c LI
1. ti.J..
SPECIMEN ACADEMICUM,
DE
./ Ih ENTIA
CITIw
AJt.Quod,
SUFFRAGANTE AMPLISS. SEN. PHILOSOPH.
IN REGIO LYCEO UPSALIENSI,
PRAESIDE
VI RO A MP LIS SI MO ATQUE CELFJiEHlUMO,
DN. MAG LAURENTIO DAHLMAN,
Morae. et Polit. PROFESS. Reg. et Ord.
PUBLICE VENTIL ANDSISTIT
JOHANNES BEHM,
WESTMANNUS.
IN AUDIT. CAROL. MAJ. DIE XIII. DECEMBR.
ANNI MDCCLVIII.
H. A. S.
U P S A L I £,
Hög-Ådla Frun,
SUSANNA MATH IE SEN,
Född WESTERLING,
FRU till Skultuna Måfiings - Bruk och
Sura Hammare &c.
Hög - Gunftiga Gynnarinna.
När af Välj viljan, es ut fanfardigt godt, Själens fmyckey
Når förnuftet fiyr värt tycke y
Da har Dygd fin bnfltan na dt;
Detta äry hvarom jag fkrifver
Få de blad jag nu framgifver.
Lät Hög-Adla Fruy jag beder
Af Ert Namn deni fkyddas få.
Allt (kall lända mig till heder,
Om mitt hopp fä längt kan gä.
Ert exempel fkall förjvara
Hvad jag talt om Dygden rara.
V ord-
Vördnad ville nu ock vifa ^
Hur jag fådt Ert Adelmod Ifrån fpädfla åren prifa;
Hur J fjelf vid Dopet flod
Till att vittna, det jag tvagen
År bland Nådens barn upptagen.
Men jag fer det fattas ord,
Jag ej kan om allt nu nämna.
Godhet utan ändring fpord
Har Er täckts ?nin Far ock lennia.
Für aUtfatnmans Himlen Ihne,
Och ?ned
-viftändig fällhet
^kröne I
. v
Edert hjerta ädelt lyfer
Utaf Dygders råtta (ken.
Tackfamt brbfl hos mig ock hyfer Stadig vårdnad, bnjkan ren:
Hhnlen fly re all Er lefnad, Gifve ofbrgänglig trefnad!
Hög-Ådla Fruns
iåmjukafte tiettare
JOHAN BEHM.
•
D. D.
$• L ;
- ,' I
alis tantaque deprehenditur burnas*
narum propenfionum
>{luäiorum
,par i t er ac mor um diver fit as, ut
unus appetat vet averfetur con¬
traria iis, ätter concupifcere £ vet abominari fölet. Profe£k>
haec fumrna, per fingula fere individua, varietas adeo maniftfla ed, ut eandem mirari, non vero negare conveniat. Scilicet haut
fallaci edoeemur experieoria, non folurn integras gentes, fed homines eodem fub ccelo natos, eadem
in domo educatos, ex eisdem parentibus ortos, in«
clinationibus, imrno padionibus fepe ita difcrepare,
ut, pro capitnm fere numero, in diverfa tendere
videantur. Hinc toto fere vitse genere a fe invicem
differunt Sueci, Gallf Germani, /Prhiopes, Sinen-
fes & Americani, aliaeque gentes, earumqne pro«
clivitas in certas virtutes aut vitia, h ii toriis & tabu- Iis, nullo non tempore > commendatur aut ncratur.
Quid?
& >h m
Quid? quod iidem homines paulatim ita mutantur^
ut nec eadem pueris, quie viris; nec viris, quae fe-
nibus arrideant: quam in rem, rt placet, legoturHo-
ratius, qui in arte Poetica, chara&eres puerorum,
mores juvenum, rtudia virorum, fenum denique
adfe&us & propenfiones eleganter admodum depin-
git. Ex hi(ce jure meritoque concludimus, ad in»
clinationes & mores permulcum conferre fangvinis
temperiem & corporum conflitutionem, qux pro
aeris & cceli diverfitate, cibo & potu, laboribus &
otiis, educatione, colloquiis, exemplis, confvetudi-
ne, ceteris, alteratur. Hinc fimul confht, mentcmi
humanam a corpore fuo varieadfici,ejusque quafi con-
filia in appetendo& averfando fequi; non enim tantum foi,fed & corporis fibi uniti fibi confcia ert, fe non tan¬
tum, fed & corpus fuum a mat, iisque delettatur,
quae non tantum fibi, fed & corpori grata, & jucunda videnturjContrariaque removere rtudet. Haec ad nos-
metipfos attendentes femper obfervare licet, fnrtru- xititaque Optimum Numen hominem appetitn boni,
quo utique careref, nifi facultas eius cognofcitiva ab
illo generaliter ita determinata efiet,ut a&iones tan- quam bonas fibi fifteret, ex quibus voluptatem per-
cipir, & tanquam malas fibi reprsefentaret, quae dium illi creant, unde inclinationes & reclinationes naturales originem fuam ducere, nulli dubitarnus,et*
fi modum, quo mens, quae (ubrtantia ert immateria- Iis, in corpus agat, & rurfus a corpore agi poffit in
meritem, ignoramus. a) Inclinationes igitur anima-
•r
rum
Viil Heineccii Element. Philof. Mor. jf. 44.
% )Ö( &
rum eße propenßones incertum bonorum genus ad dagern appetitus fenfitivi > reciinationes vero earundem aver-
fationes cerri generis malorum ad clajjem aver fa*
tibnis fenfitivte pertinentes
,non immerito ftatuimus.
Cum vero inclinationes & reciinationes genenditer
ad certum bonorum genus adpetendum,malorumve fugiendum follicitent, extra omnem dubitationis a-
leam pofiium ed:, Deum animas humanas in aräitfl.
mo -cum corporibus vinculo non fruftra ad hoc il-
ludve bonum adpetendum, &contraria mala aver-
fanda difpofuiffe, led potius ut domeftica eflentmo- tiva, quibus homo facilius permoveretur ad hoc vel
illud pcragendum autnon,prout finis obtinendus po-
ftulat, intendifle. Dolendum tarnen in prasfenti fta- tucorrupto, has inclinationes etiam effe depravatas,
& mortales bona adparentia a veris fsepiffime non
diftingvere, nec mala adparentia a veris malis, unde proni in varia ruunt praecipitia, quod non Deo, led
malitix ftultitiseque eorum tribuendum eft. Nos prseienti opella Libiti Licitique convenientiam, pro modulo ingenii, oftenfuri, qua ratione inclinationes
& reciinationes noftrae ad licite agendum nos permo.
vere debeant, indagabimus. Te vero C.L. enixero- gamus, digneris iunoxios hofce conatus sequi boni-
que confulere* quam vis in tam arduo argumento de- fiderio Tuo ingenii noftri tenuicas minus fatisfeceric.
Il
Fr tus quam ulterita progrediamur inftituto vela
diffus,quid per Libitwn ac Ikitum tntelligmm, enticlea•
bimus
a )7( sr
bitnus. libitum vocamus id9 quccl placet, voluptatem•
,
ßve in b c no impetranao, five /» malo averrun-
cando occupati fmuu Idem örtum debet inclinationi-♦
bus hominum & reclinafionibus, quae eos §. I. ad te-
licitatem fuam quaerendam', &, mala'evitanda ftimu-
laut. Difpefci id poteft in rationale Sc jen/itivum. Sen-
firivum confifiit in repneientatione rei cujusdam, con- fufe cognita?, quam vel ut bonam adpetimus, ve! ut
mala»! averfamur. Rationale fundatur in idea di--»
ftingvente id, quod verum elf, ab apparente, Sc
vocatur fignificatu ftri&iori Muntas. Omne id Liciti
nomine venit, ad quod agendum tantummodo jus habe-
mus, aut quod nec pr*ceptum9 nec prohibitum eß. Ob-
fervavit Grotius b) vocabulum Liciti variam figni-
„ficationem induere. Interdum Heere, inquit, dici-
„tur id, quod re£him ex omni parte piumque eft,
„etjamfi aliud forte quid fieri poflit laudabilius, quäle
,„cft illud Apoftoli i.Cor. 6:12. Omnia mihi licita yfunt, fed non omnia expediunt. Alias licere dicitur,
,;non quod falva pietate Sc officiorum regulis fieri
„poteft , fed quod apud homines peenae non fubja-
ycet. Sic apud populos multos fcortari licet, apud
„Lacedaemonios & iEgyptios furari licebat. Hanc
„vero vocis fignificationem minus efle propriam, ob-
„fervavit Cicero, c) eoque fenfu faepe opponi vide-
„mus, quod licet, Sc quod oporter.
Licitum vero & permifjum vulgo pro fynonymis
babentur. Omne enim id, quod legibus neque pra?- ceptum
b) De .7. /?. ö' P. L.3. Cap. 4. jf, 2. e) TufculQuxß,
V. & OratiQne pro Balbo.
\
JK ) 8; ( &
ceptum,' neque prohibitum eft, permiffum fit, ne- ccffe ert; & id, quod lex neque pracipit, neque
prohibet, Licitum etjam dicitur, confequenter id quod licitum e(Tr, etjam permiffum effe debet.
Not. /. Diflingvends funt inclinationes & recli-
natione& ab adpetitione & averfacione fenfitiva, etfi ejusdem funt generis 5 hx namque faepius funt aftus
tranfeuntes Sc momentanei, dum \\\x longiori tem¬
poris incervallodurant. Differunt quoque ab adfe- '
£tibus, qui funt appetitiones & averfationes vehe-
mentiores, motivo, extra corpus conftituto, origb
nem debentes; illae autem fine tali cauffa externa exiftunf. Differunt denique a moribus, qui funt pro-
penfiones St averfationes diuturna confvetudirce fir-
matae. Verbo: inclinationes funt quafi cauffie; hi vero tanquam effe&us, qui fine illis vix ac ne vix quidem
locum haberent.
Not. II. Cum maxima hominum pars id bonum, quodfibi eftgratumjdque malum,quod fibi ed ingra- 41 tum, judicet, St proindc illud eligat, hoc averfetur;
patet, cur adpetitionis 8t averfationis fundamentum pracipue in inclinationibus ponatur. Quid? quod
fentiunt maxime licet emendati, quanta fit natura? vis, Quam ß vel expellas jurca,) tarnen usque recurret d).
III.
Homini in ßatu perfetfo conflituto, aEiones, in fe hona, bona grataque, in fe autem mala, mala ac in- grata juerunt, Vroinde in major a bona magis propen-
debat, quam in minora, £$ major a mala pra minor ibus
aver-
,ä) Horatius Libr. |4 Epift. X. v. 24.
$ )9( 5K
avevfabatuv, levebatur quoque in bona ex Ileitis, qua gloriam Divinam, fuamque felicitatem maxime provebe.
rent. Quoniam Deus, ut ia Theologia Naturali de-
monflratur, homines in fummi Nominis fui gloriam
& propriam illorum felicitatem creavit, libera quxli-
bet hominum a&io in fe bona luic* qua; cum bis d-
nibus coni'entiebat, mala vero* qua; ab iisdem dis-
fentiebat. Ut igitur finibus bis non exciderent, fed bonafemper patrarent facinor», malaque omitterent, perfe&o intelfeföu liberaque voluntate divinitus ex- ornati erant, dne quibus alias necefie fuiffet, ut cceco inclinacionum impetu raperentur, nec bona a malis difeernere, nedum eadem adpecere poflent. In fiim-
mi itaque Numinis fapientiam
,bonitatem ac fan-
Ütifatem impium & injurium foretcogitare, illum im- perfe£hs concedide dotes, quas contumeli^ Divinse
& miferias humane forent inflrumenta. Iilud igitur tanquam indubium remanet, intelleflum 8z volun-
tatem data fuifie, ut ex a&ionibus bonis voluptatem pereiperent, ex malis vero taedium Q. E. P.
Hincporrofluit, homines recensconditos in majora magis, quam minora bona propendifTe,m3joraque ma¬
la prae minoribus averfatos effe. Quo pradtantius ali- quod bonum eft, eo pluribus majoribusque particu-
laribus bonis conftat; hsec vero ab intelleåu diftin&c cognita 8z repradentata, non poffunt non voluntatem
fortius allicere, quam pauciora. Nid vero bonitatis
a&ionum internas gradus cum propendonum gradi-
bus confpiraviffent, homines primi ad majus minus-
ve bonum inclinarent ex Eequo, aut majori praefer-
B rent
/
& ) 10 c
rent minus- Cum atitem minus bonnm rafione mau
joris, in utriusquc collifione, fit makimvfcqueretur irr- de, malum fuifle eis bono gratius, vel ialtem seque bonum ac acceptum. Q. E. A. & per anrea demon»
ftraca fieri nequit.
Deniqoe iraxirne ferebantur in ea ex licitis, quae
glorix Divinas fussque felicitati prcvehendse quam maxime infervirent* Primi homines perfefto gaii»
debant intelleftu fper$. hnius membr. I:mum,)h.e.
perfekte eognofcebanpquid magis,quidve minus glo.
riam Dei fuamaue feliertatem promoveret, libera
que gaudebanc vofunrate, adeoque illa pras his exfe- qui cupiebanr. Q. E. T.
Not. Hominis recens conditi libitum magis fuit rationale, quam fenfitivum, vel fi fenfitivum fuerir,
ratione tarnen, antequam erumperet, tempcratum fuifle, prorfus eil indubium e).
5. iv.
In freefcnti ftatu cor rufto iteqae tnchnatnus fem per ad attiones in fe bonas, ne que reclinamus ab aHionibus in Je malis. Certe gradus homtatis intern£ & maliti& int er-
nee cum gradtbus propenftonum, ut oportet, non confptrant.
Nee debi tum licitorum delcäum fimper inftitnere lubet.
Ipfi gentifes quefti funt, quod connata proclivi-
tas qusedam prava illos excitaveric ad apparentia bo¬
na verrs praderenda; hinc inter millena exempla ad«,
ducendus eil Ovidius y), qui ita canit:
Nitrmur in vetitum femper, cupimusqne negata.
Pro«
é) M. R. D. Nie Waüerii Pfycbolog. Empir. PJL Sefl.L
Cap.Af. §.596* f) Libr.Äm.y, Lieg. 4.
& ) n ( $ ;
Prodent quoque Medea, quae, amore in Jafonem
ardens, diu fatis fecurn lutlata, rationine pareret, a-
niorem damnanti,an adpetitui fen fici v o, illum adpro-
banti, ifaapud Ovidium ioquicur:
- - -
Träbit invit am nova vis: aliudquccupido,
Mens aliud ju ■ides - -
& tandem fe ab appedtu fenntivo vi&am efle fatetur:
- -
Video meliora proboque
Deteriora fequor g).
Quid? quod crifti cujuslibet, ad femetipfum ätten- dentis, experiencia convincimur, nos fufficienti cog- nitione deftitui in perfpicienda interna aftionum bo*
nitate ac malitia, dum faepidime fenfibus, imaginatio-
ne & adfe&ibus nosmet exccecari patimur. Hinc fi prsefentem ftatum cum ftatti hominis perfe&i con- tulerimus, in quo Deus (per §. ni.) perfe&o intel-
le£hi, liberaque voiuntate homines donavit, clarifS-
me patet, nos vivere in tfatu corrupto, ubi nec in-
trinfeca a&iontim bonitas, nec rnalitia, nec earurn
bonitatis & rnalitia gradus,nec denique Jicitorum re- latio ad gioriam Divinam, & hurnanam feli.citateni
accurate perlpiciuntur. Q. £. D.
Not, Ex folo natur« lumine originem peccati,&
nobis connatas corruptionis, cum omnibus fnis cir- cumftantiis apodi&ice demonftrare non valemus. O- mnia, quae hac de re dici poffunr, in univerfales has
refolvuntur propofitiones: Deus non potefi efle caufla peccati. Homines per abufum virium fuarum geccatum in
mundum introduxerunt.
B 2 §.V.
g) Mctm. Libr. 7. Fab. 7.
$ )M< &
§. V.
Cum i'n dina t ione s {$ reclmationes humane, in fe ton*
fiderate, tion fint (vi jh /.) ?«*?/<£ >• ///<?, que e as dem con- comitatuv, malitia, homini, libere eas ad malumdet er mu
nanti, e/2 imputanda, Inclinationes funt propenfiones
animarum in ccrtum bonum fenfuale, & reclinatio-
nes i'unt averfariones cujusdam mali fenfualis. (§. i.)
Bonum & malum fenfuale, quam vis fspius fit appa«
rens, tarnen interdum eft verum bonum & verum
malum. E. inclinationes & reelinationes,quanlvis nos iaepius moveant ad apparens bonum & malum, pos- funt tarnen cendere ac commovere ad verum bonum
adpetendum. Q. E. P.
Porro ut inclinationes legi natura* conformentur,
& rationi obtemperent, nec impoffibile eft. Etfi vo-
luntas ad bona adparentia haud raro fle&itur, mo- remque adpetitui fenfitivo gerit,attamen inde conclu- dere non licet, animam rationalem ubique inclinatio-
ne inordinata contra legem naturs vel rationem ferri.
Ed enim homini, praeter boniformitatem, feu ten- dentiam in bonum mere phyficam & pafilvam, qua malum averfari, fuamque felicitatem qusrere anniti-
tur, etiam tendentia quaedam a&iva & libera, re-
fpe&uin habens heic & nunc exercitii, & hujus vel
illius obie&i, aut eiigendi aut averfandi, ideoque di-
citur elicita 8z libera. Huic inclinationi morem gerens homo certe verfus bonum morale fe faltem fimplici-
ter determinare valet. Et nifi hoc verum eftet, Deus
nobis legem fruftra dediflet,nec ulla ratio legis nobis
efter habenda; quod ramen cogitatu impium eft ac
ratio-
& ) «3 (
rationi maxime inimicum. Dantur ergo inclinatio»
nes legi naturs conformes & rationi obfecundantes,
quamqnam a mulris fxpenumero, lege ipfa virium-
que animx ufu fusque deque habitis, turpiter negli-
guntur. Q. E. A.
Not. /. V7oIuntati tam eflentialis efi libertas^ac animx voluntas. Ad libertatem verorequiritur volitio.
nis, & a&ionum,quas volumus, conringentia, intelli¬
gentia obje&i appetibilis vel averfabilis,& fpontaneitas.
Not, II. Philofophi demonftrant, eflentiam re-
rum ita immutabilem efle, ut nullo modo mutari- queat: quare homo peccans facultates fuaseflentiales,
intelle&um nempe, voluntatem ejusqne libertatem rctinet, quamvis vires earum peccato valde debili
tatx fint.
Not. IIfé hnputatio efi declaratio alicujus pro facti au&ore, qua hujns confequens: neminiitaque imputari potefi- a£Ko, nifi ejusdem au&ori. AuQor
vero feu caufla efficiens efi duplex Phyfica 8c Mora¬
lis. Cauffa Phyfica illa dicitur, qua aUtonem ttude per- petrat: Moralis vero, quee aclioni confentit, Requiri¬
tur ergo ad cauflarn moralem, ut fit fciens 8c volens, ideoque fa&um ipfi merito imputatur,
$. VI.
Indinationes c? vechnationes naturaliter debitae funt9
ad quas fovendas lege natur ali pr receptiva oblipamur, na¬
tur aliter vero UJicit£ ad quas Jupprimendas lege eadem prohibitiva adflringimur. Licit<e vero funt, quas ut [e-
quamur vel non, Lex natura nobis dat jus. Ponamus nondari debitas velillicitas indinationes & reclinatio-
B 3 nes^
&' ) H C &
nes", tanquam verum iflud principium, quod alioquin
omnis inobedientias & rransgredloms di tons admic«
tendum eflet: Tacienäum quicquid hhet, five i dem pr<e- ceptum , ßve vetitum fit, Quid ver o idem aliud eflet,
ge imperium Dei neg-re & excutere, quem Übet ho-
minem lui ipfiua Dominum coudituere, & latifHmas
omni perrinaeiae ac licentiae aperire portas. Q. E. P.
Ponamus deinde licltas non dari inclinationes, in- cle fequéretur, nollas licitas dari acliones, fed :dan-
tur hse (per §. V.) E.& ilfas Q. E. A.
Not. Sane in vernaculo fermone ab ulu loquendi
minime abhorret, (i inclinationes & reclinaciones
hominum, pro fubftrata materia, adpellites tillbör¬
liga y lofiiga, icem olofliga böj elf er: quas ü rite difh'n- gvere^arumqueinfluxum inaÖiones noftrasintimius
perfpicere noverimus, non pofTunc non eximium
in ipfa praxi nobis pnebere ulum; cum permulti den-
tur homines, qui ab inclinationibus fuis ideo fe ab-
dnci non patiuntur^quia easdem pro licicis habent.
§. VII.
Quamvis non omne libitum fit licitum, tarnen omne licu
tum libitum ejje pote/l: verum cum licitum diflingvatur in perfe&e imperfetté tale; libiti cum i II o, mu ver o cum
hoCy convenientia ivtercedat, necejje e[l\ quod exemphs
infra adducendis ofiendetur. Non omne libitum eft Ii-
citum, dantur enim inclinationes & reclinationes non
folum debitse, fed & illicitae (vi §. VI.) at omne In
citum libitum elfe poteft, i. e. noftro reliftum arbi-
trio, an quae licita funt, commitcere vel omittere ve-
Jimus,
3K J i; ( &
limus, fiquidem tam orniflxo quam commifllo eorura
cum lege non pugnat. Q. E D.
Libitum cum perjette licito convenire debet, Puf-
fendorffio åttio per fette licita vocatur, quse neque
Divina naturali pofitivave lege, neque humana civili praecipitur vel vetatur. Circa hane tarnen oblervan-
dnm eft, multain lege contineri, quas aut ex necef-
faria confequentia, aut propter fimilitudinem inde
deduci poffunt; ideoque non ubique mihi dicere li¬
cet: hxc nulla civili lege prohibentur, E. permifla funt; leges enim civiles non de omnibus rebus prae- cipiunt, fed quzdam honeftati & regulis officii re- linquunt, quz non permittunc, ut hoc vel illud agas*
Åttio eft per fette ticita, qua^ pro lubitu,. & finc pec-
cato fufeipi vel omitti potefL Sic ex tenorc tam le¬
gis Divinse naturalis, quam pefitivas, homines fine
peccato vota Deo nuneupare, & non nuncuparc,pro lubitu, pofiunt. Deut. XXfll. 2t. 22, Ita licitum eft5 in civitate rem emere a quo volueris, ifs eibi generibus, quse maxfme placent, ad vitx fuffenta»
tionem uti, albis vel migris veftibus indui, nifi lex quasdam prohibieiva vel praeeeptiva certi quid deter-
minet.
Per fette et i am licitis annumerari efebent ea, quae quamvis in fe fint illicita, cafus fumma» neceffitatis
licita reddit. Sic e. g. Judaei olim obddione cin£ti^
inopiaque alimentorum laborantes, infueto eibo fa-
mem fedare, carneque fuiila vefei licite potoerunt*
Ita pauper, qui, citra culpam, neceffario vi&u &
ami&u caret* ditiorum licet perlajpe imploraverit
open^
& ) I* c &
opcm, G triftem fempcr retulerit repulfam, Iicite
poteft, cum miferia alioquin ipfi pereundum fit, ad
jndigentiam fublcvandam, ditioribus aliquid fubdu-
cere, cum animo tarnen illud rependendi, fi illfus fa- cultates, temporis fucceflu, ita tulerint: revivifciteo
cafu communio primaeva, neque dominia introdutta fupponi poflurit in alicujus hominis exitium.
Nulla vero libito cum imperfeäc Ileitis cfje debet conve-
mentia. Aåio imperfefte lieita ea dicitur, quam lege
Divina Naturali aut pofitiva prohibitam ins civile ne¬
que prohibet, neque punit, fed fuo cujusqtie pudo.
ricommittit, de quo Boeclerus: Licere quaedamdi.
„cuntur, quod peenae non fubjacent, fed modo di«
„verfo: Vel enim poenae non fubjacent quaedam ob
„defe&um fori humani; vel impune aliquid licet fa-
„cere, eo quod lex plane nihil de ea re in ullam par¬
atem conftituit. Cum Cambyfes Rex Periaruro, iiii-
cita fororis ducendae cupiditate flagrans, a Judicibus qu3efivifict,numfibi iiceret illam in matrimonium du-
cere, hi impotentis regis iram metuentes, ifto licen-
tiae praetextu male ufi refpondebant, illud quidem legibus non permitti; fedalia lege confbtutum efle,ut Regi Beeret, quidquid liberet b)% Re&ius vero Seneca:
Minimum decet libere, cui multnm licet.
Honoriumque Claudianus elegantiffime, quid in
vitae imperiique ratione re&e inftituenda, oblervarc debeat, hoc carmine monet:
• - • *
