HISTORIOLAÅ 3 / C O N T R O V E R S I A R U M
H O M IN IS I N RELIGION
■ ■ I l l HI T♦
Q\J A M
CONS, AMPLISS. FACULT. PHILOS. UPS.
P R Æ S I D E
Doct.
ERICO M. FANT,
H I S T . P R O F . R E G . K T O K D . S O C , R E G . S C I E N T . U P S . E T A C A D . R E G . L I T T . H U M . A N T I Q U . E T H I S T . S T O C K H . M E M B R O ,
PUBLICO EXAM INI D EFER T
M A G N U S T
W ESTROGOTHUS.
IN A U D IT . G U ST. MAJ. D. X III MAJI MDCCCI.
H. C.
U P S A L I Æ ,
Litteris Joh. Fr. Edman, Reg. Acad, Typogr.
VIRO
A DM ODUM REVERENDO a t q u e PRÆCLARISSIMO
Dom. Mag. SFEN. K U L L M A N ,
PASTORI IN A L G U S T O R P , c e t . VIGILANTISS1MO, ECCIES. ADJACENT. PRÆPOSITO,
N S C N O N
Dom. Mag. BERNH.
FRÆPOSITO ET FASTORI ECCLES. KHÅDA, c e t . MERITISSIMO,
PA T R O N O UTRIQUË OPTIMO
SACRUM
v o l u i t d e b u i t MAGNUS TENGBORG.
K Y P K O H E R D E N
VÂI.AREVÔRDIGE o c h HÔGLÂRDE
Herr E L I A S O T T E R ,
OCH
H Ô G Â D L A F R U N
MARIA ELISABETH
f ö d d BRISMAN,
MINE HULDE FÖRÄLDRAR!
E m o t t a g e n defla Blad, fåfom et ringa prof af den crkSnfla ock tackfamhet, fom aldrig Ikal uphora hos
EDER
Lydige Son
MAGNUS TENGBORG.
H IST O R IO LA CONTROVERSIARUM DE VIRI- BUS HOMINIS IN RELIGIONIS NEGOTIO.
o n t r o verfia T h eologica d e ’ viribus homini s ad fui eo*nveriionem atque pretio bonorum operum a lon- giflimis ret ro ecclefiæ Chriftianæ temporibus fuam r e p e tit o r i g i n e m . Pelagius, Monachus e Uritannia or iu n du s, Saeculo V labanti Chriflianismo deftinam o p p of itu rus, Roma e p r i m u m , dein in Africa homini non o m n e in ftatu fuo morali emendando meritum denegari debere d o c u it, adverfarium pofteriori loco naftus Epifcopum H i p p o n e n f e m , Augufttnum, qui gratiae Dei ejusque abfo- luto d e c r e t o o m n e m in homine converrend o atque Oli
v a n d o vi m tribuebat. Licet vero fententia Pelagii in C o n c ili o Carthaginenfi ex au&oritate Augußint fuerit d a m n a t a ; Pontificios tamen ip eam tranfiisfe manifeftum eft, bonis operibus fummum pretium ftatuent es, quae ve
r o c u m in ceremoniis atque externis pietatis exercitiis
# c o l lo cab ant, fecuritati atque morum guftino n o m en h a b e t , fuerit Lutberus ejuha c ecdefia omnes do&ores ejusdem fuD o m inicanos Auguflino, Jefuitas Pelagio favq u o r u m controverfias frultra in concilio Rodi ri mere conatus eft Pontifex Clemens P lll^g e n d o p r im a m de veritate religionis Romdubi tandi na&us fit occafionem. Verum pue R e f o r m a to s , cum ab ccclefia Romana pa rt e s hoc in pun£lo d o d rin æ accefliffe,qur a n o s , n on m iru m eft, cum Monachus Ordinm i n o r e m aperuere portam. Confiât, Protec e r e n t Saeculo X V I , propius ad Auguflini, diffolutioni haud sque feripta lea n o Catholicae ere fenrentiae. m a n o an. 1598 fla nt es, præci- i s , qui ab A u- iffe no v i m u s, fcceflionem fa f ucceflorqueod, qua L u t he- neque in ipfa quam Pelagii
A ejus
ejus Paulus V filentium eis i m p o n e r e necelfe h a b ui t, q u o d etiam qunda me nu s d u r a v i t , usque d u m Cornelius Janfenius, E p i f t o p u s Iprenfis in Belgio C a t h o l i c o , /fu g u lttm o p e r a i te ru m p e r X L a nn os r e v o l v e n s , ejus fyfterna m o r i e n s a n n o 1638 a fe e l a b o r a t u m , amicis fuis p u bl ica nd u m r e l i q u i t , q uo novi s tumultibus clellicum cecinit aj. Jefuitae q u i p p e , pe rpe tui hujus Syftemaris a n r a g o n i f t æ , Po nt if ice s innocentium X iw. 1653 atquz Alexandrum P i i i m p u l e r e , iit f en t e n t i a m Janfenii publice p r o f e r i b e r e n t b). Ref ufci ravi t v e r o illam Pafcbafius Quesnely C o n g r e g a t i o n i s O r a t o r i i P r e s b y t e r Parifienfis, qui J efu it ar um p er fe c ut ione in B e l g i u m p r o f u g u s , v er fi on em n o v i T e f t a m e n t i an. 1685 e d i d i t , cui l ubjun&is notis pra&i ci s J an fe ni ft arum cauflae p at ro ci na t us eft. Jefuitae c o n tr a n o n prius q ui ev e re , q u a m P o n t i f e x Clemens X I famofiflima Co nf lit uri one l eu Bulla Unigenitus an. 1713, C I fent enti as e x h o c l ibro d e p r o r n- tas a n a t h e m a t e f er i re r , cui au£tor an. 1719 A mf t e l o d a m i m o r t e furr eptus eft c ). F a v e b a t a u te m Janfeniftis A r c h i - ep if eo pu s Parifienfis Cardinal is Noailles, Jefuitis c o n t r a R. Ludovico X I V a confelfionibus P a t e r Le Te/lier. Q u o s m o t u s in Gallia exc it av er it hæc lis an. 1 757, A r c h i e p i - f c op o Parifienfi Beaumont c o n t r a f u p r e m a m r e g n i C u r i a m p r o Bulla Un i ge n it u s p u g n a n t e , a d h u c in r e ce nti eft m e m o r i a d). U t , quae in ecclefia R e f o r m a t a i n t e r Arm inia- nos feu R e m o n f t r a n t e s atque Gomarißas a&a f u e r i t , c o n - t r o ve r fi am de abfoluto De i d e c r e t o atq ue viribus h u m a nis filentio praet ereamus; in finu ecclefiæ Lut heranae e x
eo-
a ) JanJtnn Auguflinus , ila enim liber inferibitur, prodiit, an*
1640,
b ) lî*ftb»lms Religione hiftoria p. g6 . 167,
«) A lutndtrs T heol. Bibi. I. 156. n o t . i ) Fnutt Alm. hift. V. 1 4 3* VI. i f o .
e o d e m f er e fonte e m a n a v it , quæ ad finem v e rgente Sae
c ul o X V I I atque incipieme alte ro, illam difcerpfit P icti- fïarum c o n tr o v ei f i a . Au£lor illius exftitit Philippus Jaco
bus Spener, c u m Paftor Francofurri ad Moenum an. 1670 C ol l e g i a fua pietatis inciperet, atque an. 1676 pia fua Defideria e de re t. D e prttxi enim Chriftianifmi m agis, q u a m de d og m aticis fpecularionibus follicirus, illius la- p f u m & r u i n a m conqueftus eft, atque vehementius b o n o r u m o p e r u m f tudium, quam L u th era noru m frriilion fen- fu o r t h o d o x o r u m falam fidem, inculcavit. Affcclam , prae
t e r mul tos alios, na&us eft praecipuum Auguflum Herr- mannum F ranke, The ol ogi ae Profefforem H a l e n f e m , qui O r p h a n o t r o p h a r o , cujus fundamenta jecerat 169f , Bi- b l i o r u m edit ionibus atque p r o p a g a n d æ inter gentiles fidei curis i m m o i talem libi pe pe rit m em or ia m e} D o l e n d u m v e r o eft , l audatiftimorum ho r u m vi ro rum difcipulos mul
t o ul tr a i ll orum term inos c v a ga fte, & fcpararifmum ab ecclefia publica f ac i en d o , alto lupercilio tradrando illos, qui ill orum vcftigia non p r e m e r e n t & in primis quurftio- n e m de mini ft erio irr e ge ni to ru m m o v en d o ordinarii Cle
ri in fe exeitafte odia. In primis hæc experti funt ex pa rt e Johanm s Fnderici M ajery G e n e r a l i s P o m e ra ni æ Sveciae S u p e r i n t e n d e n t is , qui ve he menti animo a natura praeditus & lingulari a Spenero inimicitia f e j un& us , c o n tinuas c o n t r a illum ejusque afteclas egit excubias, M ajeri e x e m p l u m in Svecia lecurus eft Guflavus Adolpbus Humble, E pi fc o pu s W e x io n e n fi s , qui edito Novatore, ut a p e ll a t , urctxTw in mil er os Pietiftas de ba cch atu r, qui tamen fuos n o n de fi de ra runt patronos. Qui in infelici ad P u ’tavam clade an. 1709 atque illam infequente capirularione ad P er ew ol of na captivi Mufcovitaruui fa&i funt Sveci, id
A 2 fola-
e ) B a f t h o l m , p. 1 8 2 . / i l n t n d t r V I I . 2 7 5 . C o l l e g i i s fu is P h ilo D :blicil in f e r f t u d i o i o s m a j o r e m C h r i f t i s n if m i c u r a m excitare eft c o n a t u s .
folatii, d u m l ibertate «Sc patria c a r e r e n t , a r el i gi on e p e t i e r e s ut Speneri FranktiquQ zelum ampl e£ le ri do ,t am illorum p i e t a tis e x e r c i t i a , quam fchol&rum c u ra m inter fe a d o p t a v e r i n t . T e f t a n t u r hoc bina {'cripta, alterum an. 1718 Ht lar p u b l i c a t u m in 4:0 fub n o m in e Alctopbili atque titulo Der innere u nd duffere Z u f t and dt* Schwedifcbe gefangene in Ryfsland, durch ihre eigene b r i f e , cujus t res fecutæ funt c o n t i nu a ti o ne s, «Sc i n qua Sc iagr aphia inftirutionis juvent uti s T o b o f l k i in S i b e ria Tub <dire«ftioae Palloris Le gi onis Laureti y poftea A r - chipr æpof iti Ab oë nf is , confpicitur. A l t e r u m eft C urt Friedrich von IVrecby C e n t u r i o n i s , Hiflorie von denen Scbvedifcben gefangenen in Ryjsland und Sibenen, S or a u 1725. 8:0. E x hac hiftoria p a t e r , Svecos in Siberia c u m Frankio ceterisque Hal enli bus c o m m e r c i u m l ir erarum e x - e r e u i f l e , fuseque Scholæ na£tos fuifle fubfidia. A d q u a m c o m m e m o r a t i o n e m filentio praeterire no n pofliirous, A x e - lium Julium H erlin, Pa flore m ad ecclefiam S. J acobi i n Eftonia, piures hujus a rg u m e n t i t ra&atulos lingua Sve c ana e m i ü f l e , videlicet Tbeologernas i Leipzig fva r om Pietifte- r ie t, Revaliae 1723: 8-’ V o. Mennifkans lefnadstid, fdlom en fade sand, ib. e. a. Om möjligheten at bli/va omvänd ti l Gud y ib. e. a. Böhmens Predikan om en fann och falfk Cbri- /?£», ib. e. a. Den famrne om en Syndares elände och tibfly ib.
e. a. Den famme om det nya Kreaturet i Cbrifloy ib. e. a. E tt rdtt- finm gt vdfende i Jefuyib. e. a. Bön om et Chr ideligt lef ver n e , 8: vo. F er Idens vrangvifa omdömen om andeliga fa k ert ib.
1724 ‘4 : vo De trognas delagtighet i Cbrißo, 172 ç 8*.vo. P å- minnelfer om Cbriftendomem förbättring, ib. 1726. 8:V0.
I ntra patriae fines piures initio p r o x i m e prarterlapfi fae- culi , p r i v a t o r u m conve nt icul or um c a u f l a , fe velut Pietiftt- r u m partibus fnventes fufpe£los f ecere, q u o r u m C a m er a r i us von IV olker, A fle flor R. Collegii Camerae Re vi fi oni s, Geor
gius Lybecker àtquc Confiliarius R. Camerae A m i ra l it at i s
Nicolaus Lang t ) praecipui fuere. Ille an. 1712 coram Coti- fiftorio V r b ico citatus defenfionem confcripfit, editam p of te a 1755 in 1716. Nordifcbe Samlungen Sami. III. St. I. Obiit E di t u s etiam ell poft ejus obitum 1729 ejus tra*
Itarulus om kldders fbtfla upkomfi, bntk ocb tnifsbruk, S t o c kh. 8:vo. Primus etiarn collector extitit h y m n o r u m p r i v a tis uftbus dicatorum: Mofe ocb Lamfens F i for. H i c in C o mitiis an. 1720 ordini Ecclcfiafticf c r i p t a, qu o rum unum: Âr det Cbrifleligt ocb med vår E- o bina oppofuit vangelifka religion enligt, at Prdßcrfkapet Jôker rum pà de ver Id fit ga Ståndens rangordning? alterum En rattßajjens Bifkops [ver til fin Son, J'om be garde Adelfkap, pr æ fe ferunt titulos. R e g i o aurem edifto d, 7 Junii 1706 j u ventuti patriae ejusmodi Academias exteras adire , in quibus Pie
tismus florebat, interdictum fuit & fub pcena exilii atque de m u n e r e privationis omnia privata conventicula p r o h i b i t a , quod dein an. 1713 d. 1 Dec. taxatis praecipuis Pi eri ftarum err oribus, Senatus regni renova vit. Ite rum d. 8 Dec . 1721 Sc d. 12 Jan. 1726 eadem ordinare ne- celle habuit R . Fridericus, addita tamen altera conftitu- t i o n e , ne quis e fuggeftu Pietifmi vel Pietiftarum n o m i na in convicia publice traduceret. Quo d fi Pelagianis p art ibus addicta vifa fit Pietiftarum fe£ta, nefeio an altera r ecentiori tempore æque celebris Hernbutianoruvt, A u gu - ftini feu Janfeniftarum in ecclefia Romana factioni aliqua
tenus refpondeat. Internæ enim mentis indoli magis in
t enta fatisfaftionique Chrifti & pallioni ejusque nudae cont emplationi rorum religionis oflicium innectens o m ne p r op rii ftudii pun£tum rejicere videtur. In diflertatione
d e
f ) Q u * d e ni a G r u b b i n n o r t f c u n r , S v e c ia . P. 1.f o n t in D ifle r ta tio ne de C ontrovc o i i t ro T e rfia a f f i n is L a n g i i , Pr:epofiti U h m e n fis inad P i ec is m i h iftotian * e r f i i * R e l i g i o n is R e c e n t io iib u t e r i e m p e r t i n e n t i a , a d d u ft* V t f t i o b o t h - i n
de rec ent ior ib us in Svecia Religionis controveiTiis b r e v i t e r allata f u n t , quæ de binis huj-us Se&æ a nt ef ign an is Arvido Gradin atque Do£t. Rutbßröm vifa fuer int o b f e r v a t u digna. Q u a n t u m autem hoc noftro æ v o religionis l i b e r tatis cuivis c onc ef lum f u er i t, d o cu m e n t o f un t, quae e d i t a i n t e r nos h a b e m u s , hujus fe£tae opuf cul a: Spangenbergs idea fidei fratrum . E j us dem Hifiarifka UnderråtteIJer om Brbdra fârjamlingen. Ej usdem t n gammal Cbrifit tjenares b channel- fe otn boppet ti l det eviga h fv e t, I.und 1791. E j us dem Ta
let om korfet, eu galenfkop oeb Guds k r> ft, ib. 1793. Ej us d e m Om fyndernas fo rla telfe, St ockb. 1793. Ej us dem A n visning ti l kroppens ficjôtfel fô r burn oeb Föräldrar, ib. 1795.
Samling a f åldre ocb nyare andelrga Jånger, ib, e. a. Span
genbergs Lefverne g). Erat hic Z i nz e n d o r f i a r . o r u m Epi*
fco pu s, natus 1704, ob. 1792, notus i nn ume ri s f er e in A m e r i c a m ad p r o p a g a n d a m fuæ Se£tæ d o£ tri na m i t i n eri bus & laboribus , quin & bi og ra ph ia C o m i t i s a Z.inzendorff-, V I f l voluminibus, lndefeflis autem hujus Sectae curis accepta r ef eri mus Cranzit Befkrifning om Grön
land', qui etiam Brbdra Unitetens bißorta e l a b o r a v i t , Ol
dendorps & Loskiels Misfions bißorier, alia ut praetereamus.
U t v e r o de his controverfii s no ft rum qualecunque f er a mu s j udicium, negari non poteft, Lutherutn, cym a Po nt if ici oru m o p er ib u s operat is fecederer, forraffis l ongius in alterain p a r t e m , qu æ o m n e operibus d e n e g ave r at p r e t i u m , transiifle atque t er min is male intelledtis pe r v er fl e o p i n i o n i , quafi pi et ati s & falutis n c g o t m m nudis perfvafionibus ment is 8c o m n i vi tam e m e n d a n d i ftudio dedit ura fiducia in alienum m e r i t u m a b f o l v e r e t u r , dediffe occafionem. I m m o ubi a p r i m a i nfant ia, qua ipfa Se£tæ inltar e r a t , ad m a t u r i o r e m
arta-
g ) I n c a n t i l e n a p. 5 4 6 li br i a l i i î n o n i m p r o b a b i l i s : P r i p i t lofvtt e v ig t H e r r e n ,
Furcht i t i g a S p i k e d r r t n <&c.
'Sxs3 7 «ss*
sctatem p . n i g i c R e f o r m a t i o r an d emque fa£la erat in mul- iis Sratious r eligio d om in a ns , f en um de fe ru ere illius mini- itri p r u d e n t i a m illam arque propriae vitae ce nf ur a in , quæ e nafcenres Se£tas folet i nfignire. H i n c cie c o r r u p t i o n e ecclefiae n o n iniquas f e m p e r m o t æ funt quærelae, «5c ille zelus, qui in r ec e nt ibus opi ni oni bus propag an di s ho mines o c c u p a t , a d o m i n a n t e ecclefia in minores hos atqne fepa*
r a t o s ccetus mi gr avi t. Superbiae & arrogantiae n o t a m evi
t a r e n o n p o f l u n t ; m u l t o r u m t a m en e g r e g i o r u m , tam in i nft it uenda j u v e n t u t e , q u a m in pr o p ag a n d a inter gentes f i d e , c o n a t u u m fuere cauffæ. I m r a o e x cont rove rf ii s Pi e- flicis & H e r n h u t i a n i s d e r i v a m u s r a t i o n e m , cur magis fcientiis & m o r i b u s h od i er n u s Cl erus ftudeat, quam olim, q u o d q u e ea de S ac er dot ibus n o n nofiris temporibus au
d i a n t u r , quae pr iftina aetas c i r c u mtulit, ig norantiæ atque focordiae fpecimina.
