CAUSSA EFFI¬

£

Adfulgente

Summt

Tlitminls

Grattai

DissertationenPhjlosophicåm,

VE 2 va.-tum

CAUSSA EFFI¬

CIENTE PHYSICA

Ex adprobarione

Am

pl i (Ti

m

i Ord-i ni

s

Phil

o

fophici,

In illuftri ad Salam Athenxo,

PRESIDE

Tl.tfie

^Verendo &

Jmpfaftmo ViY0y

Da ANDREA GOEDING,

-

Phiioi:

ProfcfTore

Qrdioario,

Publica disqU'ßtiotti fubmittit

Six Rix M:tis Alumnus,

TOBIAS COLLANDER

q-gothuii

In Auditors Gnßaviano Majori

d. _iy \Majiy Anno 1690.

»

• Maxime (fieVerendo in

Cbriflo

Tatri ac Domino

Dn.

HAQV1N0 SPEGEL

S.S. Theologiae DOCTORI longe Celeberrimo, Diœccfeos Lincopen-

fîsEpisCOPO maxime lnclyto ^, Confi- ftorii ibidem Praesidi Graviflfimo , &

Gymnafii

ÈPBORoadcuratilîîmo,

Promotori fufpiciendo.

SR:Ä M.TIS

Eididimo Viro,

Lcgionis equitum Chiliarcho,

Generofisfimo Domino

Dn. AXELio

fcon©c6aar/

Pasronp certiftimo.

Vt &

Pl.Reverend,

at^ Prœclarijf:

T>ominis Mag. NICOIyAO Mag.JOHANNI RYMONIO, Prx- BRüZELIO, Vicc-

pofito & Paftori in Paftori ibidem vigi-

'au* lantiffimo digniffi-

datiffimo, _m-oque,

Fautortbus.plurimum honorandis.

. HaneDijJîrtatiHncuUm,in vtntrabundi <Srgrati animi pigituthumilité? offert, feq-, in ftoßerumcommedit

T. COLLA ND ER.

A A-A s- À'm-&>. 9< 9>A A. 9?. A A

C"*.0'-~-cJ f'.-f ?•?>Cj-Â3' V Ci- t^FV" C". •

^ oyotT^r^r^o^jQ?;^. or a®

'*&$*■<é&&**4-&* *&&&■*&&*

^Q^c^QQQCiQc^QtvQçorß^oeos KO«

twwwrtww

%

www w

r^/: /.

jUanquam

non

ab

rc Iforte elfet ^, pauca

de

utilitate ac dignitate

^,'difciplinarum Theore-

%.ticarumpraemittere,

li-

mulq-, paullo alriusordiri

fcriptioné à

principiorum caujGTarumq;,cum inter

le nexu _, quo ordine fibi junguntur conneclunturqxie, tum iterum

discri¬

mine, quointerftingvuntur & àfein-

vicem feparatam diüindamque

indo-

1cm trahunt: cum tarnen perfuafum habeamus, nulluni teftimonii tantum pondus huic difeiplinx ànoftro qua-r

Ücunque prseconio perhiberi

pofle

^,

quod non svi omnisdo&orum con- fenfus ac adftipulat/o longe

fuperabit,

prius illud in tanra rerum luce (uper-

vacaneum merito ^ac<v&aosiv reputam'\

Pofterius ^autem , ut in argumentum

A ftyli

ftyli hoc tempore arripiamus,necra-

tiones noftrae, nee temporis anguftix

ferunt. Quo in ipfo tanto faciliorena

veniam fperamus, quanto obviam magis 3.C pcrvulgatametiam hanc _par-

tem quorumlibet Metaphyficorum

fufior juftaque methodo inftitutatra¬

ditio jam pridem reddiditatque effo-

cir. Nobis itaq;, ex prxfcripto Pli-

nii, fubinde titulus feriptionts con- fulendus videtur, facicndumque, ut relcgaris iis, quae à propofito remo- tiora intelliguntur, in ^rem prxfcn*

tem ftatim veniamus. Quocirca in-

tcr hos fers limites nos continebim9»

tit primo caiifix generatim fpedatx requifita expendamus: deinde discri¬

mina efficientis phyficx & moralis psrquiramus. Hinc phyficx cauflx

definitionem indagabimus, cui fuas

mox partitiones fubnedemtis» Ulti¬

mum exemplorum conquifitioni da-

bitur eorum, qux emolumenta Mc- taphyhees feientiaein ïheologico ftu-

dio demonftrabunt.

Th. II.

Th.II. In primo gencre, adcauflâe cujusvis indolem pcrvidendam ^, nc- ceflc cft, ut ad tria h&cce diligenrcr

advcrtamus animum _; quid rei fit, quod caufla dicitur, qua:

ejus

caus- fandi ratio_; quomodo denique caus- falitas ipfa ab ^utroque divertat. Prius

illud late patct, & tum demum pe*

niti9nofcitabitur,cum quis ad caus- fie finitioncmaccuratiorem aliquantQ meditationen!adtulerit.Tamdiu enim

illudipfum,dcquoquamtur, ignorari ncçeflecfle, Philofophix monita tra- dut, quamdiu deaccuratifllma,quoad

ejus ficripoteft,definitions,noncon- ftiterit,^ut bene Hennig.ad Grot. 1. i.

c.7.p. m. i76.Hanc autem, poftquam

Varias aliorum fedulo ad limam cx-

egerat, optime nobis conftituiffe vi- detur Mufaeus Inftitutionis Metaphy-

fiese _cap. XI. p. m. 195. in qua etiam acquiefci

porfe

opinamur. Ea vero producenda^, ideo fuperfedemus, ^ne

de Pbyfica prefie a&uri, in genere

fpe&arae çaufiàe contemplationi diuti9

L inamorati videamur. Interim ne ni-

Ai bil

4

hil plane ctiam in hac parteegifteexi«

ftimcmur,_quac obfcuriorafunt,&fine exemplortim appofitione forte lcnti9 disputantur; ^mox paucis allatis am-

plitis illtifttabuntur. Rationem cauf-

fandi id appcllant Metaphyfici , quo

quidque aptum natum eft, ut cauffa

nomen indipifcatur. Hxc ad eum fere modum àeauflalitate ipfa dilfin- guitur, quo potentiae dispofitionesq;

naturales à fuo a&tt discriminantur.

Ouo fpc&ato, proclivcerit,quintam

illam quibusdam crcditam cauflam Excmplarem ^, è cauflarum feparata-

rutn numéro dispungere, & ad ratio-

nis cauftlmdi vexiila, propria & fcpa-

rata eauflalitate, deftitutam (finequa caufîa absque fchemate & figura ap-

pellari

nequit ) contumaccm &

faepi9

profugam revocarc acrcducere.

vid,

Scheibl. Metaph, lib» l.Difp. i g.p.m»

20J. Cauflalitas ratio illa Metaphy'

ficis eft , per quam aliqmd a<ftu

eft

caufla. Qua? quidem ut reali discri¬

mine ab ea re, quse caufta denomina-

tur,disjungatur, neccflum eft, H«c

cnim

;

i cnim fi minus tempore,at natura

pri-

us influere pofle intclligitur ^, quam

aftu influit in fuum effe&um. Talis

autem eft v g unitio animaccum cor.

pore, cauftalitas videlicet ipfifiima $ arçimalis; talic a&ualis generatio in-

tuitu ejus', quod generat & genera- tur. Ha:c obfervatiö pandit viam co-

gnofeendi, quomodo in divinis De-

us Pater caufla Filii nuneupari

nequeat. Nam primo, nequeinflü-

xus ille in generarionem Filii, reali¬

ter à Deo diftin&us eft mecfcctindo, coneipere Patrem fas eft, ceu perfo»

j>

^{nam prius} fubiiftentem, & generan- di potentiam ante e;us aâum haben-

tem, ira ut ab illa a,d hane veluti tranfiliat. Sed contra reputando,ma-

nifeftum eft hunc generandi aÜum eile, per quem Pater formaliter talis perfona exiftit; atqueadeo non pofle

non generare , cum non nequeat in divinis elle Pater , live talis perfena, cujus totus coneeptus eftgencrareFi- lium. Vide hoc latius deducentem

Mufïuinlnftit.Met. cap.XI.p.m. 191-

Ån

6

An nutém _, ut verum eft , Filium

Dei Patri confubftantialem, ex fub-

ftantia Patris gencratum , ita ctiam

verumfitdicere,effentia_generatefien-

tiam , preeeipue cum producens &

produûum nonpoftuntefifeidem,jam

clim quaeftioni fuifîe novimus.Quam quaeftionem ob quandam argumenti affinitatem, retuliftc modo contcnti fijmus, cujus _petere qui cupit ,

poteft ex Dannhav. Hodof. Phœn. 3«

p.m. 24j.

Th.III. Divifionem cauflàe , ccu latiftimè fufam , proferre folent Me- îaphyficorum plurimi Phyficamatque

Moralem. Quamquam fi quis vrùffaM feftetur , juxtaque prœfcri-

ptum Arifiotelis 1. 2. Analyt. cap. 1$.

fedionem in partesadxquatas fa£tam requirat, verendum eft, ^ut hsc o- mnium cauflarum rationemexprimât,

velambitu fuo compleûatur. Dari

enim caufifam fatis confiât, qua? pro-

prie loquendo neque Phyfica neque Moralis adpellari poteft. Quippc fi

Phyficaca

eft, qua:ineffectuai reali¬

ter

7 ter induit; Moralis,vcro quar per in*

tentioncm _, imptitationis in genere morutn capacera, effectuai producit;

quod hic ut mox firmandnm, fupponimus: _utique res ipfa teflatur, intermedium aliquod dari . quod ab utroqueabfciffum, de neutro horum participât. Sus enitn, ut rem exenv-

plo faciamus teftatam, vernaii tem¬

pore apricum appetens, calori, quem obverfis alterna vice lateribus, exci-

pit, cauffa quidem

Phyfîca

effe non

poteft. Neque enim in effectuai il- lum ipfa quidquam influit. Moralem

autem cauffam tranferibere animato

quidem, fed rationis experti, teretes

aurcs infolcnti pronunciatione gravi9 pulfarc cenfendum eft. Qui igitur niethodicae ft/o™utc* amantesperhibe-

ff voiunt, forte cauffam univerfam

fpectatam ita divident, ut alia fit re¬

aliter influens , alia pet intentionem

ad effe&um produccndum evalefcens.

Harc iterum vel Olioralu vel non Mo-

talis* Moralis,quae intentionc

ad cffe&um decurrit: non Moralis,

quae

s

q use intern ionem »top* ad cfledum

dunraxat afFert.

Th. IF. Cauflfam autem Phyficam

per realem

influxum

^agere vel

indc

conficirur, quod attadum perpetuo

ad effedum producendum requirif.

Qux res ut in rebus contiguis & fe¬

rie quadam devindis, cvidentior eft magisqus pcrfpicua; ita in diffitis aC longius invicem disjundis videri for¬

te aiicui obfcurior poterit. Sedneque

hic conjeduris occultisque qualitati- bus, nullo fcicntiar tundo nixis opus adeo effe viderur. Prorfus enim exi- ftimandum eft, cauflam, fi longius

ab eo, quod efficitur, abfuerit, per aliquod tarnen interjedum, in quod prius & proprius agat ^, ad effcdus produdionem influere fui. Quem-

admodum Solcitimam, _terraequepro- pius admotam aeris plagam* ^non

nifi

per interpofitam fecundam, è tene- bns educit, Seconda vero, per in- terjedam primam ^, lucem participât.

HcSC, primum ac proxime ^, a Solis

accenfa xadiis, cxcaadefçit. Moralis

auteni

9 âiitcm cauflfa, ut prlmum ab intcn-

tione dabitur, noraenfuum, équi-

dem in morum gcncrc profitcri am«

plius abnuit atque detreûat. Cete-

rum quse ratio fubeft cur peccatum primordiale, ut exTertuIliano loqui

aniat Daniihav. Hodof. _{p. ni.} 341, &

inddiberati illa motusdv*%*,quacci-

tra_omnem intcntionem nobis inhie- rct.nihilominusirregenitis ad cujpam

&pœnam imputatur, ex revelationc

unice condifcimus. QuamTheolo- gis, utpareftjdeclarandam rciinqui-

mus.

Th. _V, Interim ad discrimenPhy-

fieaî Moralisq, cauffie dignofeendum»

prêter id quod de

infiuxu

& inten-

tione hadenus ftylo fignavimus,non inutiiis fortaffe obfervationis fueric notaffs, quomodo utriusque cauffa-

litas à fe invicem diftideat. Illiuse- nim, effedum neceftario infert, nec

Unquam exiftit, quin efFe&usei ^, ut lie dicam , coëxiftat. Erenim perhoc, quod agit, caufla Phyfica eft. Ubive»

10 cft caulfa,_{qux agit,}vel

efficit,

ibi

ß eft;

eft àliquid , quod efficittif. HujuS

äutem caufTalitas , tanrum abcft,effe-

ft-tinv Wèlccflario inferat _, lit fape co dcftltüi d^prchcildatiir. _Quid quod ipfa crebfo n6n

clftf

fed^vcl fuit vel fittirfà eil , "cum cffe&us ipfi refpon-

denV'tämät txifbt; Quod ne inopina*

bife^cüi_qiiäriVconn?vente obt'utu,hîec-

ce transcimè'a a4ccidat, âccinctabre- Vitate" illuflrabinïtis. Sic qui* néfeit

non

inffeqUefïter

latera in calïùm fa- figaffe'praeftrfnfcs irtgcniiJ Oîatores , ctim longas verbofàsq; fvatorias,con- tumax auditorum _cohors exfequiàut adiiiittere reniierit. HinC tonquéftio-

n s càftigatillimse facundiéVîiofum, qualis iiia apud

Hicronymum

Epiib

âd Pammachium : No(tra _quant

dur

i

tiecejjîras

hinc potes anitnadvett

ere,quod

ittilgt

ßandutn

eßj'udtcto, ^{er i}lic intur*

bti metuendm ^, quem cum vidtris^ßlufü dejpicias Quo ^cfiam refpexifle pu*

tandus Diogenes, ^cum piebem Atti-

tam xdg/ov Den ofthenis appellavit, in

ficeto illo ad Deirofrhcriem_,caupo-

nàm ingredi recufantém, dietc

memoriam nobis reliquit julian

fl.

V.l. ^ix. c. 1% Ex ^e dem fundamen-

to fluvit illa Pomponii

fecund! ad

populum, auoties ab amicis

circa di-

ccnda cötroverfia ipfi movebarurpro-

vocatio: De qua Winius Secundusl 7.

Epifl. 17. U nde fcquitur,

pofto

cou- filio, vcl (vafu, non neceflario efte*

dum poni. Ita evenire

po:eft,

^{ut cum}

nuper iufccpit ignem

foliis

atcjue

arida

circitm

Hutrimenta dedit, rapuitfc

in fomite

flarnmam>

cito fato ^,priusquam vires

fpargcreitv

cendium occocpcrit,

incendiarius ab-

fumatir, ut ncc cauflali as amplius

(it

quando eflfbetus efle tuiim acqui ir ^,

neque is, qui cauffalitatem

cxcrcuit.

Sic apud Virg. 1. 5.

LMwêïA fnncifio ante

oculos. circofc

locantur In medio^.

Ipfeque pius

Äincas

:

Invitât fret

tit animos

,

&

framta

fonit,

oondumexiftentemeritoidorum ,qui

B 2

galeamfy

11

- •

gakamfy en[em%

v ocatt Acceptant»

Ut iidco conftet ad pratmium decer-

nendum ^non neceflario rcquiri, ut meritum firoul exiftat _; fed fufticerc interdum, quod fît exftiturum. Atqj

ita cffe&us aliquis cauffe morali re-

fpondens hic datur, _quando caufiail-

lius _ncquc eft, nequefuit, fed adhuc futura tantum eft.

Th. VI. Patethinc quid reponendîi

fît ad illationcm quorundana iwriu* »

negantiuro Chrifti meritum cauflam Moralem ulbrationc dici poflenoftr«

cle&ionis,

hoc argumenta:

Quicquid

tum, cum praedeftinatio ab aeternoin albo cœlefti confignabatur, nuspiam

cxftabat , id ejus cauflfa perhiberi nc»

quit. At meritum Chrifti.

Ergo.

Co*

arguenda enim eft major clencho in- fufficientis enunciationis, quaritaple-

ne elata habet.

Quicquid

non eft »

quando effedus datur, neque etiam fuit, _neque futurum eft, id non eft

caufla moralis hujus effe&us, ^nec eft cauftalitas cauflkilliusv Ad huncmö-

dum

H

dum iimitata major, minori ruinam

& praccipitium minatur.

Ëtfi

enini

meritum Chrifti hon fuie ab aeterno »

quando eledio fada eft ^, 'tarnen ex

1 decreto _S.S. Trinitatatis futurum ccr- to erat.

Th. Vil» Ceterum lohgius non- nihil tam pulchri ^nos conccmpl tio argumenti>abduxit, idcoque ad pro-

pofitum iterum , hoc eft, ad cauftam

Phyficam revertemur, quam ad hunc

modum defmiri pofle pütärtius. Caufjk ejfukns rbyfica efl

prineipium

externum realiterinfluense(Jein aliud* Prhicipio,

generis Iocum dedimus ^> cum comu-

nius quid, quam caufta deftgnet. UC

ex dodrina de prineipio 6c prineipa-

toconftat. In cauflale enim & non

cauflale diftinguitur. Externumquo«

que diximus, ut à materia & forma,

quas cauftas internas faciunt, fepare*

tur. Realem influxum defideramus,

utpartim à cauffi in generc,partim à

caufta finaii, _quse itidem externa eft,

&'morali diftinguatur. Ea vero qu«

fupra

ad quamlibet ycram cauftamre«

H

quiri adfirmavimus ^, in caufiam qno- que

Phyßcam fpcciatim conduere

cer-

tum cft Nam 6c illa fuum fubje&imi

feu cauflam ipfam, rationem caulfaru di, & caulîalitatem agnofcit. Itav.g»

cauflà pluviae lunt ipfx nubcs ; in illis aptitudo qusdam & habiiicas ad plu*

vias dpmitten ias incflfe , ob materias humidiratem intelligitur, qus eftcauf fandi ratio. Cum vero gravidsqua-

(ique prägnantes,pluvias, parturicnti-

um ritu, janijam velut enitunturac demittunt, canfla in a&u

pofïta,

cauf-

falitatem fuam habere ^non ncquir,per

hancenitncaulfa, cuicuimodi fit,

quod

agar, proximc egiflfc ccnfenda eft,

Th. FIJI. Divifiones caufls Phy«

licae varis dantur _, prscipuum camcn fui locum merico vindiçat, _quaeauf-

la efficienstnprincipalen* &

inßrumen-

talem fubdiv iditur. Hujus autem di- vifionis diyerlae ac vcluti _per

ambages

anfraâusque varios discurremes ex-

pofitiones reperiuntur. Nobis utrius-

que indolcm eommodilîimc declarare videqtur definitionen, _{qua$ ex} Fran-

eifeo

1s

elfco Fvarezio coîlegît

Mufeus

Inft.

Met.c. 15 ) ut caufla prîncipalis

lit

^es,

quac in int iiV effectuai virtute non i-

•

i ' -/S- ' 5 1'

gnobiliori quam ad ip'fym procucen- dum requiritur. 'Caufla ^vero inflru- mentalis, quae àb alia caufla elevata

inruic in effe&um virrute ignobiliori

quam ad lilum prôducendum

requVi'

tur. Nequé cnim fieri

potéit

^, uf,

cum in principàlï caufla, eftl&us ycl formaliter vcf eminenter corîtinctur, ipfa fuo efFc&u fequibr cfle quear.

Hoc cnim li admitterètur /*rè verâ m

effeåu aliquid

daretùr*, cujus caufla

nusquam reperiretür ^, Ine dum nuna¬

na perfpicientiä comprehendi _poff* t.

0u~> ipfo ad ^veteru quali'tatibus mul-

to ùrvTTunçy deveniendum proeul du¬

bio foret. Ncceflum profnde efl, ut haftenus faltem caufla principalis pro- portionata litfuo cffeäui,necoigno-

biliorem comminifcamur« Ha&cnüs, inquam ^, nam ccteroqirnnon obflat, quin ⁿ bilior multo& pradtantiorfuo cfleäu efle queat. Quod ftatim _pa- telccc, fi oculos ad univcrfi archite- äum

16 ,

dum fablcvcmus

attoîlamusquc.Dan-^

tur tarnen cauffae(aepitl]me,qua2ineo»

dem cum fuocffcdu

perfedionisgra-J;u<

du fubfiftunt, nec fupra ejus-

dignita-r a1

tem alrius fublimiusque eriguntur.Sic

ec

homo homincmgignit, mortalismor«

talem, ubi & o< ytpvvnxoitç?

ei«iCX1

dem fragilitatis legi fubfunt j

quem*j^

admodumAnaxagoram olim

agnovif-^

fe memorant. Cauflas

inftrumcntali^

reperti funt, qui ^omnem in efFe&um iniuendi virtutem iverunt

dctra&um,^

quippe pari virrute ad

producendum^

efFe&um deftituta. Verum hi

calcu-^

lum noftrum non merentur. Nequc

enim fequitur, quia virtus ipfi

minoré!3

quam quae eftedui ineft,

adjacet,ideoj^

nec fecundum eam, quam

obtinet,ac

ipfam

influere.

Contra ^{vero ,}

htfC^

Vera genuinaque ratio eft, curinftru- mentalis eauflfa dicatur, quia quod i pfi ad

efFedum

producendum deeft ,r0

à virfutc principalis fuppletur.

Quan-gia

quam nec hoc verum eft, inftrumen'Cei

talem Fuo efFedu ^, (i tflentiam utrius-fa que

Ipedaveris ,femper

effe

détérioré.fun

eo»Nam mallbus, qurad nialleum

pro-

rra-cudendum adhibctur, ferro

^scqjcon-

ita-!^at* ^cclue calamus,

re

utrinque g|cfecundum fe fpedata, litcrarum elc«

ramentis,

quae

exprimit

^,

ignobilior e-Äexiftimandus ed. Quod

^ne

quis fu-

1 wpcrius allatce

definitioni adverfari

ar- yjf.

bi

tretur,

tenendum eft, cauUam in-

rajjftrumenralem duplicem fiibire confi-

dcrarioncm; vel enim abfolute & fe-

m

cundum fe fpedarur

:

vel in ordine umac* Pr°ducendum

certum

effedum. In cu.fe & abfolute

non

requiritur,

at

caufia inffrumentalis fit fuo effedu,

Qj,

quemadmodum

ex

produdis

^exem-

je^plis jam intcllcximus, ignobilior: in

ordine tarnen ad hunc illumvecertum Ct

*ac determinatum effedum producen- dum, _perpetuo hoc exigitur.

^

Reliquum jam effet ^{* ut} qtjod

fupra

>romi(ÏÏfe meminimus, harum in Thcolo-

an gia diftindionum commonftraremus ufum.

smCetcrum cumvideri hoöquodimmodopos-

Us-fit i tk imufjiivoi7tiSxv^, &Theologo-

ré.rum vineta ctfdere, facile nos patimur ab

jj^ifthoc

propofito revocari. C^uare fi quid

C promi«

is wmmm |I

promifîfle ^nos, quod dein ^non cx(Vlvimus

L'B. obiervavetit, ^eum _rogatum vohmuis,

ne in aUis _{parum nos} conftantis animi ar-

b'tretur, neve propterea, quod Veneran*

da: Theologicae Facultati, cui harc & fimb lia copiofius fimul & eruditiustra6tare mos

ed, hane reverentiarn prorfus exhiberevo- hiimus,debuimus, nihil ut officis ejusmu- nerisque trahere nobis fuhinucrimus, mi- nori apud fe fide elle patiatur. Scd voto

finiendum eft, _quo DE.UM omnium,_qua:

in adfpeétabili hoc univerfo vifuntur , pri—

iram Se praecipuam caulïàm fuibmilTo _pre-

camur animo, velit Illuftre illud & omni¬

bus lalutare afFulgens Arcïoum SidusCA- ROLUM Undecimum, Patriae noltrae Pa-

trem Veriüfitmim , totiusque latc patentis Regoi fui Columen ac StabiUmentum ccr-

tiffimum, non nifi polt fera _{tempora, de}

virtutis fus plurimis reportatis hic tropais,

fatali tandem adibtuere mette _, inqueSua,

h.e, coeleftia, unde ortus cft , prin- cipia placide relolyere,

yvoiio.