*
7
/H Y P O M N E M A T A
AD
H I S T O R I A M P I E T I S M I
I N
S V E CI A.
Q U Æ *
C O N S . A M P L . F A C U L T . P H I L O S . U P S A L .
P R Æ S I D E
DOC T.
ERICO M. FANT,
H I S T . P R O F . R E G . E T O R D . SOC» R E G . S C I E N T . U P S . E T A C A D . R E G . L I T T . H U M . H I S T . E T A N T I Q U I T . S T O C K H . M E M B R O *
P R O G R A D U P H I L O S O P H I C O p. p.
L A U R E N T I US HAMMARSKÖLD.
O S T R O G O T H U S .
I n A u d i t » G u f t . M a j . D i e V J I M a j . M D C C C V L H. P. M. S .
U P S A L I Æ ,
H Y P O M N E M A T A a d H I S T O R I A M P I E T I S M I i n S V E C I A .
J P hi lippus J a e cb u s S pener, n a t u s 1635, m o r t u u s 1 7 0 5 , T h e o l . D o d t o r , P a f t o r e t S e n i o r F r a n c o f u r t i a d M o e n u m , C o l l e g i a f u a p i e t a t i s i n f t i t u i t 1670 i i s q u e Piisque f u i s f ie di dt i s defideriis e d i t i s 1676 o r i g i n e m d e d i t C o n t r o - v e r f i æ P i e t i f t i c æ . D e i n u t i l i t a t e m i n i f t e r i i S a c r i i r r e g e - n i t o r u m ; d e a s f e r t i o n e v i r i u m h u m a n a r u m in c o n v e r f i o - n e a t q u e o b f e r v a t i o n e l e g i s D i v i n a e feu S y n e r g i s m o ; d e c o n f u f i o n e j u f t i f i c a t i o n i s & f a n d t i f i c a t i o n i s j d e p d i o p h o r o - r u m m o r a l i t a t e p e r i c u l o f i s f i m a s f o v t r e a c c u f a t u s eft o - p i n i o n e s , l i c e t e x p u r o r e l i g i o n i s z e l o p l e r a s q v e f l u x i s f e æ q u i s r e r u m c e n f o r i b u s t n a n i f e f i u m eft. A s f e c l a m , p r a e t e r i n n u m e r o s f e r e a l i o s , p r i n c i p e m n a d t u s eft A u g u flu m H e rm a n n u m Frcinkc, T h e o l o g i a e P r o f e s f o r e m H a l e n f e m , n a t u m 1663, m o r t u u m 1 7 2 7 , q v i O r p h a n o t h r o p h e o f u o H a l e n f i i m m o r t a l e s m e r u i t g r a t i a s a ) . S e d n o n m i n o r e m a d v e r l a r i o r u m n u m e r u m h i d u u m v i r i nad ti f u n t , i n t e r q v o s e m i n e n t V a len tinus E rn e flu s Loescher, G e n e r a l i s S u p e r i n t e n d e n s D r e s d e n f i s a t q u e Johannes Fridericus Ma~
j e r , q v i e o d e m m u n e r e G r y p h i s v a l d i æ f u n d t u s e f t , u s - q v e a d m o r t e m 1712. Ille T him otheo f u o V e rin o m o d e r a t u m S p e n e r i e g i t r e f u t a t o r e m ; h i c v e h e m e n t i c a l a m o in P i e t i f t a s i n v e d t u s eft. I n t e g r a m S c r i p t o r u m a b u t r a q u e p a r t e n o n m u l t u m o p e r i s f o r e t B i b l i o t h e c a m c o n d e r e ;
A n o s
a) Hic Collegia Biblica 1689 Lipfiæ irftiiuit.
n o s v e r o c u m q v a s p a r t e s in h a c c o n t r o v e r f i a f u f t i n u e r i n t G rubb a t q v e T o llfta d iw n o f t r a t e s , a l i o i n o p u f c u i o ^ A c a - d e m i c o de recentisfimis in Svecia controverßis religionis e x p o f i - t u m l e g i m u s , n o n n u l l a a li a a d H i d o r i a m e j u s in p a t r i a f a c i e n t i a a d f e r r e n o b i s p r o p o f u i m u s . C u m v e r o j a m a b o m n i p a r t u m f t u d i o v a c u o a n i m o r e m p e n i t u s j a m fopi- t a m ; t a n t o v e r o c u m f e r v o r e a g i t a t a m p e r p e n d e r e p o s - f u m u s ; t u t o n o b i s v i d e m u r p r o n u n c i a r e , i n n o x i i s a t q u e v e r e p i i s Speneri Frankiicpte c o n a t i b u s i m m o d i c a m d i f c i p u - l o r u m fe i m m i s c u i s f e (piÄctvrictv, q u a o r t h o d o x o s , u t d i c e b a n t u r , e c c l e f i æ m i n i l t r o s a l t o f u p e r c i l i o d e s p e x e r i n t , f e c e s f i o n e m a l e g i t i m i s e c c l e f i æ c o e t i b u s f e c e r i n t , c o n v i c i i s a t q v e p r o b r i s i l l o s i n f e c t a n t e s g r a v i s f i m i s , q u æ c o n t r a n o n m i t i o r e s i l l o r u m e x c i t a v e r i n t a n i m o s a d p a r p a r i r e f e r e n d u m . U n i c u m p r æ r e l i q v i s d o c u m e n t u m e f t T h e o l o g i H a l e n f i s L a n g ii , i p f i u s P i e t i f t a r u m a n t e f i g n a n i , in P h i l o f o p h u m e j u s d e m A c a d e m i æ IV o lfiu m o d i u m a t q u e p e r f e c u t i o n e s , q u æ n o n a n t e r e l e g a t u m h u n c m a g n i a d p o f t e r i t a t e m n o m i n i s v i r u m f e d a r i a t q u e q u i e f c e r e p o t u e r u n t b ).
M a t u r e a d m o d u m n o v a h æ c i n G e r m a n i a m o l i m i n a a t t e n t i o n e m R e g i s C a r o l i X I e x c i t a r u n t , f i q v i d e m d. 6
3
Ct. 1 69 4 g r a v i s f i m u m c o n t r a p r i v a t a c o n v e n t i c u l a G e r - n a n i c a l i n g v a e m i f i t e d i C t u m , in q u o f u b p o e n a e x u l a t i o n i sp e r -
b) Non omnis tamen culpæ immunem in hac controverfia fuisfe Wol- fiu m, æqvis rerum aeftimatofibus conflabit* Confucium Sinarum Philofophum cum in veftivis in T h e o lo g o s Chriftianos pro roftris laudavit ; vituperavit contra Orphanothrophium Frankii. Qui P u- fendorfii Specimen Controverfiarum Juris Naturae atque Eriden Scandicam perlegerit, non mitiores interdum P hilofop h is, quam T h e o lo g is, animos fuisfe deprehendit. Ceterum Scripta Wolfii idem, ac L angii fatum fubiere , qvod a nem ine legantur.
7N ^ = 5 P T—_
p e r p e t u æ p r o h i b e n t u r r ) . A n . 1706 Ca r o l u s X I I e x c a f t r o L u s n æ in W o l h y n i a d. 7 J u n . e d i c t u m d e d i t , q u i b u s j u v e n t u t i i n t e r d i c e b a t u r , A c a d e m i a s in G e r m a n i a f r e - q v e n t a r e , in q u i b u s p i e t i s m u s d o c e r e t u r d ) . L i b r o r u m q u o q v e , q v i n o v a m h a n c d o d t r i n a m p r o m o v e r e n t , i n r e g n u m i m p o r t a t i o n e m , vi l i t t e r a r u m R e g i a r u m ipfi d a t a r u m , d. 10 J u l . e o d e m a n n o p r o h i b u i t R . C o l l e g i u m C a n - c e l l a r i æ e) . Q u i v e r o c u m Lew enhauptio a d P e r e v o l o s n a m 1709 in c a p t i v i t a t e m M u i c o v i t i c a m d e l a t i f u n t , S v e c i S c h o l a m a t q u e H o s p i t a l e T o b o l s k i in S i b e r i a i n l l i t u e r e c r e b r a q u e c u m F r a n k i e x e r c u e r e l i t t e r a r u m c o m m e r c i a / ) . A n . 1713 c o n t r a p r i v a t a c o n v e n t i c u l a r e f p o n f u m d e d i t S v e c i æ A r c h i e p i f c o p u s S p eyel g ) , e o d e m q v e a n n o d. 1 D e c . g r a v i s f i m u m p u b l i c a v i t p r i n c e p s Ul r i c a E l e o n o r a
c u m S e n a t u R e g n i c o n t r a p i e t i f t a s e d i & u m , in q v o l i t t e r a e r e g i æ d e a n n o 1706 i n f e r u n t u r & p l e r i q u e i l l o r u m n o t a n t u r e r r o r e s h ). R e n o v a r e t a m e n i d e m d. 8 D e c . 1721 n e c e s fu m h a b u i t R e x F r i d e r i c u s I. Q . I n t e r i m
A 2 a m -
c) v. Stiernmans Religions S tadgar p. 1 6 t. Præcipuus autem perfe- cutionum contra pietiltas fax & tuba fuit fupra laudatus D o ft.
M a j e r, qui Wittebergae inimicitias cum Spenero contraxerat illum- q v e, dein phis qvam Vatiniano odio profecutus eft. Edito an.
1706 lib ello: K u rze Bericht von Pietißen atqve favore, qvo gavi- fus e ft, procerum in Svecia edi&a contra illos R egia obtinuit.
d) v. Stiernman J. c. p. 165.
e) Ibid. 170.
/ ) IVretch von Schw ed. Gefang. in Rufsland in 4:0 & 8;o.
g ) Editum ad calcem Novatoris «txkt* Superintendentis Humle.
1 7 2 8-
hj v. S tier nman 1. c. 173.
l) p. 121.
■ J-#rs»_____
'W—S P T ' ~
a j n p l a m f e p a r a t i f t i s c a l u m n i a n d i m a t e r i e m f u b m i n i f t r a v r t i p f e C l e r u s c o m i t i a l i s 1 7 2 0 , c u m l o c u m i n t e r L a i d o r d i n i s d i g n i t a t e s p e t e r e t , q u o d o c c a t i o n e m d e d i t a c e r b i s f i - m o S c r i p t o : Å r det C h r iß e lig t och m ed v a r E v a n g e lie n L a r a e n lig t, a tt P r d ß e r ß a p e t fô k e r rum p å det verldßiga ftd n d e ts ra n g o rd n in g ? C u m v e r o e j u s m o d i f c r i p t a t y p i s e d e n d i l o c u s in S v e c i a n o n e s f e t , f u b R u s f i c o i m p e r i o j a m q u æ c e s f e r a t R e v a l i a , i l l u m f u b m i n i f t r a v i t . Ibi e n i m a b a n . 1723 ad 1726 i t n p r e s f a f u n t p i u r a f c r i p t a P i e t i l t i c a f o r m a , u t d i c u n t , o d a v a S v e c a n o i d i o m a t e a t q u e d e i n in S v e c i - a m t r a n s l a t a , q u æ m a x i m a m p a r t e m a u d o r e m v e l i n t e r p r e t e m a g n o f c u n t A x e liu m fjfuH um H e rlin , a d E c c l e f i a m S . J a c o b i P a f t o r e m . C u m v e r o illa j a m i n f i g n i fe r a r i t a t e c o m m e n d a n t , q u æ n o b i s o b v e n e r e , o b i t e r n o t a b i m u s : lT h e o - logiæ P r o f e r f orum i l A p f i g R efp o n fu m om P te tiß e ri. 1723.
2. M e n n iß o r s lefnadstid få fo tn en S öde s and. e. a. — j . O m mo- jelig h eten , a tt rätteligen b lifva tomvand till G ud. e a. — 4 B ö h mens P red ika n om eu fa n n och f a ß C h r fie n e. a. — y. D e n f.
om en Syndares elånde ach t r ö ß . e. a. — 6. D e n f ont det nya K rea tu ret i C hrißo ffe fu . e. a. — 7. E t ra ttfin n ig t V â fe n d e i ffe fu . e. a. — 8- L ’E fp r it é g a ré du monde eller P erld en s v râ n g - vifa omdöme om andeliga S a ker. 1724. — p. D e trognas delak
tig h et i ffe fu C h riß i. 1125. — 10. P am innclfer om C hrißendo- mens fö r b ä ttr in g . 1726.
M u k o v e r o p l u r a e t a c r i o r a m a n u f c r i p t a h o c t e m p o r e c i r c u m f e r e b a n t u r , q u æ v e h e t n e n t i s f i m a s in C l e r u m p o t i s f i m u m o r t h o d o x u m m o v e b a n t q u e r e l a s . H o r u m a- c e r b i s i l m u m , q u o d q u i d e m v i d e r e m i h i c o n t i g i t , E n B a b y lonißi Skuko C hrißen i n f e r i b i t u - r ; n e c m e l i o r i s f o r t e n o t æ e t l E u re n ii E n P r a ß i ß n p r y d n i n g , q v o d t a n d e m an. 1770 p u b l i c a m a d f p e x i t l u c e m . P e r f o n a b a n t e t j a r n f u g g e f t u s a t q v e S a - c r æ C a t h e d i æ u t r i u s q u e p a r t i s i n v e d i v i s , q u a p r o p t e r c u m p r i f t i n a c o n t r a p r i v a t a c o n v e n t i c u l a f t a t u t a r e n o v a r e n e c e s -
f e
f e h a b u i t R e x F r i d e r i c u s d 1 2 J a n . 1 7 2 6 ; e o d e m d i e ( a n x i t , u t v o c a b u l a P ie t i ß & P ie tifte ri in c o n c i o n i b u s nor»
a d h i b e r e n t u r k). R e g i C a r o l o X I I h o c d u d u m d i s p l i c u - i s f e t e f l a t u r a u & o r M a n u f c r i p t i A n o n y m u s , q u o d i n f c r i - b i m r T a n k a r om P ie t fie . ie t: ”J a g kan oek in fö r G u d b e ty g a , a t h u g ftfa l. K . C a rl 12 i N o r r ig e y ttr a d e f a dant mifsnoje ô fver en a f v a ra P r a ß e r , fom f je r d e da g P in g ft predikade p a C ho
ru m , d erfu re a t han Jlod och inveherade pci de f a kallade P ieti- f i e r , tillä g g a n d e deni det de h varken fia tu e r a t eller l ä r t , tv ä r t emot deras J k r i f t c r , a t han fö r b o d den p rä fie A ej m er Jkulle p r e dika f u r H o n o m , och fa d e re n t u t , a t han fto d med lögn och d ra f- vel, f a a t om Sal. H erren nu le fv a t, hade näppeligen de placater m ed det ordet p i et f i e r i nägonßn mera kom m it u t i d a g slju fe t; ä r ock f ä k e r ber ä tte lfe , a t H ans Excellence Sal. G refve P ip e r i f i n fa n g e n jk a p 'm ycken ang er h a ft ô fv e r de P lacater.’’ T a n d e m a n . 1728 A m i r a l i t a t i s t u m C a r o l i c o r o n æ S u p e r i n t e n d e n s , d e i n Ë p i l c o p i i s V e x i o n e n f i s G u fia v u s A d o lp h u s H u m b le , l i b r o f u o N o v a to r â ra v.T cs i n ( c r i p t o > p l e n a m P i e t i s m i e t h i f t o r i - a m d e d i t & r e f u t a t i o n e m .
I n t e r p r i m o s a u t e m , q u i o b P i e t i s m i n o t a m , p e r f e - c u t i o n e m a l i q u a m f u b i e r e , f u i t J o h a n n e s F o lch er, C a l m a r i - e 11 f i s , T h e o l . P r o f e s f o r P e r n a v i e n f i s P r i m a r i u s , q u i d i f p u - t a t i o n e f u a d e ccKtgurlcc 7.xlçexs c e n f U r a m C o n f i f t o r i i E c c l e - f i a d i c i P e r n a v i e n f i s i n c u r r i t a t q u e a b ilio L V I I T h e f i u m H æ r e t i c a r u m d a m n a t u s H o l m i æ c o r a m C o m m i s f i o n e m e n - l e J u l i o 1710 f i d e b a t u r , q u æ e x a m e n & d i f p u t a t i o n e m c u m illo i n d i t u i t . H u j u s C o m m i s f i o n i s m e m b r a f u e r e J o h . G e z e liu s , E p i f c o p u s A b o ë n f î s , M a tth ia s S te u c h h is, E p i f c . L u n d . J o h . E s b c r g T h e o l . P r o f . U p f . A n d re a s G u d in g , A r - c h i p r . V e x i o n . D a n ie l N o r l i n g , P a d o r R i d d a r h o l m . D a v id j^und, E p i f c o p V i L u r g . — J o h . B ilb e rg , E p i f c . S t r e n g n . a t q u e
A 3 Sveno
k) v. Stiernrr.au
1
. c. p. 200 fq.Sveno C anteen, P a f t o r S . C a t h a r i n a e , n o n e r a n t p r æ f e n t e s . M a g . jfo h . S c h u lt, F a c . T h e o l . U p f A d j . & C o n l i l t . E c c l e - fiaft. ibid. N o t a r i u s , a é l a n o t a b a t . C o l l e g æ P r o f e s f o r i s F l i cker, In g e m u n d B ro m s & IV iræ u s j u d i c e s , t e l l e s e t a ' c c uf a- t o r e s f i i r u l e g i s f e d i c e b a n t u r . H æ c v e r o lis u s q v e a d a n . 17i j d u r a v i t . T u m e n i m M o d e r a m e n i n c u l p a t a e f u æ t u t e l a e c o n f c r i p f i t P r o f e s f o r F o lc h c r , c u i a n i m a d v e r f i o n e s f u - a s o p p o f u e r e , G u ß a v u s A d o lp h u s H um ble a t q u e In g e m u n d B ro m s. T a n d e m m u n e r e f a c e r d o t a l i p r i v a t u s a n . 1718 /).
Q v æ f t i o n e s a u t e m c u m Folchero a g i t a t a e n u d a e f u e r e l o g o m a c h i æ , q u a e d u d u m e T h e o l o g i a e x u l a v e r e , e x . g r . A n E v a n g e l i u m dici p o t e l l m a n d a re? A n p o t e f t a s c r e a n d i h u m a n a e C h r i f t i n a t u r a e , u t c r e a t u r æ , (it c o m m u n i c a b i t i s ? Q v o d a u t e m B rcith a u p tio u f u s f u e r i t e a s d e m q u e a d h i b u e r i t , a c L a n g i u s , l o q v e n d i f o r m a s , f a t i s e r a t t.d p i e t i s m i n o t a m ipfi i n f i m u l a n d a m . — I n t e m p e f t i v u m z e l u m in p e r - f e q u e n d o C o l l e g a p r o d i d i t Br& m fius, n e c f o r t e h a e c f ol a f u i t o c c a f i o , q v a i n v i d i a o r t h o d o X i a e l a r v a f e i n d u e r e c o n - f v e v i t .
I n C o l l e f r i o n e N ordifche Sam luugen p l u r a o c c u r r u n t P i e t i s m i i n S v e c i a h i f t o r i a m f p e é t a n t i a , e x q u i b u s i n t e r a l i a c o n f t a t A s f e s f o r e m C o l l e g i i R e g i i R e v i f i o n i s C a m e r a - l i s G eorgium Lybecker a u < f t o r e m H y m n o r u m : M o fe och L a m b - fe n s I V tfo r , c o r a m C o n f i f t o r i ) S t o c k h o l m i e n f i p r i v a t o r u m c o n v e n t i c u l o r u m c a u s f a c i t a t u m f u i s f e . D u r a v e r e a u t e m h i m o t u s u s q u e a d 1 7 3 6 , c u m in b i n a s d e Separatism o A - b o a e e d i t a s D i s f e r t a t i o n e s , a l t e r a m P r æ f i d i o P r o f . B e r g ii , a l t e r a m P r o f . B jö r k lu n d , a n i m a d v e r f i o n e s m a n u f c r i p t æ c i r c u m f e r e b a n t u r , a t q u e C o n f i f t o r i u m S t o c k h o l m i e n f e in u t r u m q u e Svenonis R o fén d e p r e c i b u s l i b e l l u m r e f u t a t i o n e m
e d e r e t .
I) Gezelii Lexicon Biogr. in ejus nomine.
r
e d e r e t . S e n f i m a u t e m f i l u i t P i e t i f t a r u m n o m e n , p o f t - q v a m e i , fi a f e p a r a t i s m o d i c e s f e r i s , e r e g i o n e o p p o f i t a e n a f c e r e t u r Z i n z e n d o r f i a n o r u m S e é t a r q v æ n o n m i n o r e s i n e c c l e f i a S v e c a n a t u r b a s e x c i t a v e r i t , q u i b u s v e r o r e - c e n f e n d i s j a m n e e t e m p u s v a c a t , n e c i n f t i t u t i n o f t r i r a t i o .
Q v a m S e c u l o n o f t r o e x o r i e n s j u b a r f v a f i t , d i v e r f a - r u m d e r e b u s f a c r i s o p i n i o n u m t o l e r a n t i a p r o c u l d u b i o i n c a u s f a e f t , c u r f i l e a n t p e n i t u s e j u s m o d i m o t u s R e l i g i o f i , n e c , fi H e r n h u t i a n o r u m , i l l u m q v e m a x i m e p a c i f i c u m , c o e t u m e x c e p e r i s , e x f i f t a n t aliae in E c c l e f i a S v e c a n a S e -
<ftæ. P e n i t u s q u o q v e a d u m f u i t d e c o n t r o v e r f i i s T h e o l o g i c i s , p o f t i l l a m K nSßo’ V iStorianam . I n d i f f e r e n t i s m u s a ü - t e i n q u i n a l i q v a m a d p a c a t u m h u n c e c c l e f i æ f t a t u m f y m - b o l a m c o n f e r a t , n u l l i d u b i t a m u s .
The-
ArtS—
1 fr^ÿHr" ----
T h e f c s.
i .
P lus, quam Hiftoriæ Po4iticæ Scriptori, certisfim e Hiftorico Ecplefiafti*
eo opus eft moderatio. life enim externa hominum g e fta , hic internas m entis operationes enarrare et dijudicare debet.
II.
Varias qvia rationis humanae progresfione-s clariore in luce p on it, certe Phiiofopho Hiftoria Ecclefiaftica, qvam Politica, eft utilior.
III.
Mirum igitur nobis apparuit, Hiftoriam Ecclefiafticam nullo a Schil
lert), nullo Robertfonio esfe elaboratam.
IV.
Hiftoriam Ecdefiafticam m odo M ôlleri, H iftoriæ Litterariae re- f t e conjun& am e s f e , dubitamus.