LII GR

DISSERTATIO

/f-

DE

philosophia natura

D ISQUISITIONI EMPIRICJE NON INIMICA»

- : wacaa»a>··" —-

CUJUS PARTICULAM SECUNDAM, CONSENSU AMP-L. FACULT. PHILOS. UPS.

PRISIDE

Mag. S A M. GR U Β Β Ε

LOG, ET METAPH, PROFESSORE REG. ^{ET ORD.}

PRO GRADÜ PHILOSOPHICO

PUBLICE EX A MINAN DAM PROPONIT

JOHANNES BÖRJESSON

STIP. REG. GOTHOBURGENSIS

USf AUDIT. GUSTAVI ANO DIE VIII APR. MDCCCXV

.;■■·.·T :-'r"V· ' ■■■*'■·,/ 'ν- 1

Η. Ρ. Μ. S.

UPS Α LII

EXCUDEBAKT STENHAMMAR ET PALMBLAB

) 9 C

quae motui mechanico idem intrare tendenti impedirnem - rum opponit.- Cum vero fic ifta refiftencia rea&io quae·

dam fic motui mechanico oppofita, ipfa oportet a&io fir, ideoque non ex mera mortui cujusdam fubftrati exiften- tia, quae nullam exferit refiftendi a£tionera, Ted ex vi quadam in fpatio agente, oportet originem ducar. Ita«^

que ubi materiam esfe adfirmamus, ibi re vera non tam turri esfe reale quid, ex cujus notione non fequitur, nihil

aliud hoc fpatium penetrare posfe, verum etiam esfe rea¬

le quid, quod vim refiftentem exferat, concipimus», fic

vero, cutn realitas ifta non nifi ipfa refiftentia fefe ^{pro- ,} dat, nihil aliud vere concipimus, ^quam in hac fpatii portione exferi vim refiftentem, quam cum unam eam«

demque månere, fubftantiafitatis notione adplicanda, ne- cesfario judicemus, realitatem esfe in fpatio fubftantialem

vél materiam dicimus. Cum ^vero materiam impenetrabi-

lem esfe conrendimus, re vera nihil aliud in ifto continetur conceptu, quam hoc, fpatii quamdam portionem, quam*

impleram dicimus» nulla mechanica impulfionevel compres- fioneomnino penetrari posfe. Quod quidem aliter concipi

iion poteft,quam ita, ut vis, impulfioni vel compresfioni op¬

pofita, & eidem refiftens, quo magis comprimatur, hoc mi jorem refiftendi exferat actionem, quae igitur ipfi potentiae comprimenti

tandem

oportet aequalis evadat.

Ex duabus fere notionibus aretisfimo vineulo conjtm«

ctis, omnis realitatis, quam materiae, id eft, fpatio im- pleto, tribuimus, conceptus eft conflatus. Materiae enim

tum fnbftantialitatem, tum impenetrabilftatem tribuimus.

Nec al i_ae, praeter extenfionem, ad ipfam ejusdem exi- ftentiam, qua talem, concipiendam requiruntur detérmi- nationesj ceterae enim omnes fex. gr. materiae mobilitas

mechanica_, inertia, de readtio contra alius materiae actio-

B fiem)

; »

c

»em) ^non ad meram ejusdem

exiftentiam» Ted ad ejus-

dsm ftaturn qvemdam, vel

adr aliquam flatus mutationem

concipiendam pemnent.

Quanam

vero

necesfitate flat,

ur has mareriae determinationes tribuamus:, non

praefenti

©ccafione explicandum habemus:

noflr-um modo efl, dis-

quirere, quidnam fit

id, quod iflis fubfl&ntialiratis Si im«

penetrabilitatis

notionibus

re.vera

concipiamus. Scilicet

fubftantialitatem cum mareriae tnbuknus, nihil

aliud selfir¬

mamus, quam hoc,

materiam es-fe illud fubflratum ^ortus

& inceritus expers, quod

in omni phaenomenortim fluxu

unum idemque maner; id

eft, phaenomena fingula ejus¬

dem exhibere accidentla,

quajitares

^Si

mutatioiies, ipfaev

vero materiam,. ipfum

fubflratum, cui inhasrenr. ifla acci-

dentia, in continuo eorum fluxu neque

oriri posfe neque

perire; ideoque

materite in Univerio quantiratem

^,

in

omnibus formarum ejusdera

rautationibus

^, tarnen neque augeri

posfe

neque

miniifi Si

vero

conflar, fpatii imple-

ti notiooem nihil aliud continere, quam nodonem

refi-

ftentiae, _quam in hoc

fpatio vis qutedam eifern refiflens?.

manifeftum eft, ifto fnbflantialitatis, quam

fpatio. imple-

to, id-efl, mareriae tribuimus, conceptu

nihil aliud re

vera coticipi, quam hoc,

iflam< vira refiflenrem

r

ex. qua

fpatii impleti

phaenomenon

o.r

i

tur,

in omnibus iftius fpa¬

tii impleti muratiooibus,

ipfam

neqpe

perire posfe, nec

novam oriri, fed unam eamdemquc manere,

ejusque fic

in Univerfo quantitatem in

omni phasnornenorum fluxu·

femper eamdem

esfe.- Hinc

vero>

alrera quoque i ro pene¬

trabilitatis notio facile derivatur. Scilicet.

fl in quadarn,

fpatii porriöne

deprehenditur vis,

quae

earodem impler,.

refiftens, eaque ipfa neque

oriri poteft neque perire;,

opponec eadem

motui mechanico,; in hane fpatii portio¬

nen! intrare laboranti, refiftenriam.

jam fi

externa?

ifti.ua

vis· a£tio major fir,, quam

haec r,efiftendi poxentia; rnanU

. .

fsflum

) II · C

feftum eft, vim

refiftemem

non

posfe

^non

intra

miiro-

rem fpatii portionem

comprimi. Si

vero

ipfa vis

^neque

oriri poteft neque perke,

habebimus hac compresfione

viro eamdem refiftemem in minori fparii poriione distri-

'butatn, _quam igkur non

posfe

non

majorem exferere

-reiiilendi potentiam, in aprico

eil. Itaque vis refiftens

•cum eadem femper ipfa rqaneat, quo in

minori fpatii

portiene agat,

hoc majorem exferet. refiftendi potentiam,

vel refiftendi potentiam exferet, in

inverfa fpatii impléti

ratione prefcentern. Sic vero ii prsepotente quadam

vi

externa eoroprimirur, intra minoris quidem

fpatii limites

concludütur oportet; at ipfa quoque

compresfione

äuge-

tur ejusdem refiftendi

porentia

^,

ideoque fi finita fit vis

compritnens, ifta

compresfione rändern ad illud pun£lum

pervenietur., in quo

potentiae comprimenti äqualem refi¬

ftendi potentiam opponat

vis refiftens, quod

cum

fiat,

hac vi comprimente ulterius

comprimi

non

poterit. Cum

vero ad vim quamdam reiiftentem intra

fpatii portio¬

nem infinite _parvam

comprimeodam, infinita requiratur

vis comprimens, talis vero

nulla exiftere posfit; fequitur

eamdem numquam re vera in fpstium

infinite

parvum comprimi posfe;

id eil, materiam,

cujus

phaenomenon

ifta vis refiftens exhibet, mechanica impulfione vel com¬

presfione in

infinitum quidem comprimi,,

numquam ver©

penetrar-i,

vel in punilum mathematicum redigi posfe.

Haec eft impenetrabilitas

materiae relativa, vel ifta,

quae

in dynamica

ejusdem notione continetur. Satis

vero,

ut credimus, perfpicuum

eft, nullam aliam

vere

conci»

pi posfe.

Hac autern impenetrabilitatis notione recepta, mox perfpicimus,

fpatii portionem quamdam, vel majori vel

minori gradu impletam

csfe posfe,

prout*

vel major

minor

vel

) Ϊ1 (

minor rn eadem exferatur vis refifténtis potentie. Hinc igitur illa orietur materiarum diverikas ^, quäe diverfis ea-

fum denliratis gradibus abfolvitur. In Atomismi fyfte*

mate, cum ipfas materiae particUlas ultimas comprimi ^non posfe adfirmetur; omriia, quae inter materias intercedere posiunt, denfitatis discrimina, non nrfi ex diverfa poro¬

rum_, i. e. fparii vacui portionurn, quibus fejunguntur particttlss materiales, multitudine & magnitudine, explf-

eanda funt. Dynamica autem impenerrabiliratis notione

ftabilita , ifta _pororum hypothefis evanefcit, & infiniti eoncipi posfunt denfitatis gradus ipätii impleti, etiamfi

in quovis iftius fpatii pun&o ^re vera adfir materia, id eft, vis refiftens, quae impediat, quominus ^motu quodam

mechanico extrinfecus oriundo ba?c fpatii portio penetra·

ri posfir. Sic utique facile explicantur diverfi denfitatis gradus, five unius materia·, magis minusve compresfae,

five etiam mareriarum diverfarum.· At limul manifeftum eft, hac fola vis refiftentis, vel fpatium implentis confi-

deratione generali, denfitatis tanrummodo discrimina, non vero ea materiarum discrimina, quae diverfis earum qua·*

litattbus fpecificis abfolvuntur, explicari. Nec vero mi-

rum eft hoc, cum jam in materiae norione exponenda,

ab omnibus ejusdem qualitatibäs fpecificis abftra&ioneni

fecerimus. Scilicet ipfa, ^quae Naturam conftituit, vis pro¬

duktiva, cum numquam materiam in genere, fed mats- riam femper deterrnjnatam, qualiratibus fpecificis praedi-

tam, producat, ^{non mera} eft vis fpatium implens, fed vis

materiam eodem a£tu producens & fpeciali modo deter-

minans. Simui vero facile perfpicitur, ^cum materia, qua ^,

talis, univerfale illud fit fubftratum, cui fingulae ejusdem

dererminationes fpeciales inhsereant, vim materiam in ge-

nere producenten!, vis iftius, quae in omni rerum Natur»

cernitur,

prodjictivae

rypum

exhibcre univerfalem

at- que

) '3 (

que primasn potentiam, & fpeciales omnes iftius vis de- terminationes, ^cas tantummodo esfe futuras, quibus fpa·

rium impietum non dererminaro ^tantum gradu impleatqr,

verum etram iftis determinatis modis infinite variantibus, quas materiae qualixates fpecificas & mutationes, id eft»

phaenomena Narurae appellamus.

Hac fpatii impleri 5c impenetrabilitatis relativa? ηα- tione expofita, fi ejusdern cum altera illa, quae, in Aro-

mismi docftrina continetiir, attentius comparationem infti-

tuere voluerimus; ^mox perfpiciemus, alterius quidern fa-

cillimam esfe explicarionem, alterius vero ita intelle&ui

repugnare conceptum, ut mirurn forte nobis videatur, iftiusmodj _umquarn oriri potuisfe Atomismum. Ifta enirn,

quam fingit hoc fyftema, particularum materiae ultimarum

abföluta impenetrabilitas, qua fit, ut iftae particuiae nulla

vi vei comprirni posfint, vel dividi, qualitas eft occulta,

quae ilsdem infinitam refiftendi potentiam, eamque non

ex vi quadam refiftente, Ted ex mera earum exiftentia oriundam, tribuit. Licet vero fic omnino abfona videa-

tur impenetrabilitatis abfolutae, qua omnis nititur Aco- misrnus, notio; ejusdem tarnen origo inde explicari poteft, quod materiam tamquam iubftantiam, vel fubftratum, cui inhaereant ejusdem qualitates, non posiimus ^{non menre} concipere* quae fubftantia per materiae divifionem conti-

nuatatn in nihilum tandem abire videbatur _j nifi ultimae quaedam ejpsdem particulae asfumerentur, ^quae nulla vi phyftca dividi ^> vel in minores refolvt posfent. Ar pri-

mum quidem, cum Mathefis fpatium in infinitum dividi posfe docear, roinime licitum erit, materiae fpatium im- pleptis divifionem in infinitum continuaÄdam in'ullo.di- vifioais puncbo omnino abrumpere. Tum etism fi ifta

* tarnen

) «4 C

tarnen licentia concederetur, non inde

neeesfario feque-

retur, particulas materiae'

ultimas, ideo quod dividi

non posfent,-etiam

comprimi

non

posfe, vel impenetrabilitate

gaudere abfoluta.

De iis enim idem valeret, quod de

ipfa materia ex iisdem

corrvpoiita, impénsrrabiliratem ea-

rurti non posfe non ex

finita quadam vi refifiente pro-

ficifei, (vis enim realis omnis

finita eft) ideoque utpore

relativam es,fe concipiendam. Verum re

ipfa fubilantia-

litas & diviiibilitas materiae infinita,

rejecra impcnerrabili-

raris abfolutas notione, fibi invicem minime repugnanr.

.Subftantialitas enim niaterite rum in eo

confifiet, quod

reale illud, quod refiftentiarn

exferit, id eft, ipfa vis

re-

fifiens, _qua fpatii impleti

phaenomenori oritur*, cujusvis

onus Sc inreritus expers^, in

omni phaenomenorum

rau·

tatione una eademque maneatj quod quidem

jam in ipfa

impenetrabilitatis

relativae notione continetur, quum non

nifi per hane

ipfius

vis

refifientis identitatem indeftru-

ctibiiem fiat, ^ut eadem, quo in minori

fpatio

compres- fa agat, hoc

majorem exferat refiftentiarn. Iftarn vero

vis refifientis, quac in fpatio

quodam exferitur, identita-

t?rn fpatii iftius impleti

divifioni in infinicum continuan-

dde minime repugnare,

manifeftum eft. Cum

vero

iic

Acomismus neque ad fubftantialitarem

materias concipien¬

dam requiratur, & infinitae

ejusdem divifibilitati repugnet,

Si impenetrabilitatem ramquam

qualitatem occultam ^con-

cipi jubeat; in

hypothefin abit ifia do&rina

non

fuper-

vacaneam modo, verum etiam ipfi, qui per

eamdem

^ex-

plicandus erat,

materias conceptui repugnantem, quam

igitur omnino

explodcre quis dubixare poterit? Itaque

heic nihil aliud admittendum efti quam id,

quod in ipfo

refiftentiac phsenomeno,

& in illa,

quem

omnis poftulat

Phyfica, materias

fubftantialitate

re vera

continetur. Qua

cautione adhibita, hane fere oriri videmus

materiae

^no-

tionems

3 ^ir C

tionemr materiam csie vim in

fpatio refi ilen

rem, quss* *

cum raotui fpatiiim hoc penetrare

laboranri impedirnen-

turn opponat,

fpatii itnpleri phaenornenon efficiat;. i ihm·

vero vim, cum una eademque femper maneat,

fubftan-

tiam conftituere vel fubfträtum, quod in

omni phienome-

norum fluxu nequc oriri posfit, neque

perire; denique

eamdem, hac ipfa ejusdem

identirate, inträ minoris fpä--

tii limires comρresfam ,

necesfario crefccntem exferere

refiilendi potentiam,

fic

vero

impenerrabilitaris relativas

phaenomenon

efikere.- Quid iibi velit iifo, quam dixi-

mus, vis- refifleos,. Si quoηam

modo eadem fit concipien*

da , nondum disquirere jubet

propöfiti ratio. Ät infra

ad hane quoeilionem folvendam

redeunres, probare

cona-

Bimur, ex iifo vis refiitentis concepru

omnia

quoqwe ce¬

tera,-quee ad

dynamicam mareiiae notionem pcrtinenr,

so- vera, evolvi posfe».

Si ^vero- negari nequir^, ex

i da,

quae

in omni phse-

Homenorum inveftigatione poitulatur,

fpatii impleti åt

impenerrabilitatis notione,

dynamicum materias

conce-

^ ptum jam analytica

disq.uifirione elici posfej hiac ulrerius

progredientes videamus, numnc

ir» iis,

quae

de mareriae

iflius qualitatibus Sc

mutarionibus, id eft, de phcrnomenis

eorumque legibus, fcrutatio

Narurae

vere

experimentalis

Si nunhematica docear-, dynamica" ipfius Naturte

idea jam·

racite agnofcatur.

Qiiod ^{ut co η}det, illas primum

ccmfidbrabinrus Scien-

riae partes^ qius materias

modo masfaffir abilfadions fa¬

cta

) i« (

cta a fpecialibus ejusdem qualitatibus, ramquam datarti

ponunt, arque ejusdem motus gravitatione^> impulfione

vel impresiione oriundos determinare laborant: quas dis- quiflciones Statices 5c Mechanices nominibus comprehea·

dere posfumus. Quarum cum formam praefenrem ab

irnmortali potisfimum Newtono ftabilitam esfe ^ocrnes

confiteantur $ ipfarn probare conabimur do£tiinam New- tonianam, quatenus v.ere eft experimentalis 5c marhema-

tica, cum Atomismo rninime, cum dynamica vero Na¬

turs idea oprime conciliari posfe. Quum vero negari

tarnen nequeat, hane do&rinam a Newtonianorum pleris«

que ex Atomismi loco expofitam fuisfe, primum disqui-

ramus oportet, hoc unde cxplicandum fit ^, atque utrum

ex ipiius Newtonx, an ex difcipulorum ciilpa originem

ducat.

Dicat quis forte, ut faepius certe diftum fuit, iflam,

quam fupra laudavimus, empiriam incorrupram nullibi

inveniri. Atque re vera tantum eft, quo ad phaeFiome-

norum internam. necesfitatem 5c geneiin explorandam trahimur, inciramentum, ut haut line _magna difficultates

fi vera defuerit Philofophia, omnis in disquifuione ^em- pirica evirari posfit theoriae hypotheticae corruptela. At quanta tarnen in eadem evitanda adhiberi posfit cautio, infigni, fi quis alius, ipfe Newton oftendit exemplo,

Scilicet hunc jam reprehendere folent haut pauci, quod fyftetna univerii notione mere mechanica concipiendum

finxerit. Videtur vero nobis irrique ,fic magnum Virum

incufari. Licet enim facile concedamus, praepotenrem re- flexionis mathentaticae vim in hoc praefertim cerni Vi-

ro, qui inter fcrutatores Naturae mathematicos primo fe-

re cminet loeo,.ideoque ad ipfum praecipue univerii mecha-

nismum