas inter Itel-
A 2 las
4 De Hahitu Ohfervandi
ks Iocum matare, lunarn eandera fuperficki partem tei-
luri obvertere, temporaqus inter novilunia inaequalia efle, magis exquifita atientione, & longiori ienfadonum comparatione experimur. Hinc fenfaciones, quas: iludio
δζ data opera inftituuatur, & cum majori ammi attea- tione ac plurium comparatione conjunguntur, Ohferva-
iiones vocantur. b). Obfervadones ergo partim funt vo-
luntarise, partim neceflfariar. Voluntarium eil, üt obje-
£lum quodvis breviter & in transcuriu, auf qua omnes partes & ornnia latera accüratius fentiamus; cum his vel
illis rebus perceptis comparemus, aut organa ab ejus impreffionibus reraoveamus. At cum impreiliones in
organa fiunt, haud eil penes voluntatero eßicere, ut ap-
prehenfio mentis non oriacur, aut hoc vel illo modo fequatur, id fit per objeåum ipiurn, prout per ienfus
mentecn afficit.. Quod enim in re videc quis, nequit
non videre, & quod diudus vel repetkis viribus fentir,
illud fe perfenrire certus feit. Atque de obje^is abfen- tibus, mens non eliter cogkare poteil, qu3m preeterids
fenfadonibus conformiter. Inde propofitiones qua? con«
ilantibus feniadonibus confentaneasfunt, aclum affirman- di} & qua; iisdem repugnant, arium negandi in mentis cogitationibus neceiTario extorquent. Ab ingenio, tem- peramento, educatione & confvetudine oritur facilitas
velbabitus obfervandi, qui in diverfis hominibus ad
diveria objeria inprimis dirigi iolet. Sint Tibi ineodero
itinere comites, Botanicus, Antiquarius, Pbyficus & Po- liticus* obfervabunt iinguii iuse cancum feiendae ob/e£lff,
& itinerarium idem cum fe ipio vix conipirabitc)v Nos
de babitu obfervandi breviter achiri, benevolam lefto-
rum interpretationem nobis expedmus & pollicemur.
§. HI.
b) Cfr. J- G. Zimmerma?i von der Erfahrungin der Artzr
ney Kunß, I Tb. i. cap. e) Cfr. Dablbam de Ratiom
De llabitu Obßrvancti. j
§. HL
Per iteratas,, diuturnas & fiparatasverum Jenßbili*
um in organa imprejjiones, obßrvationes facili·
eresi pleniores if certiores evadunt.
Sunt enim Ohiervationes, elars fenfationesquae comparationem cum aliis fimijibus vel diffimiiibus firaul
involvunt (§. Ii). Senilis extern! magis tardi ilupidique
iunt, quam ut exaélam & ptripicuam mox exhibere poifint lentienti, rerum obverfaniium notitiarn. Sed
qua frequentiiis, diatius & diftuiai'ua obje&a fenfibus pereipiuntur, eo clarius mens de irs cogksre val'etv eo~
que facilius ac celerius reprodueuntur, quod experientia
communis quotidie confirmat d), Et ίΐ quis diftin£te
vifu pereipit arboreoi , ut radices a trunco, truneum a ramis, ramos a furculis? iurculas a foliis, folia a gem- mis ieparatim fentiat & examinét, iiiius cogitatio de ar- bore, ejusque partium obfervatio , perfeåior eft, quam
akenus» qui uno obtutu totam comprehendit arborem;
nihil earurn partium, qua? a fe invicera differunt, dis-
cernens. Similiter qui aiftinae vifu pereipit folium, ut petioiuaa a ramuiis inde per iubftantiam folii utrinque difperfis, furculos in rete quaii explicatosf a ramuiis,
fubflantiam utriculofam ab iftis furculis, figurata deni-
qüe perimetri & rationem longitudinis ad latitudinerri diftinguat; ejus idea perfeefior eft quam alterius, qui
uno obtutu totum folium complexus, nihil eorura feor-
flm pereipit. Ad fenfibilia obje&a ipe&ant etjam voca-
bula feriptar in bis vero diflinguenda eft attentio, qaas affertur ad figuram literarums quatenus in numero vi-
A 3 fi-
reSle cogitandiy hquendi intelligendi üb. III, cap. IFl
jf. 928.
i) iVolfü Pßycbol. Emp.. §, /. /07. io£.
6 De Haiku Obfervandi,
fibilium 'funt> & qua? ad eorum pronunciationem, qua-
tenus euditu percipiuntur, ab ea qu$: affertur ad figni-
ficatum eorundem, quo intelligibilia efficiuntur. In ex- ercitatis tres hi attenrionis actus a ie invicem diverfi,
uno quafi a&u conftare vidcntur, propter adtuum ex habicu Tibi fuccedentium celeritatem j Ted in tironibus
& imperitis, tres ifti actus non tanta celericate & facili-
tate conjunguntur.
§· IV.
Diverfitas objervationwn, partim a peculiari indole
£/ ßruftura fenjuum , partim a pleniori & frequen*
tiori objeclorum in organa impreßione pendere videtur.
Senilis enim non ingenerant nobis perceptiones i- pforom objectorum, aut omnium in iis mutationum,
ied earum tantum affuctionum, qua? in organa noitra impreflionem efficiuat, Ita viius exfcnfionem, figuram,
dolores & motus tantum percipit: & Γι Γοΐο viiu inihu-
6ii efTemus, nullam perceptionem ioiidicatis, duriciei, ca-
loris, frigoris & Toni haberemus. Hinc Γι objedta ma-
terialia aut ipiritualia, ejusmodi qualitatibus prjedita fue*
rint, qua? neutrum ex hominis ienfibus afficiunt, nui- la ejusmodi attributorum perceptio vel obiérvatioa no¬
bis obtineri poteft. Praeterea a conjundtis plurium or- ganorum inipreifionibus, aliac excitantur perceptiones,
quam Γι objedta unicum folum ienfam afficerent. Sic extenia Corpora viiu & tadtu fimul percepta, aliam de extenfione cogitationem efficiunt, quam Γι excenia Γοΐο
fadtu diicernerentur. Si dux aures eundem ionum re-
percuflum acceperint, ienfatio illius perfe&ior erit, cu¬
jus organon auditus fuerie fubtilius & capacius. Si Or¬
gana fuerint aequaiia, fenrationura difparitas oritur a di-
y erΠtäte iropreilionum. Pofitis impreifionibus sequtli-
Os Rabitu Ol·fewandt-. 7 bus in Organa arquaüa, diverfitas eile poteft a diverf*
exercitaiione & percipiendi confvetudine e). Qui vifus
acie prascellunt, ab objedtis plentores & exa&iorts rrr>-
preiTiones recipiunt, qusrn ii, qui hebetioribus gaurienc
oculis. Pari modo in reliquis ienjfibus & fenlationibus..
In univerfum quoperfectiora funt fenfuum orgsna, ien- tiendique vis prrrflantior, eo etiam major cogitation-um
& mentis accedic illuilrario. Senfuum organa uiu lon-
gaque conivetudine in rebus quibtsdam percipier.dis, &
promtiora & aptiora evadunt, ut antea §. 1. obierva-
-tum eil.
§· v.
Nud<e ne vulgares βτιfattoneς ad obfervat/ones efficieηdas hand fnjfidunt.
In ohjeflis novis plane & frηfmυ s antea inufic;uis,
v:x quidquam difcernimus; feci poiiquam res vel muta-
tio quasdam diverils vicibus & poiifuris percepta fuerit,
a convenientia vel diverilfate impseifionum, diverfre¬
vel coftgruemes oriuntur de re ccgitaticnes· Sunt ve-
ro plurimi, qui curfim & absque atcentione ac cornpa- ratione pleraque vident & ienfrunt, nihilque fpeciatim
obiervant Maria sc rerras iili ptrcurrere pofrent, non
tamen peritiores cvadcrenf, quod percentionas corrpa-
rare nefriant. In praelio, eadem fotte ienfu percipkmt-
milites gresarii ac Imperator; led hic caufras cladis &
Victorias diitin&e animadverrit, quas i.lii cum »Iiis pJuri-
busperceptionibus confundunt. ^grorismagisånmerit fer-
vaefquam periti Mediei; hi tamen rnorborumvicifritudines
& ifadia exadte obfervant, quce i\\x aut non, aut nonnifl
confufe ientiunt. Vulgarem rerum cognitionem frequenres
fen»
e) Cfr. Analyfe de la Raifott par M:r Sulzer ians ks
memoires de lx Acud. ä Betlin*. Anne 17jf.
8 De Babilu Obfervandi.
ienfationes prseftant; & rara inrercedere folet infelleSus
opera in hominibus Empiricis, qui Medicas tarnen Sc Pbyücas, Morales itern & Polkicas, magno numero ex«
pericntiascrepant. Hine chrior Sc circurnfpetStior atten-
tio ad circumftantiss faftutn anrecedentes, comkanies Sc confequentes, ieorfim percipiendas, & cum percepdo·
nibus prasteritis comparatio, Öbiervationis a«ftum confrk
tuif. Inde oritur gsnaina expedentia, qu« comcmini»
ter iignificat cognitionem longo vitas ufu adquiikam, conjun«ftam cumreflexionifeus & comparationibus, occafic«
ne obiervetionumiirnilium Sc rerum fscpius perceptarum
inftitutis, inprimis circaefFeftus&eventus nobis vel bonos
vclmalos, utiles vel noxiosf). EilitaqueObfervaiioipecies
liberae abftraftionis in perecptione totali fenfibus ob via;
eil primus intelleftus gradus, five prims rneneis aclivicas
«Sc operatio, atque ea intermedia, a vulgan Cognition«
ad rationalem Sc Phiiofophicam afcendimus g), "
Nota.
Senfationes externa & interna, rüdem cogltandi imaeeriam, & maiTara perceptionum inordinatam Phiioio- pho praebenc, qu^ per feparatospercipiendi Sc refkftendi
ä£tus,aptoScconcinnonaturaeordine,ηoftrisuiibusconfor-
miter üifponi & ordinari debet b). Quarr, vis, qui mentis
fuae operationes contemplatur, nequeat non ciaras Sc perfpicuas illarum perceptiones habere-, attamen niii co*
gitationes fuas eo dirigat, nifi animuro ad eas ieoriim attendat, haud citius anirnas fua? operationes Sc facolta-
tes diverfas obfervabii, qoam il!e tabute cujusvis, in
qua res plurimre funt depicte, aut borologi i partium &
BIO·
f) Cfr. Di&ion, Encycloped. Tit. Experlerne.
g) Cfr■ Bilfingeri DiJJertat. de triplici verum cognitione;
§4 %. ;<f. 3^. Knut%enin Logica §. §. 55. 34.
ff) Cfr; L' art dy ob/erverparfif, SembierBart, F*tkap./.
De Habitu Obfervandi. 3
motuum imgulares omnes conceptus habebit, qui ocu- los in illud conjicere & partes iiliiis figiilatim intueri neglexif. Tabula aut horologium ita collocari poflunt,
ut ej quotidie ante oculos verfentur, partium tarnen o- mnlum, e quibus coagmentantur, nonnifi confufam ha-
biturus eil cogitationem, donec ad fingulas fucceflive
animum diligencer adverterit i).
§· VI.
Corporum varias qualitates, mutationes effetfus
longe facilius Obfervare pojfumus, quam ani-
m<£ noflrte Operations.
Omnia qux de corporibus eorumque diverfis gro«
prietatibus, partibus, cauffis & effe&ibus novimus, fen-
fuum diftin&is & repetitis imprsftionibus,earumque corn- paradonibus fuam debent originem, Sic cognido ftru-
äurse corporis humani, a diiieåionibus anatomicis in
animalibus vivis & mortuis examinandis, unice pendet
& augetur. Neque alius procedendi modus, aditum a- peric cognofcendi mentis aüus, attributa & facukates,
quam per feparatas claras fenfiones & diligentes refle-
xiones. Anima? operadones compofitse iejungi & quafi
in fua elementa fecari debent, ut facilius ieorfim confi-
derari, earumque initia, progreftus & connexiones, in-
timius perfpici & explicari queant. Eft vero baud dif-
fitendum, hane mentis pardtio-nem, corporis noftri a-
natomia & examine rnulto effe difficiliorem; unde mi-
nime roirandum, ejus progreffiones fuifte minores &
lentiores. Non enim omnibus conceftum eft, follici-
ta adcuratione iequi animze operadones, obfervare ge-
nefin variarumfacultatum, earumque latiorem vel ar&io·
rem campum medri, & viree in fingulis cafibus atfti-
B ma-
i) Vid, Lock delntelle&u HumatioIib· II.cap<. I, jf, 7.
ίο De Hahitu Objervandi.
märe sc dirigere. Tale fcrutinium eße admodum ar-
duum, experiuntur viri in phiiofophicis roeditationi«
bus alias exercitatiilimi, illudque proptereafme omni iuo
ceflu tentatur ab hominibus, iola vulgari materias ex-
perientia inftrudtis, & vix feliciter perficitur ab iis eru-
ditis, qui compofitorum confiderationi unice ailveti funt.
Anatorais cultor, qui cadaverum copia abundat, iuis
feniibus & diuturna rcflexione examinare poteil corpora
cujuscunqueaetatis, fexus,temperament!,vits generis, adeo
ut quod obicurum & quafi incertum occurrit in uno
ipecimine, illuftrari & clarius obfervari queat in aliis.
Si natura in uno fubje&o corrupta deprehenditur & vi-
tio laborat, in centum aliis integram feie oftendif. Tot
vero tamque commodis obfervandi occafionibus caret is, qui anims anatoraiam aggredi ftudet. Non alia quam
iua mens examini ip-fius fenlu intirao iubjici poteil:: Nul-
la illi patet via ad aliorum animas intriniecus perfcru- tandas. A fignis externis nonnulla quidem huc ipeilan-
tia colligere licet; led horum iignificandi vira ispe fal- lacem, nonniii initituta eorum cum ius mentis muta-
tionibus comparatione & connexione intelligit: ideoque
orania in Pfychologiaad fui ipfius fcrutinium potiiiimum
redeunt. Si exa&am & continuam deicriptionem habe¬
re poifemus, fingularum rnutationum, qus in anima infantis contingunt, inde a prima fenfatione & vit® a-
nimalis initio, uique ad liberum uium rationis & re-
fiexionis, in qua relatum legeremus, quomodo tenella
mens operari incipiat, atque continua exercitatione ad fenfationes rerum obviarum ciaras & familiäres progre- diatur, a quibus dein diverfasnotiones, opiniones & ju- dicia de rebus variis feniu haud perceptis accipiat& me¬
moria infigat, antequam refle&ere, abftrahere & ratio- einaribilis valeat; foret ifta Hiftoria Naturalis, incompara-
in Pfychologia theflaurus, qui in fcientia animae, JJQUl-
De Habitu Obfervandi II
multo clariorem & uberiorem lucem accenderet, quam omnia Philoiopbortim Syfteraara, inde ab ipfis Philo- fophia; primordiis excogitaca. Ad anima? quippe noftr®
verara Cognitionen! obünendam, necetfum eil ieponere
eas cogitandi conivetudines, quas ex aliorum imitatio«
ne aut inilitutione contraximus, &: abflrahendo regredi
ad falcultates & operationes primitivas, quarura ratio
alia dari nequit, quam decretum & benepiacicum Con-
ditoris. Hoc iane modo, origo, progreilus & gradus
variarum in mente mutationum & operationum expli-
eantur, faculcatum adquifitarum fundamentum, mutua
connexio ac dependentia raanifefta evadunt, fimulque
naturalis operandi modus, ab iis qui accidentales funt,
& a majori iludio vel negligentiori cultura originemtra-
hunt, facile cftilinguitur k).
§. VII.
Experimentandi ratio varia tfl.
Quando a&iones quasdam infveeas eo fine fufeipi-
mus & inilitaimus, ut, qua? inde tam in nobisroetipfis
quam in aliis rebus fequantur, obiervemus, dieimur/tf-
cere experimentum, Speciatim experimentet inflituuntur, quando fa&a natura latent, & apparatu quodam opus eil, ad ea conjungenda, quas iponte iua haud conjun- guntur, vel ad ea ieparanda, quas in natura mixta &
unita occurrunt. Artificiaexperimentandi multiplicia funt,
pro diierimine obje£torum, circa quae inftituuntur; a- lia funt Medica, Chemica, Optica, Mcchanica, Pfycho- logica, Politica &c. Sed obfervationes eodem modo, eademque mentis contentione fieri debent, ac quando
fa&a natura:, fine inoftra opera omnibus patent. Obfer·
B 2 va-
k) Cjr. Rechercbes fur VenUnd. Hum. par. Reid\ T. /.
Seft. 21. pag. 4.
12 De Hahtu Obfnrvandü.
vadcnes Sc experiments de roonbos, indole, ingenro
aut charailere bominum, non alium habentfrnero, quam
erudiri de realis & natur® conformatis fenübus ac cogl·
tationibus, Sc de proba Sc prudenti agendi ratione^quatü quisque ruto fequi pot'eft. Ideoque quoties natura inome-
diäte obiervari Sc examinari non potefl, per experimen¬
ts cum acumine inftituta, in Spiritibus Sc corporibus
iollicite interrogari foler. /).
§. VIII.
Ars experimentorufn SA obfirvationum eft difficilh\
nec [hie multis cautelis utiliter exerceri poteft.
Requirit enim ab una parte, magnarn diligentiam
in operibus natur® Sc artis exquirendis Sc fcrutandis, ti¬
na ciim infigni ingenii acie & (agacitate in pluribus re¬
bus ac mutationibus pr®fentibus promte diicernendis, Sc
cum praeteritis perceptionibus fimilibus vei diilimilibus,.
celeriter qua omnia momenta ccmparandis; pr®tereaco- gnitionem adquifitam ordinis natur® in cfcverfis fubilan-
tiis earumque mutationibus poilulaf, ut ex artibus Sc fcientiis, Obfervator fciat ea momenta, üd qu® attendere prscipue debet. Imperiti enim Sc imparaci, ea tantum animadvertunt, qu® organa ipforum fortius afficiunt m\
Juftis & accuratis obfervationibus plurimum nccent per- iurbatsones aniroi, opiniones familiäres Sc partium ilu- dia, quorum canta vis eil, ut illi, qui iis occupati iunf>
fe videre, audire, tangere putent, qu® neque vident,
neque audiunt nec tsngunt, fedafbia imaginationeiub-
ornantur; contra autem non ientiunt, qu® revera ad- funt. Invidia , iuperbia, propria utHiras, novorumavi- ditasj Sc excogitata Syflemata, funt veluti nebul® autVi¬
tra
/) Cfr. VArt d* objerver par Jean Senehier Part. See.
Gbap. IK m ) Neues organon von H:r Lambert, §. 364,
Di Ηabku Obfervanåi.
tra colorata, per qute objeåa, alius, quam reipia ftnat
coloris videntur n). Adfedtus ·& hypothefes, nullifacem
obiervationi prseferunt, animum tantum ad qusrendiim,
quod noflra novjffe interefl, incendunt, fic ne quis ie
alia & plura obiervare putec, quam qus in fenfus incur-
runt, ea circumipe-fiio adbibenda eil, ut figillatirn per-
pendat obje&ura perceptum, & modum quoillud fentk.
Sic (oiis maculas in ipfo corpore folari obfervari, fibi
facilc perfvadent incauti, cum tarnen eas orki a corpo-
ribus a fole diverfis, ver o longo propius videatur; &
fortaflis per horum corporum cum giobo foiari coniian-
tem fri&ionetn, ea materia Juminis electrica excitatur Sc expellitur, quam ad omnes partes· iyilematis pianetani
projici obfervamus.
§· ix.
Obfirvationes Ef experimentet, funt fila Ef unica
via det egendi generales reriwi proprietates, Ef con- fiantem natura operandi ordinem in corporibus Ef
fpiritibus; in Phyficis Ef Moralibits. Neque alia
ratione exuere pofflumus errores Ef pr^ejudiciain fcientiis, aut confinnare ratiocinia.
Facile patet, nos nonnifi longiori experientia com- parando perceptiones, qn® per eosdem veidiverios fen¬
fus excitantur, artenn difcere aliquid determinandi ds
corporibus, quando farpius in organa recurrunt. Olfa-
dus & gtiftus, peculiares corporum proprietates relati¬
vasindicanc,quasconilantes,eiTe,exiisdemredeuntibusfen-
iationibus animadvertimus. Situnn objeciorum ejusqne
routationes, oeulus revelat, quemadmodum f®num ex corporibus aures percipiunt. Eclipfes primo perterrent
imperitos Obfervatores, multique adhuc iunt populi,
B 3 qui
n) Neue organen von H:r Lambeit ydj,
14 Habitu Obfervandi·
qul horrent & pallefcunt, quoties luramaria deficiont;
quia ftabilem in iis naturs ordinem, per pluriuro ehfer-
vationurn cornparationem non animadvertunc. Ac in nobis ihipor oriretur, fi ftatis quibus exfpe^antur tem-
poribus haud redirent. Si homines a mundi primordiis,
duos iolum Cometas obiervailent, facile fibi perfvade-
rent, eos a turbato ordine & quadam dilloluiione raa- chinas coelefHs originem habere. Sed poflquam eorum abitus & redicus frequentiiis obfervavirrms, an]mus in
eorum contemplatione adiVetus & familiaris, hos mo- tus ut alia ph^nomena ordinaria confiderare incipit, e-
©rumquedet. orbitas ®uläres revolutiones inveitigare itu-
Archimedes diverfam corporum gravitatem in a- qua obiervando, prima HydroRaticje principia invenir.
Keplerus per inftitutam ccmparationera inter diflantias planetarum a Sole &pecuiiares anomalias in motu Martis
obiervatas,duas leges motus in coeleftibus'corporibus pri¬
musenunciavit. Newtonus refle&endo ad gravitationem lunar, eamque deinde conferendo cum gravitatis effecti-
bus in telluris fuperficie animadverfis, regulas univerialis corporum attra&ionis ilabilivit. Galikeus legem ofcilla-
tionis penduiorum diverfae longitudinis, eodem modo
per repetitas obiervationes firmam invenit. Huygenius Sc Wrenn, regulas motus ex percuilione corporum diverfas gravitatis & dire&ionis, multas comparando obiervatio¬
nes, non infeliciter indagare ftuduerunt. Pari modo per
repetitionem & comparationem pbsenomenorum & effe-
&uum eleåricorum & magneticorum, principia generad liora harum virium inveffigare conantur Phyiici hodi-
erni o). In Piychologia Empirica, leges attentionis, me¬
moria: & appetitus, non abfimili modo per multas ob- fervationes collatas, ad propofitiones generales redigun-
tur.
o) Cjr, Lambert Neues organon §. Cn. Pag,
