CAUSAM FINALEM

/V

D. D ¥

CAUSAM

FINALEM

Cum venia Ampliff Ordinis PhiloC

in alma Upiai Mufarum paiaeilra

SUB PRASIDIO

ViriAdmod. Celeberrimi

Dn. ANDRERE

GÖEDING

Log. & Met, Prof, Ordinarii Pubiico bonorum exAmini

Jn Dijjfertatme Graduali excutiendam fifttt

S. Reg. M.tts

Alumnus

JOHAN J. POSSIETH

Roilag,

InKyiudit. GußMaj.ad diem 22.Νtv»

Anm K DC. XCVll.

VfSALl/E,

Excudit HENRICHS REYSER

Jun,

. Reg. Acad. Tvpographus.

ή* jCL y' A

AD

LECTURUM.

ü

Agina jam tennis^ nullo decoraU

*

colore,

Qu*

fortis

jubet ejje

me*^

Jnluceprodit, LeSloris & otiaqu*rity

Cujus pr*fidio

cupit.

Etrude

fi leclu? quod pr*bet, dixeris

#5

Tutarnen

hocy Leclor^confde

/o, boni.

TroducantdoSli doEl*

documentaMmery*,

Mufa Vtgetjnens generoja viget.

Τίοη

equidem ignoro? fit

curU

fupellex, Jngenium fregit caufaftniflra meum.

prejfit morbus:

presfit trifiis egeftas,

Λ

femper

mibijun&a

progrejjus habeat fortuna perennes7

Tiec de

forte tudfit tibi caujfa qVeri·

■J Ν. f.

Thef.

C Tnpendam hujus

i

^ adfpeäabilis mundi

pagcm oculis & animo con-

templari volentcs ^, tantum in illa

amplitudinis & venuftatis deprehen- demus, ut vel minima intelligenti«

participes in admirationem ejus ra-

piantur.

Jllum

centum, nexum &ordinem invenfre-

mus, ut res altera alteram non de«

ftruat,quin fmgulae in fui totiusque hujus univerfi confervationem ami·

Λ _c*

cc confpirent: Quippe ^cum

fingu»

lx fuas å quibus dependent agno-

fcant caufas; fingulae ob fuum a- gant

finem. Eft enim

quod

alicubi ait ille Philofophorum Co- ryphseus;

(A) Caufa fi adfit

eft, fi

nonadfit nöeft,fimul enimTunt

caufa

& cujus caufa& fine

caufa nihil eft·

Cui fententiae plane

fuffragatur fub-

tilitatum Magifter (b)

inquiensj Quidquid eft

Deum

fasefti ex caufis & in

caufis.

Th. II.

Quamobrem, quoniam

fecun-

dum et e unum quodque fe

habet»

ita, etiam

fecundum veritatem, i-

deoque rede ^nos tum

fcire

dum caufas cognofcimus ;evenit ut Circa rerum caufas inveftigandas, o- mftes fapientiat

ftudiofi praecipuam

adhibeantcuram: Ethicus de ^cau¬

fis virtutum folicitus eft : Medicus

fcrutatur caufas morborum: Phy-

ficus iA) Arift,L, 2Rhetor, C, 23,

(£;

txemt,3 6,

@

9

ficus caufas rerum naturalium red«

dere laborat· fed cum adhuc caufa fituniverialior, quam ut hiscircum- feribi _qveat cancellis, utpote quas å

fépfibili

tionem Tibi arrogät Metaphyficiis, quiens tradit quatenus ens, i. e* in

quantum communem quandam in- telligitur habere naturam Sc natura:

gradum, qui rebus corporeis Sc in·

corporeis, Deo & creaturis omni*

busque adeo & fingulis entibus fuo

modo ineft. Νam cum omnis cau¬

fa fit ens Sc ^{omne ens} fit caufa aut

caufa tum, imo nullum ens fit quin aliquam rationem caufalitatis habe¬

st_, certe nemo fuerit tam infulfus, qui inter affe&iones entis quatenus eft ens caufam metito numerari de- bere neget, fiquidem omnino o- mnium caufarum quatenus fünteau-

fae péculiarem aliquam conitderatio«

nem exiftere oporteat.

-

J

Th.

m

j ©

Th. III.

Memores iftius Epideti:

«g#}

9ΤΛΐ$£υ<τ6ως t/ των ονομάτων Επίιηα-*

ψις,

faduros

fperamus

ii breve quoddam

tic vocabulum caufae in praefenti fe

veftit adu, ex iis quae in fuperiori-

biis adlata funt

^conftare arbitramur.

Ät paucis vifuri erimus, quid

figni-

ficationis fini, dum prgefentis

eft

tranfcenden-

talia curant, vocabulum finis (å fi-

niendo didum ut fonus vocis indi- cat,velafiendo,ut Scaliger (c) ^con- tendit, geminum induere fignifica-

tum,

paffim

Philoibpho-

rum obfervamus: itfam vel fignifi-

cat alicujus rei terminum fiveextre- niitatem,hoc fenfu Aftrologi Hori-

zontcm vocant finitorem quia fini-

at yel terminetvifum noftrum, Phi-

löföphis

πί^ας

eV-

KCtTOV

(c) Iii. 2» de plant.

φ

φ

ÄÄTe^Latinisverofinis tcrminationis:

&privationis: velidcm eft ac caufa finalis, qux Graecis τέλος & Latinis finisintentionis & executionis,quam fignificationemargumentum praefens

fibi vindicat, Definitionem vocis nominalem merito excipit realis

quam non heri aut nudius tertius inventam fiftemus, fed antiquitifli·

mam illam, cujuj primum au&orem

Homerum illum Graecanicae omnis

fapientiae inexhauftum fontem, uti

funt, qui faciunt, ita cultorem fal-

tim ejus diligentiflimum novimus Ariftotelem _, quippc qui in fcriptis

fuis paflim inculcat: téAas iV< ^to 2

'ivticet i. e. finis eft idcujus _grutta alt- quid efl vel fit, five

quod

idem eft^« Ftnts eftcaufapropter quam

res eft. Nam licet particula pro¬

pter etiam aliis accomodari foleat- caufis,fpecialis tarnen, ipfo Scalige-

ro judice, finis eft chara&eriftica.

Tk

© 6 ®

Th. IV.

Caufalitatem finis afierturo o- mnium primo

fcrupulum ingerunt

varianres Philofophorum veterum pariter ac

recentiorum fuperhacdc

rc fcnrenciae. Quorum

vetuftiflimi,

cum materiam ä iemetipfa mutari

abfonum rati, efficiens

aliquodmu-

tationis principium

ftatuitfent. Vi

quidem veritatis etiam

finem

fcere coadi funt _, fed cum obicu-

rior fit ejus caufandi influxus, eum

non apprehenderunt ut

caufam di*

ftindam ab eificiente, fedconfufam

fub ratione bene redeque efficien-

tis. (d) Sed hos tandem

fua

ritate facile fuppreffit communis

il-

le Philofophiae apud Graecos

Ma-

di-

qui finem

„ v ^. cau*

(d) Vit Sönnern in comment* ad /. ioc Metapb, An{i·

®

i

caufandi influxuni habere folumque

nomine caufe dignum efie contra

priores illos caufae efficientis patro-

nos adfirmarunt. Ariftoteles afié- ruit caufam efie omne idper quod fatis fit quxftioni, propter quid res eft: non potuit non fini eximiunx

inter caufas relinquere locum : fed quaternarium illum caufarum ^nume·

rum å Peripateticis aflfertum valde

impugnarnnt Stoici: dicentes mate- riam & formam cflfepartes duntaxat rei, finem vero fupervenire cauf»

efficienti _{in qua} fola fiftendum« (c)

His fuo quodam modo adftipulati

funt Democtitus & Epicurus , qui finem in naturalibus non magno- pere attendendum efie docuerunt, quibus etiam manum prefiit cele-

bris noftri »vi Philofophus, verum å quibusdam fuis fe&atoribus me- rito refutatus. (fj

ΊΚ (V) Senec. lib. 8. Epift. 66. (f)Éoiret deDeo Ammn&c. /. j» Cap, 15, Tb, in nmt.

©8®

Th. V.

Einem non niii metaphorice

ad agendum movere ,

inde

iion fequitur illum

metaphorice

tantum &

improprié

re caufalitatem, quippe haec latius

patet quam motto,

illa

haec ut fpecies fe habet :

Et ha-

ud perperam å

fpecie ad

fieri argumentationemnovimus. To.

OrMethaphjficum

egregié dici de fpe¬

cie non vero ita de _genere, vel

unicum hoc evincit exemplumj

Videre oculorum efife proprium,

idem illud verbum improprié &

metaphorice

intelle&ui adiignari

neminem inficias iturum fperamus,

Licet a&io intelle&us improprié

& metaphorice dicatur

vifio, inde

tarnen non eolligat quispiam illam improprié &

metaphorice dici

ta, quamvis caufalitas

finis iit

ten-

®

Φ

tio metaphyfica ^, non tamen aeque per metaphoram ^, fed vere &c rea¬

liter dicenda eil caufalitas* Mo-

tum finis maxime experiuntur ho»

roines, quando boni alicujus deii-

derio fic impelluntur ad agendum

ut vix ie continere queant. C011-

cludo itaque non tantum ex au¬

toritäre Philofophorum, communi

ore ita docentium, fed etiam ex rei veritate, iinem exftimulare ^cau-

fam efficientem,influere ad produ-

ftionem effe&i, explere defide-

rium agentis, media ad

finem

ceutia praefcribere, eorum

menfura-

re numerum _, dignitatem ordinem

&c. & ita fuarn ^exercere cauiali-

tern»

Th. VI.

Rationem caufandi explicaturo

laborem geminant

hac de

fen-

tentiarum divortia & intricatae Phi- lofophantium

qvaeftiones

II

■B tea-

φ

®

non excutere faltem tangerc a

ni

contendunt illud quod

incognitum

eft, poffe habere ratio¬

nem caufandi, hi ut magis nume-

ro quam

pondere

pugnant,

ita illorum ad enervanda

arma unicum iilud quod omnium

ferturoreproverbiü

J

nulla cuptdo

arbitror fatis validum cfle. fg) AIii

ctiam non ens effe obje&um finis

& habere rationem caufandi docent;

patroni

hujus adfertionis

ta petunt ab

illis qniexquifitiflimos

patiuntur

dolores, & graviflimos

confcientise morfus, quibus nihil frequentius ^quam optare

fe

naturadftruere, horum in numero eft Occham:

(h) contenditenimilli

voluntaté velie & adpetere

lum fub ratione mali, interalia et^

-iam,itapro hae fententiaargumenta-

ri fölet: fi malum fub ratione ma¬

li ^non poteft

adpeti,

poterit

cx

(*) (mfiSmttt*,

Difp.

Matpb, (b) fentm»

3<0ϊ4> ^'S«

©

@

cx malitia peccare, quia in

hoc vi*

detur confiftere peccatum ut

fub

tione mali adpetatur. Verum con- fequentia vaciilat» Non

inillo,fed

ti coufiftere, quod aliquis fciens a- liquidinhoneftum cfle,cum lege

Dei

& natura pugnare, id tarnen

adpe-

tit fub ratione aliq.ua jueunditatis

vel utilitatis, nulla concitus pertur- bationis vehementia, nullo vi&us

animae & adpetitus certamine,

Nc-

gamus itaque voluntatem

ferri in

malum formaliter, ita ut malitia

ßt

ratio fub _qua aliquid adpetatur.

Si

vero malum mater^aliter fumatur,

fcilicet pro re quae/mala

eft,

rientia proh dolor jubet nos

adfen*

tire, nam

Tijtimur invetitumfemper

cupimus*

que ncgAtA.

Thu VII.

Reftat itaque ut Veram

finis

eft

fcft folum honum & quidem cogni-

tum, vcl quod idem eil·, voluntas ni¬

hil aliud poteft adpeterc nifi illud

^uodbonum fit, & iub ratione boni cogniti quas adfe>tio non modo fe

tuetur au&oritate Ariftotelis, (

i)

tdrufn etiam cömmuni iobrié Phi*.

löfopantium

cias imus dum folibonoadiignamus

caufam finalem, idem bonum di- Verfö confiderandi modo, etiam^ma-

Itim fieri, quod tarnen ab agente, nifi fub idea boni alicujus, nonad- peritur.Siclibidinofus delicias vetitas,

&torum alterius adpetit,adpetit ava-

rus bona aliorufiV, non fub ratione tnali, fed alle&i bono apparente, hic divitias ut corradat, illeut de- fideria adfe&us impleat; nam quod

iftaium efi: in generemorum,

id bo-

ntim faltem in genere jucundorum

cfle poteft, & hujus intuitu habere

rationém caufandi, hinc Philofopho

nata eft diftintio inter bonum ve-

* rum

0)Arift,Lib, 2. Phyf.^i.Lib. Metapb. cap,

2,Ith,L.i.cap. 7.

m 13 w

rum & apparens, utrumquc intel- ligimus, dum dicimus folum bonum adpeti.

Th. VIII.

Ceterum licet voluntasfolumbo¬

num femper in genere adpetat,nee posfit in malum qua tale ferri,^ta¬

rnen quoniam voluntatis rerum &

a&ionum tam ad fe invicem _quam ad alia relatarum variie dantur in fi- nium cotifideratione σκεσ-εi<r atque

habitudines, non poifunt non com-

plures exinde oriri

diilin&ionesfi-

nis, quas omnes recenfere, cum

pasfim obviae

fint

& propoiitac brevitati minus con- gruum, hoc folummodo obfervan-

dum duximus, quod voluntas nec omnia fine difcrimine bonaadpetat,

nec fingula tanquam in

fe talia de-

fe,

confequen-

dum inferviant, ex quibus haecme¬

diorum, illa finis rationem habenf;

fed & ipforum

finium varii dantur

or-

Ψ) Η W '

erdincs, nam fines

partiales

miftius principales principali,

proxi-

mus remoto, äut ii plures fint re- motiori, & hic alii adhuc remotio- ri, & tandem omnes

intermedii

ni ultimo fubordinantur: qui vel

fecundum quid,five in certo rerum ' genere,vel

abfoluté ultimus

five

ita aliorum caufa finalis eil,utejus

prorfus nulla

fit caufa finalis. Hic

licet in executione ultimus fit in intentione, tarnen fi ex omni parte rede

fe habebit adio

primus elfe debet,

Nam finis ul¬

timus, inquit Thomas (k) hoc ^mo¬

do fe habet in movendo adpetitum

ficut fe habet in aliis adionibus primum movens.

Manifeftum

tem eil, quod caufae fecund# mo-

ventes non movent nifi quod mo«

veantur åprimo movente; CJnde fe¬

cundum adpetibilia non movent

adpetitum nifi in ordine ad primum adpetibile. Hac ratione neccfie

eft,

ut

(§Lib, 12, fru art. 6Ϊ

®

ut omnia _qusc homo adpetit, adpé.

tat propter ultimum finem. Quid

eft igitur inquit Cicero (1) in vita tantopere quaerendum, quam cum omnia in Philofophia tum id quod

iis iibris quaeritur, quid fit finis? quid extremum ? quid ultimumquo fint omnia bene vivendi re£tique fa¬

ciendi confilia referenda ? quid fe-'

quatur natura , ut fummum in re¬

bus expetendis, qvid fugiat ut ex¬

tremum maiorum.

Th. IX.

Quamobrem vix in alioargumen-

to tanta animorum contentione o- mnes induftriae vires, etfi parumfe-

lici fuccefiu exercuerant omnesaevi

fapientes. Dari enim ejusmodi fi-

nem ultimum & omnino neceffa- rium effe eundem aftionibus homi-

num nemo non agnovit» Nequit

enim hic fieri procefius in infini-

tum five in mediis five in finibus»

Non quidem in mediis quia ii nul¬

luni

Μ »?

Wj

6 §)

lam efifet primum, nemo

inciperet

operari, nec

terminaret confiliumj

jaeque in

finibus, quia Γι

efiet

ultimus finis, nihil adpeteretur, nec aliqua a£tio

terminaretur,nec etiam

quiefceret

intentio agentis* Adeo

igitur.

neceflarium eft, faltint praefini-

itone humana dari ultimum

finem,

utiine co nequeat fieri

aliqua a&io.

Nec circa quseftionem

quid iit, five

definitioné finisultimi in partes

ive-

runt,fed

unanimi harmonia confpira-

verunt fere veteres (m)

Horum

Plato (n) in

ne, inquit,

es nobifcum fententia,

omnium

ftionum finem efle bonum, &

illius

caufa, omnes alias res

efie agendas,

ipfum vero

finem aliarum rerum mi-

nime. Quam

fententiam etiam

fiint Peripatici: qvorum caput

Ariftoteles

(o) fi quis igitur, ait,

rum quaein a&ionem

cadunt finis,

quem propter

fc veliemus,

cetera

(m)D«T/jotn, 12.q.L. art.4.

(») in Gorgia, [o]

lib: i*Alort C. 2.

@

@

autem propter hunc, necomniapro.

pteraliud eligamus, fic enim _respro- grederetur in infinitum, ita ut omnis nofteradpetitusinanisd" irritus futu-

rusfit.Perfpicuum efthoc futurüfunx-

mum bonum atquc adeo bonorum optimum. Nec aliter Stoici apud

Stobaeum fincm ultimum definiunt,

cujus caufa omnia officia aut rede fada fiunt, ipfe autem nullius*

Quibuscum plane conformis eft ,

quam Epicureis tribuit finis ultimi

notionem Cicero, Torquatum Epi-

cureum alloquens ^, (p) Pofiumus

ne inquit, feire hoc, feil« de quo

difputamus, quäle fit, nifi contule-

rimusinter_{nos, cum} finem bonoru,

atque haec patefadio quafi rerum

opertarum , cum quidque fit a-

peritur,

definitlo

nam hunc ipfum five finem fiveex-

tremum five ultimum definiebas id

C effc

(f) Libf ^2. de F'mbrn,

lä Ί8 g»

eife, quo omnia qux

rede fierent

referentur, neque idipium uiquam

referretur. VeriiTimé igitur idem

Cicero alio loco ftatuit: (q) quod

hoc extremum iive ultimum bono¬

rum, omnium Philoibphorum fen-

tentiå tale debet efte, ut ad id ^o-

mnia rcferri oporteat,

ipfum

Th. X.

Verum enim vero fi quaerimus quis fit finis ille ultimus,

five quod-

nam fit illud, quod iummi boni

nomcn&majeftatenifuftinerequeat5 atque fupra cetera omnia ut fcopus,

meta, finis votorum , ut perfedae

felicitatis portus , ut bonorum o- mnium oceanus, iolum propter fe adpeti ^mereatur, hic fåne ^tot fen-

tentiarum divortia & diverfarumo-

pinionum labyrinthos cernere li¬

cet_, ut dodiffimus Romanoium M.

Varro _prope trecentas difcrepan-

tium

(v) dc linihs nom. Torq9

tiuraopiniones fuo jamaevo

animad.

verterit , & quamvis caecis illis gentibus, de hac

tanti momenti

fenfus,

&iuum cuiquc pulchrum erat: ηοα

tarnen illis naturae limes in tantum ab itinere veritatis deviare atquc ita prorfus caligare

oculos permifit,

ut non aliquando nonnulli ^eorum

veluti _per tranfennam

afpicerent lu-

cem iliam inacceflibilem. Hincan- tiquiffima illa

Pythagoraea ie&a

Dcmophilum fic docuerit: Haud

facile beatum dixeris hominem qui

amicis vel liberis, vel ulla re flu-

xa & caduca nititur ^, cunda eninv haec lubnea funt. At feipio Deo-

que niti id folum

firmum & fta-

bile eft. Nec _poterat alium ^quam Jtalica

habere finem ultimum Phi-:

lofophia Piatonis, ^quem

refert Ci¬

cero veniffe in ]taliam, ut

Pytha-

gorteos

cognofceret, & in

di-,

dicifle Pythagoraea

omnia, &

@

§

fequentcr fuum

ipfum pulchrum

omnis boni ideam Deum. Quin

& Stoici, teile Tullio å veteri A- cademiå non re fed vcrbis difcre- parunt, fecundum ^naturam vivere

finem efte decreverunt, Dei ^nomen

in naturae decore commutantes ut ait Clemens Alexandrinus, (r) A-

riftoteles autem quamvis in virtu-

tis a&ione iummum bonum con-

ftituifle vidcatur _, ita tamen finem

ultimum defcribit, ut nemini nifi

ibli Deo convenire poffit, quippe

fi quis, inquit, eft omniumrerum,

qu« in a&ione verfantur finis, hoc

erit bonum: quodautem optimum

eft id perfe&um quiddam videtur.

Si quis ergo ^unus undique perfe-

öus fit, hic erit finis,^quemquaeri-

mus, ii plures horum abfolutifti-

tnus(s)

detur Stagiritae noftri argumenta- tio: Caufae finalis ratio perfe&a eft, CO Strom, Mor. cap. 2.

β

si

eft, & de fe pertinet ad perfektio-

nem fimpliciter: Quod igitur un-

dique perfe&ilfimum & optimum ,

id erit iinisillefimpliciter ultimus ^, perfe&iifimus & optimus» Atqui

caufae hujus ratio competit* foli

Deo in fummo perfe&ionis gradu,

quare non ' poteft ea 3b ipfo eiTe

diverfa: quia plura fumme perfe¬

kta non dantur. Hic itaque Deus T. O. M. ficut hominis primum principium , ita & finis ejus ulti¬

mus eft. Nam quidquid homo

eft aut habet, id totum å DEO

accipit, eo fine ^{, ut totum} divinae gloriae rependat, quia DEUS non

poteft non agere omnia propter

gloriam fuam tanquam finem ul¬

timum, liquidem agit perfektifiime,

& confequenter propter finemper- fektiftimum _, qui eft folus DEUS»

Quem ficut neccfiarium eft efte inquitCadin,Bon.

(t)

nem

(0 Manud. ad Coelum.

Ί7

netn ultimum ad quem referre

de-

bes quidquid cogitas ,

quidquid

loqveris ^,

quidquid agis donee i-

pfo adepto

omtiia

iumma

erit ut poflimus,

Αξχην

fårcivriåv τελοζ

troietv ©gip»,

Clariff. Domine Candidate.

FAcit

defiderium

naturale.

utquae-

finis dicitur. Eftigitur fin»s abfque fi-

ne feu termino, non qui conftmit, fed qui confummat; non ultra _quem h-mo

non fit, fcd ultra _{quem non} defidera-

re, non effa melius poffit: feu ^{ut ex}

fententia Stoicorum apüd Stob-um de·

lcribitur.* χ gv&act πά{ι]Άκράτ]εταικα&η- Küffccv^ aujo KgarjClai khvoq éWöC,

Ceterum quainre finishicultimusconfi- ftat? De eo inter fe Philofophi omni

asvo varie difputarunt: adeo,utdogma-

tum opinionumque multitudinem ac

varietatem, prodifquirentium viribusac

ingenio, ad ducentas o&oginta & o£to feftas, ^non qute jam eifent ^, fed _quae

elfe poifent, adhibitis quibusdam diife- rentiis, jam tempore fuo excrevifte,ob- fervaverit Togatorumdo&iilimus Μ."Π Varro in lib.de Philofophia, refercnte Auguftinolib 19.c, i.deC. D. Quo ^um

omnium optime Philof >phati videntuc

illi _, qui fummum bonum ^, feu

ultimum hominis finem ipfum DEum eon.ftituerunt, Nam ücut åDeooxiginem

au

atque vitam trahimus, itaquoque 11011

aliurti quamDeum ipfum ^,

finem

ftra diöaac fafta referenda. Haec fuiius declarabit,Tuaamicorumoptime,DiiTer-

tatio_quapublica^lucicommittis. Non jam

laudo induftriam Tuam3necingenii doces:

Novi enimTuammodeftiam,quamonera-

re viderer,multisii praedicare inciperem,

Tantum gratulor Tibi Scopum ac finem

in ftudio Philofophico propediem obti-

nendum: impenfiusqne gratulor, quo

afperiori^cum fortuna femper confli&a-

tus, eundem attingis. Jnfuper voveo

éx animo,ut finitis hifce terrenis, perfe-

ftus finis, ultra quem nihil petimus,

fedinquo omnia noftra deiideria exple-

buntur, Tibi incoelis contingat. B. V.

E. HAGEMAN«

AD EUNDEM.

rvVicupitfludtis clarum fik qtt&rere nomen

^4^Nocle

Ouod volvtße probat leDijfertatio POSSIET

H&cTua , judicii detexta labore fubaäi

Eos Tibi Tbefe^a progreß'us mente fidequc tyatulor3 6r [ertum M.uf<& virtutibus aptent.

N. A.