VI ELASTICA

Q.'F.F. ⁱ Qi,S.

pisputatio Philosophica

De_j'

VI ELASTICA

Quam

Adprobante Ampliff. Facultatc Philofophica

In

Regio ad Salam Athenaco

Sub Prjesidio Vivi Celeberrimi

Mag.ERlCI CASTOVn,

Philofoph. Moral & Civil

Prof. Reg. & Ord.

Publico examinifubmittit

S:x R:x Maj:tis

Alumnus

MAGNUS HIELMGREHN

Smol.

InAudit. Guß. maj. add. 2% Maß Annl

1703 borisantemeridiemfolitis.

"8^-E S-#«—^8$-SS-W- UPSALIS,

Ver Joh. Henr. Werner Reg,Aca~

dem. Typograph.

v i Max,Rever,&AmpliJJimoDomino

M. OLAO CAVALLIO

InAcad.Carolinaolim Hift.ProfefTo- ri;nuncverö inclutce Dioecefeos We-

xionenfisArchi-Prsepofito celeberri- mo,EcclefiarumWexionenlis& Ber-

gundenfis Paftorilongémeritifllmo,

ConfiftoriiAdfefToriprimario gravif- fimo, ufc antea Nutritio, ita & ^nunc

Patrono meomaximé fulpi-

ciendo

Adm.Rev^er. TreeclarijfimoDomino

M. LAURENTIO TERNERO

ln®rtgftab/^Dat)la& ©mdnarum

Paftori & adjacentis diftri&us ^Prse-

pofitodigniflimo,Evergetee^meo

setatem devenerando.

Speéfahilibus Dn. GERHARDO JF)ellbtt$

Per Bothniam orientalem Qua^ftori

dexterrimo,confangvineo meo

jugiter colendo.

R I S

SpeäatijfimoérÄmpliffimo

Dn. ROBERTO PETRE

Machinarum ferrearumadSftotTfyattT*

mat*6cc.Domino 6c Moderatori,Nu-

. tritio 6c Patrono ^meooptimo

6c propenfiflimo.

PlurtmumReverendo ér dofitiffmo

Dn. GUSTAV O T)te(mbe^

InQidmßttW Paftorivigilantifllmo,

Fautori meo certifllmo.

Honoratiflimis

Dn. MICHAELI

THESMAR

Inter Carolihafnienfes Mercatori fo-

lertisfimo, confangvineo ^meo

finceré dile&o.

RAtiones ^nee_{paucee nec} levts fubfunt,

Patroni&Fautores optimi, curfron- tijpkium hujus exercitationis Academica Amplisfimis & Honoratisfimis Ve-

ftris Nominibus exjplendefcere cupi-

am. Tot namqueinfignis Veßra? beni-

gnitatu defideratijfimique favoris mihi exfliterunt documenta,ut fllisne comme- morandkquidem, nedum explicandisvel rependeitdis,^{me umquam} parempolliceri

aufm. Adjpiciatistarnen,qufio,ferena fronte munufculum hocce chartaceum,

ceumemoris objequii Jpecimen, quod in jmum veftrum ^, pro beneficiis per lon-

gamferiem in ^me collatis, fummd qua par eflmodeftid, repono. Ferro autem,

folitoveflro favörememet ampletti érfo- ti

vere ne dejmatis, qui,pro conftante ve- n

ßra vefirorumqueprojperitate calidiJfi-

ma nuncupare vota mtmquamdejmam ^, quamdiu vixero

Nomiiium Veftrörum

Cultor a/fiduus M. Hielmgrehn,

A. & %

I. N. J.

Ullus omnino adhuc

prodiitPhilofophus, qui in corporibus naturalibus, ex ma¬

teria ejusque por- tionibus majoribus vel minoribus varié formatis, innumeras & cer- tas quasdam non adgnovit affe&io-

nes &habitudines, quibus fingula

nomine & re inter fe diftin&a con-

cipiantur. Hujufcemodi habitudi-

nes, nomine qualitatum propterea communiter venire folent, quod perfe&ionis illorum conceptus ela-

rius indé exprimi putetur. Harum

autem alise aicuntur qualitates ac-

cidentaria?, ut calor aqua?, & flui-

ditas cer& refpe&u^, utpote fine

A qui-

2

quibus ^cera Sc aqua esedem maneht

nomenque & naturamretinent. A-

licevero efTentiales, ut calor refipe-

öu ignis Sc fluiditasaqua*, a quibus

eflentia ignis Sc aqua? ita dependet

ut illisfublatis, hxc evanefcat. Ex utroque hoc qualitatum genere, a- liaeiterti profluunt: quarum quaedä

lenfibiles di&a?funt,quodfenfusno- ftros internos, velexternosinterve- tunimirü nervorü,pertotum corp9 difperforum, aliorumque fubtiliorü

corporum beneficio, variis modis afficere, concutere & commovere

queant: Quxdam vero infenfibiles nuncupata?, auod afenftbus noftris

non ita immeaiate percipiantur,fed

permultiplices &abftrufos fuos ef-

te£usrationififtantur& innotefcant.

Etinter has egregia imprimis Sc plane eximia eft illa qualitas quam

Elaterem, Elaterium, Elaflicitatem vel

*vim Elaßicam,cl™% tteumv, vel inufi-

tatiore ePhilofophiadpellitant_».

Bla ea eft_{natura* utomnem}fenfum fu-

Iht fugiat, in corpus tarnen ^, cui ad-

efle concipitur, ita vim fiiam exe-

e„ rit,utignorarinon poffit. Dignam

us proinde hanejudicavi, cujusjucun-

€t da 6c admiranda phaenomena, eo~

rx rumque rationem phyficam, pro

ingeniolimodulo, pråTenti dillerfca-

få tiuncula expenderem, 6c candido

0, B. L,judicio fubjicerem.

g. 5- II.

p9 Elafticam vim vocamus, qua,

corpus aliquod compreflum, ten-

jiS fum vel vioienter innexum, eadem

re feré vi fefe reftituere, figuramque

es 6c fitum partium naturalem^

tuerinititur ; adeout fi _pervim a ftatuTibi debito recedere cogatur,

»f. ftatimpartes ipfae, quantum in fe-«

ltv eft, fefe reducere 8c explicare co-

% nentur. Vocabulum ipfum conce-

m dimus efle nonnihii obfeurum6c il-

ej luftrationi rei impofitas minus ac-

q. commodatum, illudtarnen tot tan- tique nominis Philofophis receptu

m &ufitatum³ abjiciendum non pu-

tavimus,prxfertimcumin nudovo cabulo aaquiefcerejnobisnon fitani-

m9. Affe£ioha?ceftquideaeripecu- liaris, utpote cujus ea eft ^natura«*

ut quavis occafione valdé compri-

mi poflit; & laxata aliquo modo compreflione, cum impetu fe refti-

tuat: generaliter tarnen habet lo-

cum in omnibus corporibus duris, [0] quorum particula? immediato contäéhi, non ramulorum intextu, funt conjun£se. SolentautemPhi- Jofophi, elaterem corporum dis-

pefcere, in phyficé mutabilem, &

immutabilem; Hunc aeriadfignant cujus particula? nihil ^autparumin-

ter fe coh^rent, fedfoluta? & abin- vicem difiun&a?, aetherea? fubftan- tia? innatant,ejusque motibusobfe-

quuntur : (h)adeoque licet in ßatu, comprefTo diutius detineatur, con- ftantertamen fuam vim exfpaniivu fervat, ututcam a&u ipfo ob pofi-

tum

(a)Carte/.Princ.Philpart.4. n, 132«

(b)Le Grandhift.Philpart,6,c. 17.

tum impedimentum non fempen#

exerit, perpetuo tarnen exerere»#

connititur. In compreffione enim

aéris yiolenta, fubtiliores feré o- mnes particula? a?therea? & aereae cxtruduntur, quarü recurfus com-

preflionis ceflationeneceflariömox

cpnfequitur; in quo quidem elater

ejus confiftit. In Cceteris vero non ita folutis corporibus, elater eft mutabilis, durante ^enim longius

vi infle&ente, paulatim imminui ipfe cernitur; cujus rationem infra

dabimus. Hunc ut eo melius intel-

ligamus, breviter pramofcenda erit corporis natura, antequam in ulte-

riorem hujus materia? fané jucun-

difiima? imo etiam difficillima? con-

fiderationem defcendamus. Quara-

tione, in progrelTu, nos & ^rem»#

ipfam tanto felicius expediemus.

5- in.

Primum itaque in disquifitione

corporis inter pra?cipuas ejus ad-

fe&iones 'vf) pofituspartium extra par-

(ODigbaas de ^{natura c. t.}

6

partes advertitur. Et quemadmo-

dum particula?, ^ex quibus fingula_»

corpora confiata funt, ^non poffunt

non elfe varié limatae, difpofitas 8c figurata, itainter fe fecundum o-

mnes fuos angulos 8c convexalate¬

ranullo modo uniripotuerunt, quin

innumera inter ipfas reli&a fint in- terftitiola, fubtiliori aliqua materia

replenda. Imotutö adnrmare au- fim, nullum exiis, quashomini no- viffe contigit, repertum iri corpus,

quod ejusmodi interftitiolis feu po- ris, majoribus vel minoribus, _pro cujusque cohsefionis aut texturs modo, fit deftitutum, per quos fiibtilis quasdam materia errat; id quodfénfus quoque interdum indi-

cant, qui de efflviis magneticis ex

eorum effe&u nos cogitare docent.

§. IV.

Porro adnotandum eft, materia

ejusque partes in fe fpe&atas iner¬

teseffe 8c otiofas, quibus a&ivita-

tem aliquam, feu vim fe ipfasmo-

vendi,

vendi, nedum in alia agendiattri*

buere fana ratio vetat. In quo et- iam veras & realis oppofitionis leu

diftin&ionis ratio inter menfcem &

materiamvertitur: in illaenimnatu¬

ralis quasdä & intriniéca adhiofitas,

animadvertitur, & vis ^, qua omniü

a&ionü fuarü Tibi intimeeft confcia

acfeadagendüexcitat:ha?cvero,nee agere aut movere fepoteft, ^nec fui

confciaeft, fed fuiignara, eftentiali-

ter& meré paftivé fehabet. Quid- quid igitur a&ivitatis feu a&uofi-

tatis invario impulfu & motu cor- porum cernitur, ab alio imprimi

debet, convenienter effatoPhilofo- phi, ahm.v& dv ^ta xwäpna a7rb livog

Vit#™: (d) Seu ut loqui amantre- centiores; omne corpus corporis^

formam permanerein fizo ftatu,do-

nec ab aliodeturbetur. [e] Non_.

quod rei corporea? infit defiderium

aut vis aliqua fe ipfam in hunc

vel illum ftatum perducendi, [/]

(i) Arifl. L.8,Phyf.c. 2,^4, (e) Hov,Phyßdijp, ^3. §.

[f\ feque in illo conlérvandi;

led quod nulla fit ratio, cur

iplk ftatum fuum mutet. Verum.»

poftmotuma Deo materias impres-

fum, juxta leges univerlåles& pro-

prias, in fe invicem agere intelli-

guntur corpora naturalia. Pr® cas- teris autem agendi virtute eminét

materia illa fubtilis, _quae Philofo- phis variaeft, &plerostp in natura

motus producere creditur. ©a dt

f)0é beexperimenterade 0(1) förfärat'

fte naturfumtige för affmdtt fdnning druptagtt/ att el)»ab förftopp/fottt

i »erlben réred/bett rörcé afnågot an«

nat/ _tagfdgerom råtta 6roppcu/tt)om Irnéemne/fom bar rörelfendtraft ijtg ftelft / dr en (fel annan beffaffenfjet.

§(f(ämmaotfafdr tpgben etter f»år«

beten/ fommaitbes afbett affmdnna trpcfntngen / ,fft »dl af ben grof»a luften/ fom ffnn(xthere]ber tete be/

alt 6f»er jorben dr/ nebertrncfte/ ß

fulle ^ett ting Itggia fttfla tluften'el«

let

(/) Claub.Dijb,Phyf. ^19. §. ^4.

to annat lubtiligatofluido, ef)tt>art

man bet fatte; ei)uru bögbtbet tncte ofh>e? jotfm Utelegantiflimé difTe-

rit Archiater Regius Nobiliflimus

«03$3ßR(Si fin torta anttil åtftiB.

SSergarteré it. upftnnanbc/ od) forfta gloct ^omSBattn.

$■ VI.

Quibus leviter ta&is, ad phce-

nomena ipfa, in corporibus elaftieis

obfervata , pergimus, ut viam

nobis fternamus, ad ^eorum ratio-

nes indagandas. Quemadmodum

autemnullumaliudett_corpus, quod

ita comprimi, & in anguftum co-

gipotett,ac ^{aér, ita etjam} infigni

vi elaftica eundem prasditum e(Te_»

haudobfcuré licet colligere. Con-

ftat enim particulis tertii elementi

tenuibus, flexibilibus 5c ramofis,

quae ex fe admotum minus idonea^,

amateriacoeleflicontinuö agitantur

& huc illuc celeriter deferuntuiL,.

Alia vero eft naturaaerisnobis_pro-

pé terram circumfufi, utpote qui,

B ex

10

ex variis terra?, aqua? aliorumqutj *

corporum, terreftri globo conten- t

torum _, effluviis ortus eft ; cujus i proinde particulas, plumulis vella- c

rix fpiris, non invenufté quis ad- t

ilmilaverit: qualesprofe&öin radio c illarumluminofo,_per rimulam qua- C

dam in obfcurum aliquem locum^ f immifTo, easdem, volitantes quafi, c oculis difcernere poftiimus. Hsec f

tota aerisinferioris mafTa, non po- \

teft non ab incumbentis a?theris i fiibtilioris aeris mole perpetuö 1

efle comprefta. Si vero aliquando I contingeret, quod tarnen ^raro fit, <

utportio aliqua inferioris aeris, ab f

ifta compreffione, faltem ab aliqua « parte, liberaretur, necefTum eft il- t

lam validé dilatari & expanftonem s debitam affe&are. Quod quidem \

präster alios Celeb. Sturmium pro- i

prio experimento deprehendifteac- } cepimus (g). Is ^, deportavit i

vellcam agninam mediocriterinfla- ^

tam I

Cg)Pb?lof.Elefi.Excert.6.j>.m. 275.

II tam, iri montern vicinum aliquan-

töeditiorem,ubi interadfcendendü,

inclufo ^aere magis magisque fepan-

dente, veficam amplius inflari ^ac tumefieri;indefcenfu vero iterum-, detumefcere ^ac flaccefcere notavifc.

Quodfinunc aeriitaordinariecom-

prefTo tantus infit nifus fefe expli- candi, utique extraordinaria pres- fione fuperveniente, evidens eft il- lum, remoto obice, multö majore

i npetu erupturum. Id quod lucu-

lentiffimé comprobant varia illa^ex- perimenta, qu<e in fontibus artifi-

cialibus, & vafis pneumaticis non line caufa admiramur. In fonticulis enim iftis, aer, qui femper dila-

tari & expandinititur, compreßus,

aquam vafe contentam, jucundo fpe&aculo per canalem impetuofé

in altum propellit,fub forma fonti-

um falientium. Quid? quod ide etia

infclopetis pneumaticis miro effe-

öu, ^non pauci Philofophorum ex1- pertifuiat, ubi multum,aeris^quan-

t<L«

12

ta fieri poteft vi intrufum, vehe-*

mentiffimé comprimitur, dato ve- roexitu, fummo impetu, erumpit ingeftumque globulum tanta vi e- mittit, ut allerem ligneum oppofi-

tumnullo negotio penetrare valeat,

& eo quidem facilius,quo compres- fius fuit aérada&us. Plurima prx-

terea noninjucunda,circaelaterium aéris, experimenta, aBoilio,Huge-

nio, Sturmio aliisque fa&a

qua? heic a nobis ultro omifTa apud

fiios Au&ores qua?rantur.

<$. VII.

Ex corporibus reliquis ^, in toto hoc mundo fublunari,_pauca admo-

dum reperire licet, _qua? hujus re-*

ftitutionis fpontanea?, ceu vocatur, manifefta qua?dam indicia nonpro- dunt. NecefTe_tarneneft, ut parti- cuhe, quibus hujufcemodi corpora

conftent, rigida? quodammodo &

Gonfiftentes fint, ut fle&i quidem_,

& premi poffint, preflle verb in il-

lo Hatu non permaneant, in quem

preflione ipfadeduéfte (unt; nec ta¬

rnennimisrigida?fint,veldura?,quin

inflecfti& comprimi aliqua ratione

fe patiantur, Reliquaverb, elaftica?

virtutis, nifi forte admodum debilis capacia non funt; fcilicet, quorum partes nimis funt flexiles & molles;

preifte itaque vcl tenße cedunt &

fcransponuntur, adeoque figuram

& fitum fuum priftinum recupera-

re non poftimt: ut in ftanno,plum-

bo _, molli cera, mafta farinacea, aliisq; bene multis contingere cer- nimus. Et ha?c certé eft ratio,qua-

reclarifT, Sturmius Elafticitaté inter duritiem & mollitiem median* po- fuit. (h) In arcubus chalybeis &

ligneis, eorumq; nervis vis elafti-

ca maximé eft confpicua. Hlos e-

nim refiexos ad priorem ftatum fu- bitoreduci; hofcß vi quadam addu-

<ftos eadem _opera fuma vi refilire,

&admota mimlia fatislicetgravia &

ponderofa longifliméprojicere, qui-

vis obfervare poteft. Idem in fidi^

bus

{h)PhyfiEleä.part,Gen.feä. 2. c, 4.

bus feu14 chordis accidere frequenter experimur,qua? five validé tendun-

tur, atcg ita veide induftria velfor-

tuitö rumpuntur, manifefté ftatim

fe contrahent, five per vimad hane

velillam partemadducuntur, cum

impetu recedent; 6t itaquidem,ut

ultra quietis locum tantum ab illa parte progrediantur ^, quantum ab

hac citra eundem fuerunt addu&a?.

Non fecusac in funependulisobfer-

vamus, praeterqua quod hsec uno

centro liberé moveantur; illarum

vero motus duobus e pun&is velut polis determinantur, 6c intränifiim

illorum pun&orüadquietem ferun-

tur, adeoep vibrationes tot celerio-

res 6cbrevioresefficiunt, quot pen¬

dula majores6c tardiores. (i).

§. VIII.

In laminis gladiorum Öc pin-

nis chalybeis automatorum ho- rologorum, certo modo tern- peratis 6c rigefa&is, infignem efle

vim elaflicam, vulgarifatis experi-

entia

(i) Morhof, in de Scypho*

entia conftat. Tantum«nim earum

nifum ad debitam expanfionem 6c

re&itudinem redeundi comperi-

mus; in illis quidem, ut ceflante

vi infle&ente, celerrimé fe reftitu-

ant: In his_{vero, ut} graviorü ponde-

ru vices fupplere, rotarumcp&reli-

quorum organorum adparatum

multum ciere 6c gubernare queant.

(£) Filum chalybeum in fpiras

multas cochleatimcontortum 6cfu-

niculiope fortitér attra&um, cum

impetunotabili recurrit. Ad que modumP.FrancifeusLana tormen- tum bellicum, ope nimirum hujus-

modichalybea?virgas in cylindricam fpiram convolutas, parari pofle do- cet,(/) quod admotos globos ma¬

gno effeäu cjaculabitur. Globuli

mormorei, quibus pueri folent lu¬

dere , in menfam lapideam demiffi,;

grato ipfis fpe&aculo, velociffimé

refiliunt. Unde colligere licet ce-

q leri-

(k)Sturm.Philo/.Elefi. Exc.6;p.m.273.

(/) Tm* iMag. Nat.&art.p. m. 272.

16

leritatem, quå durorum corporum partes reftituuntur,elfe incredibile,

quamquam complanationem quan- dam illarum in collifione necefTario heri cerfcum fit Id quod experi-

mento facili fatisque evidentievicit

Mariotte. Globulum chalybeurrL,

demiüt in incudem, febo vel alia plngvedine illitam, 5c veftigiaejus

in incude notavit eo majora, quo

ex altiori loco demittebatur; _rnagno fané argumento, partem ejus, ex collifione, magis vel minus fuiffe complanatam. Innumera? etiam alice, circa hane _corporum reftitu-

tionem,occurrunt, 6c a quovis coh ligipoffuntcircumftantia:,^quas heic

nunc annotare luperfedemus.

§. IX.

Caufam hujus Elafticas virtutis explicare, res eft, fine dubio, alti-

orisindaginis. Boiliocerté incom- parabili hoc opus magisarduumvi-

fumefl, quamquod ad primum in-

tuitum quis facile conjiciat^ (*»).

Quid?

(m)In Exper. Pbyf, Mech.p.m.33.

Quid? quod etiamnum in obfcuro

elfe Celeb. Sturmius adfirmat [»],

Necme fugit, quanta fit hac de re etiam inter recentiores fententiarü

difcrepantia, illis materia? fubtili

feu a?theri velpra?cipue, aliis fubtili-

oris aéris ponderi caufam hujus ef-

feftus acceptam referentibus. Prio-

rem fententiam fuam faciunt Car-

tefius(ö) Le Grand.(p) Jacobus Rohaultius, (#) Claubergius, Ol

P.Francifcus Lana (;/) Joh. Chri»

ftoph. Sturmius (/) <5c nonnulli alii.

Pofteriorem vero integro traftatu

magno molimine aifertumivit Per- rauitius, (//) Philofophus Gallus.

Cui item adftipulantur Philofoph.

Burg. Auftor O), Joh. Baptifta du

Hamel (y) aliique. Has ^{vero eo-}

C rum

(n) Phyf,Tieft.Gen,fcft, 2. c. j\ (0)prin.Phi- lofpart.4. n.iyz. (p) Jnß.Phil.p. 6*c. 17.

etHifl.nat.part.i.art*9.(q)Traft*Phyf.c.22.

n,yy, (r)phyf. cont. (x)Mapff,Nat.&art.

Tom.2.p. m.224. (t) Phil. Elcft: Exc. 6.nj.

(u ) In Traft.Gall. de Duritie fS elatere, ( x) PhyfGen.Traft,yc,4. (7) Inde Con*>

[epju vet ST nov.Phil, L.z.c.f,

18

rumdiflidentes opiniones ita forte

conciliari poffe putemus, ut huic

noftro inftituto utraque hypothefis

opportuneinferviat. Namquamvis,

utin fuperioribusexpefTé pofuimus,

aérem alium craffiorem, alium fub- iiliore omnes re&iffimé concedant,

6c pondusutriusque,majus vel mi¬

nus, lubentiilimé agnofcant; nihi-

lominus tarnenverendumeft,ut cu-

iquam alium conceptum extorque-

re queät aeris etiam (ubtilioris par-

ticula?, quamquod irreguläres&ra-

mofe fint; _qua? propterea ad motü

minus apta?, corporum compa&o-

rum, ut vitri, chalybis tempera- ti, marmoris aliorumque cceeos

meatus numquam fubire,nedum e- laterii illorum caufa Solitaria effe valent. Pra?terea negari vix pote- rit, quin a&uafö qua?dam, aéreque

fubtilior fubftantia, _{per totum} illud fpatium, quod ccelumvocamus,imo etiam per aéra fit difperfa, cui ha?

aérea? minutia? innatanfees continuo agitantur 6c extunduntur. Quibus

ita

itaperpefis, videormihin5 ftne cau-19

fa propendere ad fententiam illorü, qui materiam coeleftem hujus effe-

<ftus caufam vel prsecipuam ponunt;

ifca tarnen,utalteram fententiam fua

probabilitate nondefraudemvei fuis locis excludam: uno enim pofito,

non ftatim necefte eft exclucii alte¬

rum_, fed in plerisque quali mutua illorum opera cenfenda eft» Etha?c

eft ratio, ^cur priorem illam fenten¬

tiam prasvalere arbitror, nimirum, quod materia cceleftis debeat quaft impellere & incitare iftum aérem_»

ad agendum. Sicv» g. fidixerit quis5

arcum ligneum inflexum reftitui

tantum ex elatere particularum ae;^- rearum,in poris illius forte inclu- farum, fequejam poft compreflio-

nem expanderenitentium; mox re-

gerimus, quod aéris particuhenon habeant illum nifum ex fe _, fed ex

impulfu globulorum sethereorum, qui _per poros arcus fe intrudentes,

Iftas -particulas laceftiint, incitant

20

6c forti fuo impulfu arcui figuram,

foliüam reddere nituntur; impo

tentiam fingulorum infinita mul-

titudinecompenfante. Relinquitur

ergo, quod fine hac ccelefti mate¬

ria, vis noftra elaftica,prsefertim in

duris corporibus, vix intelligi vel explicari polfit.

$• X.

Ordinarié aerem crafiiorem terrae

circumfufum, ab asfcheris preifione,

6c fubtiliorisaéris incumbente ^mo- le, continuö comprefiiim manere_>

diximus. Singula? enim particula?,

åb aliis vim paifie ^, fibi continuas

iterato ^conatu detrudunt, 6c ha? i-

terum alias, 6c _quo minus inferio¬

res dilatatione naturs fua? debitam liberius recipiant, fuperiores ob-

ftant 6c impediunt. Hinc fit, ut ar&ius comprimantur quam pres- fior fiuxus a?theris vel fubtilis aé¬

ris pati polfit. Quare necefie

eft, ut in maflam jam compres- fam fubtiles illa: particulce cum

impetu irruant6cimpetüfaclant,ut-

ut

21

uta&uipfo,tantae,tamquegravi mo- li dimo vend^ & disjungendseinter-

dum non fufficiunt. Laxata verb,

vel faltem imminutå, aliqua ratio-

ne, vi comprimente, cum effe&u

vires fuas exerunt. Id quod in ve- fica fiaccida, ad montis cacumen_»

intumefcente,clarumevadit,ubico-

lumnse aéris incumbentis minoris,

pondus notabiliter minus cenfetur;

adeoque interfufus sether, fultiliori

aériaamixtus,aeriinclufo& ad ^mon¬

tis radicem majori violentia com-

prefTo, laxando impar, nunc ad faftigium, viribus fiiperioris molis aequalibus colle&is, eundem exagi-

tat & expandit. Extraordinarié au- tem in vafis pneumaticis, & inträ poros aliorum corporum, compri-

mitur aér; & tunc vi eo majore e-

rumpit, quo in anguftius fpatium^»

redigatur. Cum enim particula?

aéris continenterinträagitatiflimam

coeleftem materiam disjumfe fem¬

per fluitent (z), ab iliius impulfu

in_»

(z)Sturm.Philof. Elefi,Exert.6. n. 7.

22

inorbemcirca fuacentravolvuntur;

cui motui peragendo iphaerularrij quandam requirunt. In coar&atio-

ne vero, cumad fe invicem ar&iffi- mé accedere cogantur, tale fpatio- lum,in _{quomoveantur, non}habent.

A fubtili interim materia, violen-

ter antea extrufa continuo impel-

luntur6c coneutiuntur; 6c ita laces- fita», aliae aliis innixse, füis extremi- tatibus fe invicem verberaiit lococß pellunt, viribusque fimul junélis majus occupare fpatium nitendo,^a-

quas aHulas vel duriflima infertate-

la, furfumverfus, repagulo remoto, fumo impetujaculantur^6cemittunt.

§. XI.

Ex quo eodem fundamento ^ne-

que nobis arduum erit,caufamred- dere, cur alia item _corpora preIFa>

tenfa vel inflexa fefe explicent. Ve-

rofimile enim videtur, quocl fubti-

lis qua?damateria, inipfa ^generatio-

ne corporum omnium terreftrium, poros libi 6c motui fuo accommo-

datos

datos formaverit, in quibus indé

ab exordio mundi movetur. Quan- doitaqucinfie&itur^arcusvel lamina chalybea, deftruuntur quafi, & an-

guftiores necefiario redduntur_pori

a parte convexa, quam ut fubtilis

materia eosdem denuo liberé _per- vadere poftit, verum quoniam mo- tus feu agitatio particularum hujus

materia? non ceffet, fed eademfem¬

per maneat, fit equidem^, ut viri¬

bus jun&is, vehementiore impetu impingant in partes fibi obftantes,

poros, exinfiexione quodammodo occlufos, aperiunt, & arcui fimul

, priftinam figuram reftituunt. De tenfione &reftitutionefidium, chor- darum 8c aliorum ejusmodi iderru,

ellojudicium. Sic quando globu-

lumeburneum in tabulamlapideam demictimus, 8c videmus eundem

tanta agilitate refiiire, cogitemus particulas fubtilis materiel intra_»

poros ejus rotatas, retroire, _par-

tlbusque arälus coituris locum ce- dere

24dere coa&as elfe; alias vero in lo-

cumfuccedere Jaborantes, fimulac

defierit i<ftus, poros iterum fubin-

trando, globulum repellere. Et_»

hoc modo certo certius perfvafi fu-

mus_, nontantum hxc phasnomena

elaftica; verum etiam ea omnia, qua? vacui fuga?, attra&ionis, fym- pathias & antipathias velo olim ob-

duxit antiquitas, ^ope hujus fubtilis

materia, _pororumque & partium

corporum varia habitudine <Sc di- fpofitione, ita commodé explica-

ri pofte, ut non fitneceffe, ^recurre-

re ad formam fubftantialem _{& po-} tentias illas, quibus inftru<fta efte_>

putatur, aut potentiam illam mo- tricem inter naturalem & vitalem feu animalem mediam, _quam Ho-

noratus Faber ^a fe inventam glori¬

atur.

§. XII.

Corpora elaftica ferrea & pra?ci- puélignea,fenfim virefiliendi defti- tui, ubi diutius detineantur incuf-

vata,