Dissertatio gradualis de Esthonum in Mælero piratica, quam, cons. ampliss. ord. philos. Ups. sub præsidio mag. Erici M. Fant, histor. profess. reg. et ord. S. R. M. S. publico modeste submittit examini Carolus Gustavus a Bierkén, Holmiensis. In audit. Gus

D E h r

E S T H O N U M

IN

M Æ L E R O P I R A T I C A ,

i

Q U A M ,

CONS. A M P L ISS . ORD. PHILOS. UPS.

SUB PRÆSIDIO

M.A,. E R I CI M. F A N T ,

HISTOR. PROFESS. REG. E T O RD . S. R. S. M.

PUBLICO MODESTE SU B M IT T IT EXAM INI

CAROLUS GUSTAVUS ^a BI E R K E N ,

H O L M I E H S I S .

V

IN AUDIT. G UST. MAJ. D. X X APRIL MDCCXCI.

U P S A L I Æ ,

Litteris Direft.

KONUNGENS

O C H

CANCELLIE RÅD

A F

D E S S N O R D S T I E R N E

S A M T

E N A F D E A D E R T O N S V E N S K A AC A DEM. LEDAM ÖTER

V Ä L B O R N E H E R R .

n i l s m

9 W

N å d i g e H e r r e !

STEI

S

Minnet af den oinlkrånckta godhet, min Nådige Herre behagade vi­

fa den båfta Fader, har förfåkrat mig om den famme, fom Defs fon.

För EDER fållhet, min Nådige Herre, har jag ingen önlkan —- — åger NI ej redan den vårkelig, — hvem fkulle den då tillhöra?

Med djupafte vördnad framhärdar att vara

Min Nådige

aldraodntjukaße t j enare CA RL G U S T A F A F B I E R K é f L

ESTHONUM

MÀLERO PIRATICA,

§. I.

I Pfthonia, quæ hodie Rusfici imperii provincia eft,

nec illa quidem magnae amplitudinis, vetuftiori aevo latiores fines fuo ambitu comprehendisfe conftat.

T o t u s eniin ille tractus, qui mari Balthico ejusque fi- nui Fennico adjacet, quique (ub Borusfîæ, Samogitiæ, Curlandiæ, Livoniæ, Efthoniæ, Ingriæ nominibus jam compr ehe nd it ur, generali olim hac appellatione infigni*

tus fuit. Dextro S vevici m uris litto r e , referente T a ­ cito de moribus G e r m a n o r u m , Cap. , Æ fly o ru m gentes a llu u n tu r , qui Jo h o m n iu m fu c c in u m , quod ip/ï G lejum vo ca n t, inter vada atque in ipfo littore legunt. Eadem ratione Periplus Otheri & W u l f f t a n i, apu d Langebeck, Script. Rer. Danic. T o m . 2. p. 119, Ea f t land ejusque incolas E ß u m Sec. IX ita defcribit, ut veteris Borusfîæ inhabitatores indicasfe evidens fît.

Scilicet q uem adm od um ex fuo ad Uplandiam fi tu n o m i ­ na fortitæ funt fuperioris Sveciæ provinciae, Weftman- nia, Sudermannia &c. ita mare Balthicum, orientale hujus regionis latus alluens, ap ud Sturlonidem d u d u m E iftra S a it, mare orientale audit, terræque e regione jacentes orientales, ö fte rla n d , Ô fterbottn, E ftla n d . O b ­ tinuit hæc) Finlandiam denominandi ratio adhuc an.

A 2 1362,

1362, quo, litteris R. Haquini Magni filii, Legifero hu- jus regionis jus eligendi Regis Svio-Gothici cum r e­

liquis conferebatur, editis a Lager b rin g , Samling af Handlingar P. I. p, 193. Tokom v i H err N ik lis T h u re [o n , Jom Lagm an 1 öfter la n d en , i det kor och v a l , Jörn Lagm än i Sverige a f older h a ß h a f va - fw a at hrvarjo (in n e Kon unger väljas ( k a il,

ha [kall L agm annen kom m a med klerkom och tolfm ann om a f alltnog a m in och Konung dbvia a f als alm oge us. v äg­

na t Qflerlatide,

§. I*-

Quoties igitur in vetufiis patriæ annalibus Efilar>

diæ atqiie Efihonum fit mentio, indigitari exiftimo*

mus non folum regionem illam, qme etiamnum hoc nomine infignitur, (ed adjacentes quo q ue reliquas, q u a ­ r u m incolas non folum a Svecis pluries vifitatos de«

bellatosque fuisfe; (ed & nofiras rapinis fæpius infe- ftasfe oras, fide dignis monumentis confiat. Primam in illos expeditionem memorat Sturlonides R.

iv E m u n d i filii, W à d erh a tt difti, Sec. IX , in qua Nor - landiam, Finlandiam , Careliam , Efihoniam, Curlandi*

am fub jugo Svionum misfas fuisfe expresfe dicit. Eas q u o q u e fuo fub imperio retinuit nepos

Se»

gerjall Sec. X. Ubi autem in regnis his feptentrio- nalibus fixas radices egerit Chriftianismus, reges &

principes asfidua verfabat cura , barbaros hos p o p u ­

los, idolorum cultui adhuc addiflos, ad veram reit-

cruciatam primus in Finlandiam fufcepic Rex Sveciæ E~

ricu s J e d v a r d i, q u em IX feu S a n ftu m potisfimum n u n ­ cupant, V:tus licet huius fuerit nominis, ad medium See.

XII. N e q u e multo poli:, ad finem fcil. vergente Se- culo, Efthoniam fubjugavit Dan or um Rex C anutus V I, Chriftianismumque ferro atque igne ei intulit. Quam ob rem ex fedibus fuis excitata bellicofa gens in vici­

nos plures easque vehementisfimas egit eruptiones, quas trrms mare maxime obvia præ ceteris experta eft noftra Svio Gothica. E rat quippe tum ad interiores regni plagas aditus eo facilior, quo d p l u r e s , certe latiores fue rint, quibus in mare Balthicum fe exoneravit lacus M æ l e ru s , alvei navesque piraticæ infervientes p r o fu n ­ do pelago haud opus habuerint. Notisfimum eft, u- nicum ex mente Sturlonidis fuisfe hujus lacus exitum, p e r q u em Olavus H araldi feu SanCtus Nor vegiæ R e x in eum penetrans, Vikingum S o te , unde territorium Soteholm adhuc n u n cu pa tu r , vicit, adque Sigtunam veter em, Forn S ig tu n a , ftationem navium habuit cir­

ca ann. ioo8- Per hunc etiam procul dubio pene­

traverat Styrbiôrnus princeps cum n e o navibus, an­

te pu g na m in Fyrisvall 980. No v im us etiam Regem No rv eg iæ Haraldum H ar d rå d e circa annum io6y per Albim Gothicum , jam minime navigabilem, in lacum Vånerum pervenisfe prælioque cum T h o r v i d o Legi­

fero atque Haquin o Ja rl in Weftrogothia conflicta­

tum fuisfe. N o v u m vero ad latus meridionale prio­

ris aperuit exitum Olavus S a n é lu s , cum a Rege 0 - tivvo S k k k o u u n g , illo excluderetur. E t præter hos

A \ am*

am b o , N o r r - 8c Sôderflrbm appellatos, alius non da­

t u r , pluribus licet locis Mari Balthico Mælerus fit conterminus atque paucis pasfibus ab illo diftet. Cfr.

M arelii Oratio coram R. Scientiarum Academia de oftiis Mæleri. A nt eq ua m hic locus a Birgero f a v i ann. 1260 m un i re t u r , per u tr u m q u e oftium facilis e- rat in hunc lacum accesfus, quo frequenter ufi cr u­

ciatis expeditionibus provocati Efthcnes adjacentes 0- ras raptu & vaftationibus infeftarunt. Q u o d vero etiam pofi: exftru&um Caftrum Stockholmienfe navi­

gabile fuerit Mæleri hoc oftium, teftatur Diarium Vad- ftenenfe ad an. 1464 p. 129. E t vocavit R e x Cbri- flie rn u s ßbi in a u x iliu m q u a ß omnes potentiores no­

biles totius regni D a c i a , qui navigio ad eum conflu- x e r u n t c?* quam vis Daci pluries cum navibus f u i s in fla g n u m M a le r a fcen d eru n t, u t Vallen fes ab obfidio- n : f u g a r e n t, fe m p e r tam en per Vallenfes repitlfi f u ­ eru nt & cum m agno damno ad Stockbolm iam redierunt.

5. m.

C u m expeditionibus cruciatis in terram Sanflam fufcipiendis, ob locorum intercapedinem, minus fe ad­

dicere poslent borealium reg n or u m fubditi; h a r u m lo­

co ad debellandos Efthonas crebris Pontificum litteris

& exhortationibus fufcitabantur. Sic A lexa n d er I I I Papa initio lui regiminis R egi bu s, Principibus & a- liis Chrifti fidelibus per regna S ve on um , G o t h o r u m , D ano ru m & Norvegienfium confiitutis, audita Eftho- nuna immanitate, qua adverfus Chriftianos infurrexe-

ran t,

& in acie morientibus totales indulgentias. Celfii Bull, p . 35. Fulkonem Efthonum e p i f c o p u m , qui ad con­

ver te n da m illam gentem minifterium praedicationis as*

fumfit, pluribus etiam idem Papa commendavit, Ar- chiepifcopum Upfalienfem cum Suffraganeis & Gutor- m u m Du ce m Sveorum hortatus eft, ut (ibi a fallaci­

b u s Fennis profpicerent. Bulla an. 1230 prohibuit G regorius I X , ne fub poena excommunicationis quis Chriftianorum paganis in Carelia, Ingria , Lappia &

Wetlandia f e rr u m , arma vel ligna deferret, qu o eo­

r u m crudelitas in Svecos avertatur & cogantur ad a m ­ plexan du m Chriflianismum. 1 . c. p. 63. In mandato etiam Pontificis Innocentii IV, 1237 Svecis & vicina­

r u m infularum incolis, qui crucis (igniculum asfume- r e n t , ad expugnandos Tavaftos a fide relapfos & Chri­

ftianorum hoftes crudeles , concedebatur eadem p e c ­ catorum venia, quae euntibus in terram S. dari (ole­

b a t , p. 67. ut taceam plures litteras, quibus hunc in finem eleemofynas colligendi licentia fratribus hofpi- talis S. Mariae T h e u to n i c o r u m conceditur.

IV. -

Prima vice an. 1188 Rutheni (eu Careli, ut ab Erico Olai appellantur , in lacum Maelei um per fauces maris ad Agnefitiam ir r u m pe n t es , p rim um Almare- ftåk, federn Archiepifcopalem v af ta ru n t, Upfalien(em Protomyftam Secundum Jo h a n n e m trucidantes. Ser­

vant hujus facinoris memoriam nomina (inus R y s/evi■

ken & promontorii Rysfeudden adhuc r e f î d u a , prope infulam Arnön. Dein Sigtunam deripuerunt incendi- oque delerunt, fuis e cineribus n u m q u am poftea re*

furgeaitem. Rem ita narrat Chronicon Archiepifcopo- r u m a Scheffero editum p. 12: Secundus A rcbiepi•

fcopus U pfalienßs f u i t D om inus Johannes, qui anno D om ini 11SS pridie Idu s Ju lia s occifus eß a paganis apud A lm a rn a flå k fe p u ltu s apud Vpfaliatn & S ig - tun a comhufla eji a paganis, quæ verba exfcribunt Chronicon a Celfio editum, Ericus Olai & Diarium Visbyenfe. Hac occafione ablatas valvas illas arg en­

teas exiftimant, quæ majus templum N o v o g r o d o r ­ nant, quasque cum oculis fuis ufurpavit Bibliotheca- rius Henricus Brenner; S a rtu n /ki Vorota i. e. portas urbis Sartun (eu primariæ dici meminit. H an c autem Sigtunæ ruinam anfam Stockholmiæ exftruendæ dedis*

fe ex eo ad fidem p r o n u m eft, quod eodem anno in memorato Chronico bina hæc fafta conjungantur.

Crebræ hinc vindiclæ ergo in Efthoniam gentium S e p ­ tentrionalium excurfiones, qu ar u m unam an. 1197 memorat Chronologia Vetus apud Benzelium p. 15, eandem procul d u b i o , fub qua Rex D an o r u m Canu- tus VI Efthoniam fuæ di&ionis fecit. Inftitutus etiam ann. 1201 Or do Enf tf ero ru m , Livoniæ Chriftianismo imbuendæ causfa, (ua Efthoniam, ftrifte fle dictam, complexus eft cu ra , quæ tamen prohibere non p o t u ­ it, quominus adhuc alteram in noftras oras fufeipe- rent expeditionem.

$. V.

Illa vero fa£fca eft an. 1218* Johannes J ar l a

peditione r e d u x , in prædio (uo Afkanæs in infula E- k e r ô n , ab Efthonibus eft vita privatus. Eos dein fu- fos fugatosve ferunt ad loca Eßam üte & Eftaklippa a monte Kungshatt non multum disfita. Ad hanc e- tiam irruptionem referimus csedem du or um aliorum ex eadem familia virorum celebrium, Caroli Jarl S u r ­ di & Caroli Lincopienfium Epifcopi. Faf ta m quidem hanc ad Rotala & an. I 2 2 0 tra du nt, quem locum hodie- nu m inter nos fruftra quæris; interim tamen ante Mesfe- nium nemo in Livonia illum quaefivit. Vetera m o n u m e n ­ ta ut ra mq ue hanc rem teftantia ita habent : Chronicon in Benzelii Mon. p. 15. /220 occift Karolus Epijcopus cJ Ka- rolus D u x 6 Id. A u g u ß i. Chron. Celfii eadem verba ad- je&is: apud R etalum . Ericus Olai e a d e m , / « Rotala a paganis. Chronicon Rhytmicum majus, p. 33. de

munitione Stockholmiæ a Birgero J ar l:

T her år Laas fo r then Sjoo A t Care la gbr a them ej m er oroo

T het år fw a f a n t , f o m ja g hår lås : Joan J a r l v a r t dråpen vid A/kanås

Then ute hade varit nio aar, S w a at han aldrig hem m a w a r, Och firid d e med R ysfa och lngrebo For Guds fk u ll och then heliga troo.

Fbrfle n a tt ther han kom h e m , Tha w a rt han Ragen ibjål a f them.

Flans b u ß tu rym de til H u n d h a m m a r H on hade fo r g och mycken jå m m e r y I (in hjerta och ß n buga

T a tog den adla (kôna Fruga

B Och

Och fam pnade f o l k och t&yckin rnagt Och drap dem alla, frva år m ig Jagt Vppä et berg heter EJlaßiar

A lla the lato lifv e t ther.,

Cete ru m prxcesfit hæc ultima irruptio magnam Livonoriim cladem ad W ol m ar 1219, quo Regi D a ­ no ru m Waidemaro II illos debellanti, vexillum r u b r u m , alba cruce diftinchim, cœlitus demisfum, quod D ane' brog di&um eodem h o n o r e , ac apud Gallos Oriflam- mium & apud nos vexillum S. Erici h a b e b a t u r , Ordinique Equ it um in Dania adhuc celeberrimo o r ­ tum & nomen dedit. Poftquam vero an. 1238 O r ­ do Enfiferorum cum T eu toni co unitus eft, hic d em um an. 1346 omne Danorum in Eflhoniam jus ig o oo marcis lolidis a Rege Waidemaro III fibi acquifivit.

Paulo poft hanc unionem, videlicet ann. 124I, irde- cuta efl: in Ruthenos expeditio cruciata alia. Sveco- r u m enim magna copia cum equitibus Livonicis ad Ifchora, feu fluvium Ingriæ Ne.wa fe jungens, magna clade a D u ce Ne ugor odenfi Alexandro Jariflovitz ad- fefra efl, propterea Newfki di£to. In cujus rei &

victorix , ad Pultavam de Svecis reportatae, memori­

am , Ordinem Alexandri Newfki nomine infignitum , inftituit magnus Rusiorum Imperator Petrus I, a con-

j u g e e j u s C a t h a r i n a a n . 1 7 2 Ï p r i m u m d i f t r i b u t u m . A n a g n i œ d . I M a r r . 3 2 5 9 A r c h i e p i f c o p o U p f a l i e n f i i t e m q u e L i n c o p e n f i & W i b e r g e n f i R p i f c o p i s b u l l a m d e b i t P o n t i f e x A l e x a n d e r I V , q u a m a t i i m o n i o j u n g i p e r m i f i t W a l d e - m a r u m Sveciat R e g e m & S o p h i a m R e g i s D a n o r u m C h r i f l o p h o r i n e p t e m , n o n o h f t o n t e t er t i i g r a d u s c o n f a n g u i n i r a t e , e o q u o d , e x r e p r æ f e n t n t i o n e r e g u m j f t o r u m , h a c c o n f o e d e r a t i o n e i n f u l t i b u s p a g a n o r u m . q u i vi ci ni S v e c i a m u s q u e

& usque l a c e s f e b a n t , o p t i m e p o s f e t refifti. v, C(lfe>B u l l a r i u m p . 7 9 .