Observationes nonnullæ circa diversitatem scientiarum physicarum et moralium quas venia ampl. fac. philos. Ups. præside mag. Daniel. Boëthio ... pro gradu exhibet Jacobus Hederström Ostro-Gothus in auditorio Gust. maj. d. IX Maji a. MDCCLXXXVII. Horis a.

d. d.

OBSERVATIONES Ν ONNULLiE

girca

DIVERSITATEM

SCI

Ε Ν

TI AR UM

PHYSICARUM

et

MORALIUM

QUAS

VENIA AMPL. FAC. PH1L0S. UPS. PRAiSIDE

M«,.

DANIEL.

BOÉTHIO,

Etbic. Polit. _{Prof. Reg. Ord.}

PRO GRADU

EXHIBET

JACOBUS HEDERSTROM

OSTKOGOTHUS

In Auditorio Gust. _{Maj. d. IX Maji A. mdcclxxxviij} Iioris A. M. Solitis.

UPSALI^E,

OBSERVATIONES

NONNULL^ CIRCA

DIVERSITATEM SCIENTIARUM

PHYSICARUM ET MORALIUM.

§. I

Diverfa

das humanuni

ratio confiderandi

_ingenium

res,

_eniti

in

_{poteft, differen-}

quas

cognofcen-tiam inter mundum _{Phyiicum & Moralem}

confti-tuit, _{atque exinde Scientias in Phyiicas & Morales}

dividit. HanG diviiionem in

_{Philofophorum}

_libris

pasfim obviam & _{vulgari fermone faepius}

ufurpa-tam _{obfervationibus nonnullis illuftrare e}

re esfe

ju-dicavimus, cum vacillantes & _{parum cohaerentes,} quae de utriusque diverfitate _haud raro venditantur

ideae, de alterutrius _{pretio aliquid detrahendi}

occa-iionem _{aperire posfint,}

_falfaque

_{judicia de via}

eas-dem _{pertra&andi faepius procreaverint.}

Illuftratio-nem _{noftram ordiemur ab illa}

explicanda diverfa res confiderandi ratione, qua in morales & phyiicas

di-fpeicuntur. Rerum externarum in fenius noftros

a£tione confcientia fui animae _{ingeneratur, ut fe ab} illis _{feparatum & particulari agendi vi}

praeditum

esfe ientiat ens. _{In hac feparatione noilri ipiius}

4 Obferve!t. Νo?2nuIL· circa Drcevf

ab aliis _{quibuscunque rebus}

_fundatur

_{diverfa res} rerumque nexum coniideranai ratio, qua in phyii.

cas & moraies abeunt. Ubi _{qualitates & nexus}

rerum attentioni noilrae femet coniiderandas

pras-bent, quas iine adpiicatione virium &modorum

men-ti noitrae _{propriarum intelligere non posfumus,} mundi _{moraiis partem coniiderare dicimur, Ubi}

ve-ro eae reiationes rerum menti praefentes iiiluntur,

quas fine ejusmodi ad confcientiam virium noilrarum

reipeäu eruere posiumus, mundi phyiici pars ideis noitris obverfatur. Scientia _{itaque humana vel} phy-iica eil, _{quae cognitionem rerum ampleflitur,} qua-tenus viribus _{proereantur & diriguntur, quarum}

a-tlionespeculiares hominum vires, vel analogum agen-di modum illi, _{cujus nobis conicii iumus,} non re-quirunc, vel moralis, quas rerum nexum continet,

qui humanis viribus, vel illis, quarum ideas ex con-feientia virium homini _{propriarum nobis formamus,} adferibi debet.

5· π.

Generalis haec Scientiarum in _{Phyficas & Mo¬} raies diviiio facile indicat, _{quaenam iingulares}

cogni-tionis _{humanae partes ad has vel illas referendae funt.}

Primum & fundamentalem inter icientias moraies occupat locum indolis humanae _{cognitio, iive ratio}

nobis _{ipiis reddita idearum, inclinationum & viri¬}

um _{, quarum iibi conicia esfe}

potefl mens humana, quam juilo ordine propofitam _{Theoriam mencis}

ma-Scicntinr. Phyßcav. iV mårαimitt. 5

mana: vocamus. Hane feientiam fundamentalem

id-circo

_appelSamus;

_quod

_a

confcientia

virium

homini

propriarum

incipit

omnis

de mundo

morali

idea,

&

quod, ii hominem

ipecialiter

fpe&amus,

generalis

hujus Theoriae

adplicatio

tam

late

patet, quam

effe»

ÖLim vireshumanae produnt & normam

ad

quam

vel

agunt vel agere

debent

habere

posiunt.

Sive

enim

togicam,

hoc

eil,

regulas veri

inueiiigandi

illius-que a falfo

differentiam

difcere

cupimus;

iive

re-dum _(ignorum

_{arbitrariorum}

ufum

ad

fenfa animi

rite _explicanda,

_{hoc eft,}

Grammaticam

generaliter

furntam, iive

Ärtium

elegantiorum

causfas

&

nor¬

mam, hoc eil, Aeftheticam artem

callere,

feu

deni-que virtutem

cognofcere

illius incitamenta

&

priva¬

tim & _publice

_{re&e &}

_cum

_debito

fuccesiu

adhi-berc _{pneoptamus, ex}

_laudata

_hac

_mentis

humana

Theoria iundamentum lucemque

mutuari

oportet. Praeter has ad _Cognitionen!

_hominis

pertinentes

di-iciplinas ad morales

Scientias

deinde

referuntur

o-mnes de Deo fapientique Illius in _res creatas

impe-rio ideae, quae Theologiam

ingrediuntur,

quaeque

iive a rerum ordine obfervationibus

noftris

obvio,

iive a iupernaturali

revelatione

haute

fuerint,

men-tem noftram tangere _nequeunt,

niii

adplicatione

ide¬

arum, _quas vires

&

perfe&iones,

quarum

nobis

i-piis confcii esfe

posfumus,

excitant.

Dum

vero

rerum

proprietates

&

nextis

obiervamus,

quales

iine

ad¬

plicatione

hac

fpeciali

confcientiae

noftri

ipiius

intelli-gi posfunt,

phyiicis

fcientiis

operam

impendere

di-cimur, quae

ambitu

fuo

omnes

complectuntur

res,

4 _{öbfervat, Nonnulla circa}

Dherf,

/

quas fenfus noftros externos _tangere

_illoriimque

opc

quodammodo _{examinari & menfurari posiunc.}

§■ III.

Haec lecundum noftrum _{concipiendi moduai} procreata inter Scientias _{phyficas & morales} diver-iitas vera _{quidem & realis}

eft, non vero limites

mundi _{phyfici & moralis adeo exa£fce}

ponit, ut quse

esfentialis _{fit virium ad hunc vel illum}

pertinentium

difierentia _{explicare queamus,}

de _{qua, fi quis}

fci-icitaretur, illi _{ingenue noftram fateremur}

ignoran-tiam, de eo _{perivafi, quod Dei omniicientis}

&

to-tum _{univerium libere}

diiponentis

unice fit, fuam rerumque a fe creatarum _{esfentiam nosfe, noftrum}

vero icire non _{quales ideae in divino}

fint _intelle&u,

Ted _{quales a noftris}

concipi posfint & debeant limi-tatis _{intelligendi viribus. Hase}

noftra asfertio

fe-quentibus illuftrabitur _{obfervationibus. I:o}

Experi-entia duce _cognofcimus,

nos ad id _{quod fumus vel} esfe _{posiumus efFormari}

actione _{rerum, quas nos}

circumdant, quas nifi nobiscum _{relationem haberent,}

omnis _{quoque confcientia noftri}

ipfius abesfet,

nihi-lo tarnen _{minus, dum femel}

ex hac _relatione

excita-ta _{eft, eandem}

aeque necesfario habemus &

particu-laribus _{agendi viribus}

praeditos nos _{ientimus, ac re¬}

rum in _{noftros fenfus}

a£fcionem

_diverfumque

_agendi

modum

_{diftingvimus.}

De virium _{igitur moralium} exfiftentia non _magis

quam de exfiftentia noftri _ipfi¬

us _{dubitandi eft locus.}

2:0 _{Gradationem virium}

Scientiar, _{Phyßcnr. Ε?3 moralium} 7

bus creatis concesfarum _{obfervare, catenamque}

en-tium ab _{fimplici &}

_uniformi

_{ad perfe&iorem agendi} modum _{adfurgentem animadvertere, atque a} mecha-nicis & brutis ad animatas & _{intelligentes tot fere}

diftingvere posfumus gradus naeuräeque ad

perfe-ftiorem ftatum _{progresfus, quot funt rerum}

creata-rum diverfe _{fpecies; Sc quamvis esientialem harum}

fpecierum differentiam explicare haud poilimus,unam tamen cum alia non confundimus, _{neque quin}

fu-premam catenae mundi vifibilis partem homines con-ftituant _{atque agendi viribus ab aliis quibuscunque} rebus diverfi iint dubitamus. 3:0 Sufpicari posfumus

catenam rerum creatarum extra mundi viiibilis

cir-culum extenfam _{esfe, gradusque virium feniu fui}

gaudentium ab homine ad Archangelos iive entia,

famma, quae in creaturas

cadere

potefl:,

perfeftione

confpicua^,

fere innumeros haud

imposiibiles fingere;

fed haec catena, cujus infimum in

confcientia

virium

nobis _{propriarum annulum tenemus,} quantumcun-que extenfa fuerit, non eo adfurgere potefl:, ut en-tia

_dependentia

_{cum independente}

_confundamus.

_4:0

denique obiervamus: quamvis

naturali propenflone

in ideis virium formandis inclinemur ad easdem

fe-cundum _{analogiam virium, quarum}

_{nobis partieulari}

mo*do confcii fumus _{fingendas, & hac}

_propenflone

in errores haud raro _{praecipitemur , quos}

crefcens

_re¬ rum _{cognitio fenfim corrigere}

_potefl:,

_{non tamen}

refte inde concludi arbitramEr, homines, fl

igno-rantia,qualaborant, omnino liberarentur, omnem

in-ter _phyficum

_&

_{morale differentiam}

_{fublatatn vifuros}

es-8 _{Ohfirvat. Nonmäa circa Di}verf.

esfe , & qua; nunc mcralia videntur ad clasfem rum _{phyiicarum reduci.} Fieri enim _{non poteft, ut}

fuas vires a viribus aliarum _{rerum, qua;} fub fenfus

externos immediate cadunt, diverfas esfe non

fenti-at anima _{humana; nec fieri poteft, quin Harum vi*}

rium fenfus in ideas causfae rerum ultimae

forman-das _{adplicet, quamvis ignorantia causfarum} fecun-darum, immediatam causfae ultimae & moralis

afitio-nem interdum _{fupponat, ubi illa non niii mediate}

agat. Nec _dcnique repugnat, quin creaturarum no-bis excelientiorum ideas _{adplicatione fenfus virium} animae noftrae _{propriarum formemus.}

$. IV.

Inter morale _{itaque & phyficum, vel fi aliis} ad eandem denotandam rem verbis uti _{mavis, inter}

fpirituale & materiale vera eft differentia; _fed

er-rarunt _{Philofophi, cum in illa agnofcenda fe}

quo-que realem utriusque esientiam cognofcere arbitrati funt, & causfas cur contradi&orie oppofita fint ob¬

jekive, ut loqvuntur, explicare fe posfe

credide-runt. Ex hac eorum hallucinatione _{plurimi verae re¬}

rum _{cognitioni funefti ienfim pullularunt}

errores* Nam cum _{esfentiam realem} cum nominali

confu-derunt fakum _{eft, ut, dum qualitates conjunkas} viderunt & easdem _{fubjeko cuidam adtribuere vel} nomine _{generali exprimere potuerunt, fe ipfius rei} fubftratae _{ejusmodi habere ideam iomniaverint, ut} ib illa ad _{omnia. hujus rei attributa &}

ScieKtinr, _{Pbyßcar. Of mornlium. 9} ejusdem modos concludere fas esfet, unde

ieniimat-tentionem ab ulteriore natura _{perfcrutatione ad va¬}

nas de verbis difceptationes _{averterunt, & loco}

mundi re _{ipia exfiftentis, imaginarium rerum nexum}

ftnxerunt, ad quem omnia ie dijudicare posfe

puta-runt, non ad rerumindolem fuas ideas,fed rerum indo-lemadeas,quas prseconceperunt, _{opiniones efformantes.}

Quantaprogresfui fcientiarum phyiicarum hinc objefta (itremora,facileapparet > iiearundem ftatum,qualis fub

imperio Scholaflicae Philofophiae fuerit, cognoverimus,

& eundem cum _{incremencis, quibus}

auäas

_funt

eae-dem fcientiae, _poftquam , iprecis Philoiophantium

di-Fceptationibus, naturam rerum obfervando eruere

cceptum fuerit, contulerimus. Et praterea ii fcienti¬

arum _{phyiicarum cultores difficultatesadhuc haud raro}

iibi oblatas _{experiuntur ab adplicatione idearum} ab-ftra&arum ad has fcientias _{pertinentium, id reliquiis} opinionum ab illo tempore introdu&arum, quo rea¬ lem esientiam rerum fe _{cognofcere posfe arbitrati}

funt _{philofophi, plerumque adicribendum esie}

pu-tamus.

§. V.

Qui phyiicarum fcientiarum incrementis impe-dimento fuerunt hac in re _{errores, eo deteriorem}

in _{cultura fcientiarum moralium prodiderunt}

effe-&um, quo propius cum earundem theoria connexi

fuerint, & quo difficilius ab eadem _feparari

potu-erint. _{Ut magna pars difficultatum in fcientiis}

phy-ficis hine enafcentium _{evanefcerent, opus tantum}

ίο Ohfervat. Nonnulla circa Diver_f.

it, ut illarum cultores _{fyilemata & difceptationes}

me-taphyficas philofophantium contemnerent, viamque fequerentur, quam immediata obje&orum, quibus

phyficae

fcientiae

occupancur, cum fenfibus externis reiatio _{iponte indicare videbatur; in fcientiis vero} rnoralibus non _{furriciebat, ut antiqua metaphyfica}

dogmata contemnerentur & deilruerentur, fcire quoque oportebat, quid in eorum locum fubftitue-retur; hinc quoque fa&um esie obfervamus, ut _poft

palingeneiiam literarum phyfica rerum cognitio ve¬ ris incrementis citius aucta _{fuerit, quam illa rerum}

cognitio, qux a conicientia virium homini

propri-arum incipit. Reiatio idearum generaliorum, _quae

hac conicientia _continentur, cum rerum externarum

adtione non _arque facile _{perfpicitur, & diverfitas vi¬}

rium moralium a phyficis _{propter ialutem generis}

hurnani iarta _{te&aque fervanda & contra impiorum} impetus undiquaque munienda fvadere videbatur, ut ab aliis fundamentis & alio ordine inchoarentur & tra&arentur moralium fcientiarum_{dogmata, quamquae} fcientiis _{phyficis proficua fuisie asieverarunt ejusdem} cultores. Theoriam _{itaque mundi moralis cognitio»} ni _{profuturam ad noftra usque tempora ita} plerum-que traditam

fuisfe

videmus, ut principii loco poni videatur, nos esfentiam realem animae _cognofcere.

Scilicet a _{conceptu quodam generali animae omnes,}

quae ad illius cognitionem pertinere _{posfunt, veri¬}

tates _{inchoandas & demonftrandas esfe}

putarunt

phi-lofophi, & _{propoiitiones univerfales} cum generali,

quem

de

animae esfentia formarunt, conceptu

ne-Scwitinr. _{Phyficav. 6° moralium, tt}

nexas fundamenti loco ponendas in omni _{rerum mo¬}

raliLim icientia jusierunt. Exfurrexerunt hinc

fcientia-rum moralium fyftemata vanis difceptationibus

magis quam vitae

uiui adaptata,

quae, cum certos Ii-mites viribus _{ingenii humani ponere non potuerint,} fi£fos demonftrationes ad res _{iupra captum humanuni}

longe poiitas extenderunt, veritates & opiniones, certitudinemSc leviffimas_{hypotheieshaudraromifcendo*} Iure_{igiturconcluderunt fapientiores pofteriorisaevi}

Philo-fophi, inutilem ejusmodi viama priori incipientemin fcien-tiis moralibus nonminus quam _{phyiicis deferendam esie}

Sc _{experientiaduceconquirendam& componendam}

ma-teriam, qua verum &ufui humano profuturum exftrui

poffitfcientiarum moralium aedificium. In hocvero opere

perficiendoitaverfandum esfe re&epraeceperunt,ut,quas animse confcientia _{continentur,a fuis causfis obiervando} rerum,quae nos circumdant, efFe&um rite deducantur,

ut hinc _{praecipue idearum Sc deiideriorum genefis}

Sc incrementa _{cognoicantur Sc causfae easdem}

mo-ventes ad falutem communem _{generis noftri}

ver-tantur, _atque deinde _ut generalioribus per debitas obfervationes enatis _{conceptibus iiium conftet}

ro-bur, & limites certi & indubii ponantur, quo ve¬

rum a falfo, hypothefes _a certitudine diftingvantur.

§. VI.

Qvamdiu ex antiquae _metaphyiicae principiis

deducen-di fcientias morales mos inter earundem cultores confer-vatus _{fuerit, haud miramur, easdem,minoris pretii} habi-tas & ab illis _{praecipue negle&as fuiiTe,qui veritates} phy-iicas contemtu _{metaphyiices auslas fuiile viderunt.}

Fru-fira moralium fcientiarum Dolores earundem _pra&icam

12 _Obfervat. Non. _circa Diverf. Seien. _{Ρby· & moralium.}

vim oftendere & defeniitare conati _{funt, nihil fere hu«}

manis uilbus _{apri a fyilematica eorum dodrina elici pos«} fe _{generalis dudum invaferat opinio. Hinc ut de}

feien-tiarum cultura ferio _{cogitari eeeptum eil, phyiicae}

di-fciplinee υμύ εξοχήν pradicae vocatae fuerunt , & hoc

nomine _{iniignes, quae palmam moralibus praeeipue prae«} riperent, dignae habitae. Non ii Turnus, qui aliquid de illorum _{pretio derogatum volumus, e contrario}

folidam eorum _{cognitionem eo etiam nomine commen·}

dandam _{esTe putamus, quod illis negledis moralis quo·}

que rerum cognitio vacillaret, Sc fuperilitiofis opinioni-busconfunderetur. Idtantummonere_{nobislicebit,utilitatem}

ex his feientiis redundaturam _{parum proficuam esfe}

ge-neri _{humano, niii communi jure eadem iingulis frui}

Ii-ceret, Sc niii commune hoc _{jus non tantum cognitum} , Ted

etiam _{veris, hoc eil, indoli humanae convenientibus}

ad-miniculis ilabilitum Sc confervatum _{fuerit, quo etiam ad·}

dere _{posfumus, haud parum referre, quoanimo homines}

rebus uti difeanr. Cum _{itaque morales icientiae, ea}

prae-eipue quae jura hominum ab eorum naturali indole eruit

Sc adminicula communis felicitatis _{praeeipit, Sc ea}

quo-que, quae veritates religioias ad animi vitia corrigenda applicat, hunc ufum, Γι rite pertradatae fuerint, adferant, easdem _{pradicas esfe Sc} a vera utilitate aeitimando pre¬

tio conftare, veri rerum aeftimatores nobiscum

faten-tur. Praeterea ut _{phyiicae difeiplinae vacillantes Sc pra¬}

xi parum adaptatae iorent, nifi efFeduum Sc causfarum

redarn _{comparationem a matheii inilrudi inilituere} fei-rent earundem _{cultores; iic quoque omnem, quem a} mo-ralibus veritatibus ufum nobis _{pollicemur , feniim} evane-feere _{credimus, niii theoretica mentis humanae}

cognitio·

ne _{fuperftruantur, adeo ut rationes veras reddere}

pos-iimus omnium _{quotquot funt mentis noilrae}

affedio-num _{easdemque ad fuas causfas}

referre. TANTUM