Dissertatio, exhibens ordinem disciplinarum ad cognitionem hominis pertinentium. Quam, venia ampl. facult. philos. Ups. præside mag. Daniel. Boëthio, publicæ subjicit censuræ Nicolaus Ljusberg, Sudermannus. In audit. Gustav. maj. d. XXXI Januar. MDCCLXXXI

B. C. D. DISSERT ATIO, EXHIBENS

ORD1NEM

DISCIPLINARUM

AD

COGNITIONEM

HOMINIS

FERTINENTIUM,

% quam ,

VENIA AMPL. FACULT. P

HI

LOS.

UPS.

PR/tiSIDE

Mm

DANIEL.

BOETHIO,

Philos. Pract. PROFESS. Reg. et Ord.

FUBL1C/E SVRJJ.C1T CEKSVR/E

NICOLAUS

LJUSBERG,

sudermannus.

In Audit. Gustav. Maj. d. xxxi

Januar,

mdcclxxxiv.

H. A. M. S.

UPSALU,

S:« Rm M:tis

MAGNjE fidei VIRO,

GENERALI

_MAJORI

Regii Ordinis Ensiferi _{EQUITI Splendidissimo,}

PERILLUSTRI et GENEROSISSIMO

LIBERO

_BARONI,

Dom.

frederico

ulr.

wrang

_el,

MjECENATI MAX1MO

r

In S:am R:Am M:tem

MAGNA-

FIDE!

_VIRO,

REGIORUM ORDINUM EQUESTRIUM EPISCOPO,

s:RiE R:&: M:TI ASACRIS SUPREMO,

AD TEMPL. S. NICOLAI HOLM. PASTORI PRIMARIO,

CONSISTORII AULICI ET URBIC1 PRiESIDI,

PERILLUSTRI AC

GENERÖSISSIMO

LIBERO

_BARONI,

RE VERENDI SSI MO DOMINO

CAROLO EDVAUDO

TAUBE

MiECENATI OPTIMO

ORDO

DISCIPLINARUM

ad COCNITIONEM

HOMINIS

PERTINENTIUM.

Proosmium,

Ordinem

nentium

difciplinarum ad cognitionem hominis

brevi diflertatione tradere , eamque junio-

perti-ribus _{Philofopbiee ftudiolis dicare conftirui eo conülio,}

uc3 quam ipfe ad verarn fapientiam mihi profuturam

ipero, viam illis indicem , quo fic ab ipfo inde

fcien-tiarum limine fciant, quorfum oculos anämumque vertere debeant, caveantque, ne in rebus inanibus nulliufque pretii, Philofophise nomine ornatis, inurilem collocent operam. Experiundo enim didici, et quotquot funt in

Scholis _{Philolbphorum tirones} mecum fatentur, multum

impedimenri hapere cupientibus ex ipfo objici, quod

variis & inter fe difcrepantibus Philofophantium

do£lri-nis adeo confundantur eorum animi, ut haud parum

profeciffe illi dici

poffint,

qui certum verumque atque ino-enio humano aprum Philofophise confHtuere valeant

obje£tum. Plane dubiam aneipitemque Sapientise

ftudio-forum curam Ii quodammodo levare queam mea quali-cunque opera, habeo de quo mihi in

linu

gratuler, nec

me poenireat juvenilis incomtique laboris, _quem mitiori

Tuae, B. L/. jam commito cenfurse.

§. r.

Diu de vera indole et ufu Pbilofophia, ut a

Vbyfi-ca et _{Matbeji diftinguitur, pugnatum}

eft,

_nec

adhuc

de

2 Difciplina

illius _{pretio convenit, ne quidem inter eos, qui illi} operam ftudiumque dicare voluerunt, Tres praccipue a Philofophis connnere perhibetur haec Difciplina partes,

Metaphyficam, Logicam et Philofophiam Moralem. De hac

quidem, quatenus praecepta et rationes bene vivendi

tra-dere _{deberet, minus difputatur, Ted cum parum ad} cor-rigenda vitia, amoremque virtutis accendendum

contu-lifTe videarur, minoris interdum habita fuit, et cum

eamdem ve! fine _{Magiftro fe difcere potuiffe crediderint,} illam fcientiae nomine vix _{iniigniendarn efle putarunt.} De _{Logica five arte cogitandi et veritatem inveftigandi} idem fere tulerunt haud _{pauci Judicium.}

Animadverte-runt fcilicet fe nullis _{eguifle cogitandi prrcceptis ad}

ve¬

ritatem earum rerum _{inveniendam, de quibus dubitandi}

locus reliftus non _{videtur, et, qu;e fibi conducunt,}

ho-mines, natura duce, fine metu erroris _{inveftigalfe;} fu-perfluas ideoque eo _{magis arrificiales regulas cogitandi}

duxerunt, quo certius conftet fcientias illas , quibus

re-gulas inprimis praemitteré (oliti Tunt _Philofophi, ea

ob-fcuritate & iis dubiis _{undique premi, ut ab illis nulla}

arte adhuc liberari _{potuerint. De illa}

vero _Philofophhe

parte , quam Metnphyßcam vocant, adhuc _{infigniora funt}

fententiarum _{divortia, illam enim} alii ur omnium

pri-mam et _{pra^ftantillimam Scientiam}

reliquarumque quafi

Reginam venditarunt, alii vero de Solio _{deje&am com}

temtui _{rifuique tradiderunt. Quod mirum videatur}

ne-minij nam tantas fubiit viciflitudines , ut ne de obje&o

quidem illius inter _{Philofophos convenire potuerit} }

qui eam fibi tra£landam furnferunt _{a). Plurimi ramen}

in eo confentire _vidéntur,

quod objefhim hujus feien» tise

a) Vid, Diflertatio de vavia viciflTtndine _{veraqueindole}

Mefapbylices

intér _{Diflertationes Sele&iores}

Dod, Andr, Rydelii a _{Job. Backflrum}

cognitionis Hominis. $ riae ftatuant _{Üniverfaliffimas conditiones et conceptus, rebus} omnibus _{cnnvenientes,} et generalia inde deducenda axiomatet

et _{notiones, quapro rerumparticularium conditione in omni¬}

bus _{difciplinis et artibus aEiionibufque obtinent, qua ratione}

cum Wolfii Outologia convenire videtur, _{quam una cum}

Theo_{logia Naturalis Pfycbologia cf Cojmologia generali}

com-muni nomine _Metaphyficam

apellavit-. §. ii.

Quod autem primum ad Metaphyficam attinet er

il-lam _{prsecipue ftridbe fic didtam, live Ontologiam, tantum} abeft, ut eamdem pro principe habeamus dodtrina, quin

eam potius, _ut inurilem nulliufque frugis, omnino _e

Fhi-lofophorum Scholis rejiciendam elfe puremus.

Origi-nem fcilicet (iiam hasc ducir fcientia ex corruptis illis,

qui ad noftram confervati funr aetatem, Aristotelis

li-bris, qui infcribuntur rcc piroc rcc (pv71x.ec, quorum

ob-jedbum voluit prima omnium rerum

efl'endi

et operan¬

di _{principia. Hos omnino}

_{intelledbu difEcillimos}

anim-adverterunt illius admiratores & commenratores, nec

cum veriori, quam e Sacris Pandedbis hauferunt, Dei

Ul-timse omnium entium viriumque Causfae cognitione

con-ftftere _{pofle. Sed, cum ibi explicationem invenerunt}

ter-minorum _{quorumdam abflradtorum, e. g. Entis,}

Sub-flantia, Accidentis, Ejusdem cf Diverfi Efc., hunc

Magiflri

fui laborem fibi inurilem et _{perditum efle nolentes, ab}

accidentali _{operis illius parte Scientiam quandam}

confla-re allaborarunr. Hinc orta eft Scbolaßicorum Metaphyfica,

quam nihil aliud, quam inanem

efle rerminologiam

,

omnes, qui audboritaremStagiritae iiliufque

Difcipulorum

afpernati funt, uno quafl ore fatentur.

Jejuna

tarnen hsec Scientia anfam _{illis, qui fenfus et rationem, natura} fua diverfos, _{cognitionis humanae fontes}

_efle

_crediderunt,

dedit _{Difciplinam quandam condendi, quae}

_{principia illa}

con-^

Difciplina

contineret _{prima, menti}

humanae

conriataer

proxima in»

de deducenda axiomata, quibus cognitio omnis ita dicla

rationalis niteretur 3 quod fi probatum ed, fi£tam eile

lianc ab illis venditatam inrer fenfum et rationem diffe-rentiam, fenfufque mateiiam omnis humanas Scientias

praebere, ipfa quoque

Difciplina

cadat, necede ed.

Ul-terius deinde _{progrediendo,} ut

nodram,

de

reliquisdi-fciplinis, quas generali nomine

Metaphyficae

apellantur, fententiam _{aperiamus, facile concedimus, 7beologtam Na¬} turalem inter _{prasftantidimas femper habendam effe Sci¬} entias , facilemque adeo ad illam ingenio hurnano eo

ufque patere aditum, quo in exfiftentia Dei et Illius Kuminis in res humanas _imperio indicandis

probandis-que occupatur, ut nulla adeo ferä, adeo improba un» quam exditerit gens, qute non qualicumque illius

cogni-tione imbuta fuerit. Illam _{itaque in juventutis}

indiru-tione _{femper inculcandam effe, ut a teneris inde}

ungvi-culis difcant hominum animi fe _{fuaque omnia femper} Deo accepta referre. Sed paucas has fi excipias pronas

adeo _{apertafque veritates, reliquae,quas Philofophi}

Theo-logia Naturali complexi funt, majori laborant

difficul-tate , ac multam variamque _{cum rerum} naturalium _{, tum}

in _{primis Theoreticam menris humanas}

cognitionem

re-quirunt , ut de illis vix judicare poffimus, _antequam o-mnem _{ptene humanam fcientiam exhaufimus. Nec}

dis-fimulandum, adeo _{angudis circumfcriptam efle limitibus}

eam rerum Divinarum _cognitionem

, quam fua adfequi

poted indudria ingenium huamanum, ut illarum

medi-tationi _{fefe tradens vel fagacidimus}

et _omnigena

erudi-rione indrmdidimus animus in difficiles adeo _incidat

no-dos, quibus folvendis fe _{imparem elfe fatearur necede}

ed, et fubmida veneratione exofculetur _{providam illam} Supremi Numinis curam, qua faciliorem verioremque

ad confilia fua _{cognofcenda aperuit viam.}

Interim mi-nime

cognitionis Hominis. 5

nime _{improbandam efle eorum indufiriam, qui vires} ingenii in vafto adeo & impediro campo periclirari vo-lunt; verum, fi quid mihi cernere datur, contendere

non dubito , in eodem loco habendum efle eorum

la-borem, atque ea , quae de generali nexu rerum fcire

poflumus, er Wolfius ut parrem Metaphyfices primus

tra£tare _{aggreflus eft. In eo enim non tantum cum fu~} blimiori iila _{TheoJogia Naturali convenit hacc Scienria ,}

quod particulas quasdam catenae, qua fingulce inter fe

neeuintur _{res, hinc illincque fparfas, obfervemus,} to-rum vero et univerfalem rerum ordinem _nequaquam

cognofcere valeamus, Ted etjam in eo, quod nexus hic

generalis rerum cum Ultimce totius univerfi Causfee

co-gnitione adeo conjunctus fit, ut in una eademque difci-plina utriufque Scienriae Tbeohgice fcilicet Naturalis et

Cosmologice generalis objecta compledti pofiimus , quam

fere rationem fecutus elt in lua Arclutettomca noftri aevi

non contemnendus Philofopbus, _{j. H. Lambertus. Huc}

quoque refei ri pofiunt quaedam quseftiones , _qute in ea

Metaphyfices parte , quam Pjycbologiam Rationellem Wöl¬

flani nuneupant, occurrunt, utpote quae ejusdem funt dif-ficultatis ac fublimiores illae de Deo «Sc Mundo coo-ita-_n

tiones Sc cum illis intimo nexu cohaerent. Ex his _jam breviter allatis facile _{patere arbitramur Metapbyficam,} quatenus Difciplinas jam nominatas coniinet, nec primam

eile, qua ejus in mente humana originem , nec reliquis

Scientiis _{traftandis, ut fundamentnm} , praeftrui debere,

fed tanto _{majori fuccefiu coli pofle, quo magis et}

ac-curatius _{quis propiores Scientise humanae campos}

emen-fus fuerit. De his vero _{difeiplinis, quas Metaphyfica}

ambitu fuo _{compleöi dickur, eam fiolum exemtam} vo-lumus, quam _{Pfycbologiam Empiricam Wolfius voeavit,}

Lui locum inter Scientias debitum mox _{adfignabimus.}

9*

9 Difciplina

§. III.

Antequam vero eo progredimur, criminationes,

contra _reliquas Philofophiae _{partes a nonnullis allatas}

,

breviter _{repellere conabimur. Fatemur quidem , Logi¬}

cam _{Artificialem,} qualis ab Organa _{Aristotelis b)}

defum-ta _{fuit, et qualis adhuc fere ubique in Scholis traditür,}

quacumque demum Philofophorum cura a

Scholaftico-rum _{quisquiliis purgata perhibetur, quamdiu Ontologicis}

niritur _{principiis, nullius eile ufus, Ted, ad fenfum}

homi-num communem confundendum atque _{ad inutiles}

alen-das _{difputationes unice adaptatam, e Scientiarum} circu-lo _{profcribendam elfe. Verum inde non fequitur}

, ut

omnis ars ad veritatem _{indagandam fuperflua}

inutilis-que fit. Illorum quidem facile album addimus calculum fententise, qui Logicam non primam efie contendunt Scientiam, qua juveniles, ad Philofophiam addifcendam

ducendi, animi imbui debent, fed illos _{potius juvare}

non _{alios, quam jufto ordine, et ratione}

ingenio

hu-mano _apta

, confcriptos evolvere 1 ibros; melius enim

exemplis, quam regulis docemur. Scientiee Mathe-maticae, nullis praemillis Logices regulis ,

addifcun-tur, et Elementa Euclidis _fsepiffime a _Phiiofophis

com-mendata_{accepimus, utpote quce felicius,}

quam omnia Lo-gicorum praecepta, habirum , concatenatam veritatum

feriem _{indagandi, juvenum animis darent. Idem}

quo-que de reliquis, quae qualitates rerum _{rimantur, Ii rite}

tra&arentur, Eine metu erroris _{prtedicare poflumus} Sei-entiis. Ifyon would haveyonr Son to reafon _well, let him

read _{Cbillingwortb. rSi}

puerum ruum ratiocinandi arte

im-It) Qui Logicam hane Ariftotelicam rice _cognofcere

cupiunt,

con-fulant: A Briet Account on Arifloles _{Logic with Remarks a Cel. D.}

Iveid, qnod Appendicis loco tuo _{adjunxit de Hifloria Hominis Tenta.} mini Illuftris _HOME.

cognitionis Hominis. 7 imbuere vis , perlcgat Scripta Chillingworthi'', funt

ver-ba _{Sagaciffimi Lockii in fuis de Educationecogitationibus.}

Tanta enim _{arte, tam jufta methodo Theologus ille ad}

defendendam veritatem _{Religionis Reformatae progreflus} fummo _{Philofopho videbatur, ut illum, ceu exemplar}

be-ne _{cogitandi, proponere non} dubitaverit. Sed.quorfum

hose? certe non ut _{Logicam comdemnemus, nihil enim}

magis neceffarium, quam veram in quacumque re ad ve¬

ritatem _{cognofcere viam, nihil utilius, quam causfas}

er-rorum _{, in quos humana prolabitur mens, nosfe , quae}

omnia a _{Logica , rite tra£lata, non fine ratione nobis}

pollicemur c). Qui incrementa illa, quae poft tempora

Baconis _{cepit rerum naturalium Scientia, attention}

per-luftraverit oculo , et fimul Novum Viri hujus Illuftriffimi

Organon, cujus praeeeptis eadem aeeepta referre

poflu-mus, meditatus fuerit, sequam _{magis de Scientia}

utililfi-ma ferre difeat _{fententiam, fi vel maxime antea illius}

fuerit ofor. Nec temere _{quis Logices ignarus fibi}

no-men _{Philofophi arroget in iis prreeipue rebus, ubi ma¬}

gna interdum ingenia deliquium pafla fuere,

§. IV.

c) Ad Sententiatn bnre noftram illüftrandam e diflerfatiene Reidii

jainquamcirata Cap. VI, ubi deuti lirsre Logices optimaque illam traclandi

ratione _{agit Laudatus Ar.chpr, fecuentia adfene iuber. There is per.}

haps no prodical art, which may not be acquired in a very

confidera-ble _{degree, by example ond prhflice, without redueing it}

to rules.

Bnr _praflice, joind with rnles, may carry a man on his art fartber and

•more _{quickly, tlian praclice witbout}

rules. Every ingenious Artift:

knows rhe _{Utility of baving his art reduced ro rules and by that}

means

mede a Sc;ence. He is _{thereby inligluened in his praclice and vvorks}

with more aflurance. _{By rules he fometimes correös his own errors}

and often detetfs the errors of others; he Ends them _{of great ufe ta} confirm his _{judgement, to jullify what is rigtb, and to condemn wbat}

8 Difcij'lina

§. IV.

Paucis _{quoque Philofophiae Morali fuiim conftare}

pretium dignicatemque

monftrabimus.

Nullum

eft

dubi-um, quin maximi lit ad felicitem momenti

fua noffc

iura _{fuaque oflicia, fsd}

_eadem

_{cognitu adeo}

_facilia

_a nonnullis habentur, ut _{peculiari non opus videatur Sei«}

entia ad illa _{pertraflanda,} verum fufficere laudibus

vir-tutis ad Ulius nmorem allicere, vitiorumque fceditate

nudata hominum animos ab illorum femita deterrere.

Quidam quoque fuperfluam nobis eo magis

Philofopho-rum elfe in preecipiendis moribus _euram ftatuunt, _qno

certius conftat, nos, Sanftioribus Religionis Chriftianae

praeceptis imbutos, alio ad vitam

bene

feliciterque

per-agendam non egere duce, Utrifque

bis Philofophiae de*

treffatoribus brevirer _{refpondebimns. Qiiod ad illos}

pri-mum attinet, concedimus quidem _unumquemque fanae

mentis hominem facili _{negorio, quid pro fua conditione}

libi conducir, eruere, atque, ut primum aliis fua tribuere defideria didicit, eorum Societatifque causfa ofiicia libi

injun&a agnofcere poffe ; omnemque operam dandam putariius, ut juvenum animi a primis inde annis felici

illi adfvefcant _{habitui, quo aliorum defideria et de affio}

nibus _{judicia fibimet femper ante oculos ponant, ut in¬}

de _{quid in unaquaque re licirum, quid illicitum fir,}

cru-diantur, virtuternque colere difcant; Verum, fi htec fuf¬ ficere videtur morum _{inftitutio, ubi falfis non abrepti}

opinionibus homines naturam numquam defererent

du-cem, abfolutam ramen illam efficere moralern Scientiam,

nemo, nili illius penitus ignarus, contendere poteft.

Haec enim non tantum , quid reffum, quid juifum, quid

honeftum lit, ex ipfa humanae natura? indole deducere debet, causfafque eruere, quibus in devia deducitur ho¬

minum mens cum in offieiis _{cognofcendis, tum in illis}

exfequendis, verum erjam jura et _{obligationes hominum} ita

engnitionis Hominis, 9

ira _{definire, ut certam ftabilemque normam ram priva¬}

tas, quam publica? felicitatis praebere queant; quod

ii

quis minus utile ducit, confulat genens humani

anna-les, qui abunde teftantur et privatam hominum curam

et fociatam eorum vim haud raro eo tcndifTe ut et

faluti et libertati inimicum _{impofirum fuerit jugum,}

cui vel _{levando, vel a cervicibus deiiciendo, non vanue} fufficiunt de virtutis _{praeftentia declamationes, qui bus}

fae-piilimi abufi funt homines ad praejudicatas firmandas o-piniones, nec alia qusedam hominum cura, nifi vera humanas naturae _cognitione erudita _atque direcla _fuerit.

Non _{itaque inutile Philofophorum in Scientia Morali} condenda _{eademque veris fuperftruenda fundamenris} ftudium 3 nec facilis in eadem perficienda labor. Tan¬

tum _porro abeft, _ut fuperfluum hoc _{opus preecepta} mo-rum a Sacratioribus Litteris hau fl:a _{reddant, quin potius}

haud parum ad ea illuflranda condufturam fore Philo¬ fophorum curam fperare liceat. Plurima denique a Su-prerno Numine, praecipue quoad externam hominum

fe-licitatem _{Societatumque habitum fpe&ant, noftrae} indu-ftriae _{re&oque naturalium ab Illo conceflarum} cogno-fcendi facultatum ufui reli&a _{funt, adeo} ut innocua non

tantum, verum etjam neceflaria plane _{in illis collocetur}

opera.

§. V.

Htcc de _{Logices et Philofophise Moralis dignitate} attulimus, ut, quaenam earum, quae vulgo Philofophiae

ftri£le fic di&ae nomine _{comprehendi folent,}

Difcipli-narum ad _{cognitionem homines pertinent, ftatim}

ap-pareat, atque [ut expeditiores jam ad reliquas

indican-das properemus. Ideas fingulae, quas Scientia humana ambitu fuo _{comple&itur, iive fenfuales, five abffra&ae,} five _{fimplices, five compofitae fuerint, quoad fuum in} facultatibus mentis noftrae örtum et _progreflum,

confi-derari et _{examinari poffunt, et hoc refpe&u unice}

con-IO Difciplince

lideratae, Difciplinam

conftiruunt

a Pbyßca

diltinctim, quam Tbeorhm Mentis

bumni,e

vocare luber;

cujus ramen tam late lernet diffuudit uius, quam paté c

humana _{cognitio, et quse praecipue fundarnenra omniuin,}

q ii, c ad hominem pertinent, idearum , defideriorura ,

actionumque exnibere debet. Sunt fciiicet idece noltne

vel _{fimplices vel compofitae , in quibus plures}

iim-plices diltinguere poiTumus; i 1lee aut irnmediate per

lenTus nobi* rraduntur, aut _{operatione mentis} a

com-pofitis analyii et abltracdione formantur; hae iteni vel fenfuales lunt, quas ad exemplar quoddam in ipla

re-rum natura exfiltens formamus, vel _{pro lubitu a nobis}

plures colligendo fimpliciores compolitee, aut ea ratione,

ut eandem ideam _{multiplicatam libi filtat mens , aut ut}

plures divcrfasque ideas colligat. Harum lingularum ge¬ nelin, e.irumque ad noltrum concipiendi modum

ha-birum filtere debet mentis noltrae Theoria, qua?, cum in

ienfualibus _{ideis, live fimplices fuerint five ad exemplar}

quoddam compolirae, occupatur, Meraphyficam Phylices tradere _{quodammodo dici poteft, quando vero}

funda-menta _{compolitarum earum eruit notionum} , quas mens

pro lubitu eandem ideam fimplicem multiplicando

for-mare valet, Mathefeos _{obje<fta determinat, causlasque}

indubise illius certitudinis monitrat* _{quando denique}

ide-as illas _{compofitas a conjunctione diverfarum fimpliciuni}

ortas ad _{originem fuam ducere conatur, causfas in in¬}

genio humano fundaras cum litterarum humaniorum

ar-tiurnque liberalium , qua? animos hominum dulcedine qua*

dam _{demuleenr, tum Philofophiae Moralis explicat,} tum quoque ea, qua? in difficiiiori illa de Deo, anima et

mundo _{difciplina, de qua dudum locuti fuimus,}

occur-runt, _{placita dijudicandi anfam paebet. Theoriam hane}

mentis humanae _{Metapbypcatn appellare nonnullis placuit,} quibus nee nos refragabimur, _{praeeipue cum aptum vel}

ideo nomen hoc videri _{polfit, quod attentio ad}

tio-cognitionis Hominis.

tiones facultatum noftrarum , qua ha?c

adquiritur

Seien-tia, locum obtinere nequeat,

nili prius

exftiterint

impres-fiones ab objedis externis

phylicis

excitatae,

quarum *ope

et noftri iplius

confcii fuimus

et

facultates

mentis

fen-tire _primum

_didieimus.

Cum

Pfycbologia ita

dida

Em-pirica convenire

quodammodo videtur

htec

Scientia,

Ted

non ardis adeo circumfcribitur limitibus; cum enim

Wolfius _{illiufque Sedatores} hane _non

alio

confilio

infti-tuere videntur, quam ut facilius quaeftiones

illas

nodo-fas in parte ejusdem

Difciplinae

ita

dida

Rationali

pro-politas refolverent,

nullamque

fere

habuerunt rationem

fundamenti reliquarum veritatum , quas feire

noftra

in-tereft, illud enim in Outoiogia fe

pofuifle

exiftimarunr

; multis nominibus ab ea quoque Seientia diverfam

effe

quam nos

laudamus

Metaphylicam,

facile

judicari

poteft.

Prteterea ipfam tradandi

methodutn

a

Philofophis

ple-rumque ufiratam , qua tota

fere haec

Scientia

definitio-nibus facultatum idearumque abfolvitur, non

adprobare

polTuirius, utpote quoe vagam

exhibet

illarum notionem,

quibuscunque

opinionibus

facile

adaptandam

, veraeque

naturae noftrae cognitioni _nequaquam

profuturam

j quo

etjam accedit, ut juniora et

inexercitata

ingenia,

defini-tionibus hifee deeepta, tot facile fibi imaginantur

in

no-bis diverfos adionum operationumque audores, quor

di-ftinguere

Philofophis

placuit

mentis

facultates.

In

eo-rum _itaque loco facilem _et

ingenio humano

conformem

proponere non

dubiro

analyfin,

quae a

primis

et

fenfua-libus notionibus fenfim progrediendo, genefin et

incre-menta facultatum et idearum quarumlibet monffraret.

Et hanc _{analyfin omnibus numeris}

abfolutam

_et com-pletam fine meru

erroris

Philofophi in

quocunque

fta-tu fiftere poffent, quamdiu fingula

ad

facultatem

fenti-endi, reliquarum facultatum idearumque

omnium

fea-turiginem, deducere vellent.

Difficile

et

arduum

12 _Difciplitia

dem hoc eft _{negotium, prcecipue in compofitis illis} de-terminandis _{idcis, quas plurium et diverParum} fnnpli-cium colledione Tibi formare _{poteft mens humana,} qua-les Ihnt _{plnrinjae illarum, quae Scientiam noliram con*}

ftituunt} fed Ii causfas rede indagare noverint

Philofo-phi, quibus indudi eas formarunt homines, laborem fuum _{haud parum levatum fentirent. Neque illae}

in-venru difticiles, ubi _a fenfu _inirium

caperent, lic enim

originem et incrementa non rantum viderent

defiderio-rum humanac mentis , verum etjam, _quo hsec

impule-rinr, _{compofitas colledasquefuifle ideas}cernerent_J

adeo-que in anaiyfi fua et perficienda et aliis proponenda eam

eiigerent viam , qua etv ipfi, fine metu erroris, colicdas

Iiia s ideas determinarent er alios eandem infiliere

doce-rent, causfafque femper _in promru haberent, quare

hac, non alia rarione _{progrelfi fuerinr. Er cum}

imper-fedee _{confufaeque femper evadant Phiiofophorum}

ana-.lyfes , ubi, quid naturas quid arti debeamus, nefeiunt,

ad mentis Theoriam illulirandam _{plurimum conducere} putamus , fi Hifioriam mutarionum, _{quas a} causlis

qui-buscunque fubire obfervamus tam _{finguios homines,}

quam totum genus humanum illi femper fubjundam

ad-hiberemus, ur qua rarione prima hominum delideria a

magis compofitis, quae a primis illis, mutato hominum fiatu, _{derivavimus, difiingui queant patear; quod}

praeeipue

illis, qui veram _{utilemque filiere volunt moralium}

idea-rum _{Theoriam, magno futurum eli ufui.}

§. VI.

Ex allaris _{jam colligi polfe arbitramur, nec}

vanam,

nec fterilem eile illam _{Metaphyficam,}

quae Theoriam mentis humanae _{tradit; fed quemadmodum,}

ut

exem-plo utar, machinae a nonnullis rerum _{Mathematicarum}

ignaris inventae non, ufum

_{dignitatemque}

_Mechanices

toi-cogtiitionts Hominis. *3

tollunt, ita quoque naturalis facultatum menns

ufus,

quo interdum ad veritares libi _profuturas per

venit

ingenium

humanum, nullis adjmum ab earum

theoria

Uibiidiis,

ni¬

hil de uriiitare Scientiae , _quae eandem rradit,

detrabit;

illa enim _{negle&a, nec vires nec}

_limites

ingenii

huma»

ni rite _{cognofcere poflumus ,}

_fed

_verendum,

_ne

opini-onum omnium illarum portenta, _quorum

pondere

Sei¬

ender tfere fingulae_o laborarunt ,_' renovata novilque_■*. aucfca

t

denuo revivifcant, folidamque omnem atque utilem Co¬

gnitionen! oblivioni

tradant.

Nec incerra

hsec

föret

fcientia, ii iiiam } quam nos jam non aliter, quam

quaii

e _ionginquo, indicare potuimus

viam,

ftrenue

Philofophi

infifterent. Plures non iine fucceiTu illam dudum

cal-carunt, Lockius prsecipue in

md

de

intelle&u

bumano,

Libro, et qui noftra setate ea , quas ille

defideranda

reli

-quir, felici conatu praeftare

adgreifus

e?l Celeberrimus

Condillac , quorum Jaborcs philoiophico?

alliduee

eo-rurn meditationi commenclamus , qui Theoriam menris humanse, philofophicarum omnium difciplinarum matrem,

cognofcere cupiunt. Sed cum

ab

hac

difciplina initium

fingularum, quee ad hominis Cognitionen!

pertinent

7

Scientiarum _{capiendum efie arbitramur, abiolutum} do-blrinae _{hujus aedificium ea ratione exftru£tum, ut ad}

_fm«

gulas illius partes facilis

junioribus etjam

Philofophi^

hudiolis _{pateret adirus, inter pia adhuc orbis litterati} delideria referimus ; fperamus _tarnen fore , ut quis Ve¬ rne Sapientiae amicus, omnigena _rerum

huc

pertinenti-um _cognitione initru&us, eandem libi ita

traftandam

fumat, ut inopiam, de qua querimur, tandem

fublatan»

videamus,

§. VII.

Acute pro more fuo et rebte monet Condillac

</),

B 3mJ

poui-*4 Difcipliv<e

Meraphyfrcam mentis humanse

du.as

conftituere fpecies,

ouarum altera, attentione ftudioque _orca , Seientite no-men inprimis _meretur, altera _vero

fentiendo

facultates,

earumque impuifui

obediendo

adquiritur

, caecoque

ma-o-is llmilis inftin&ui naturalis _plerumque habetur; nos

de illa heic ranrum _{agere, e} duduni allatis _, cuivis

pa-rere arbirramur. Ut Matbefis pura in variis addifcendis

Scienriis _{infignem non tantum}

_praeftat

_ufum,

_verum

funda-mentum _plurium etjam praebet Scientiarum, lic Theoria

quoque illa mentis humana:, quam tantopere laudamus,

non tantum illis , qui natura!mm extra nos pofitarum

rerum _{cognirioni operam} proecipue dåre cupiunt,

adju-rnento haud raro ellei poteft, _atque alrioribus illis de

Deo, anima et mundo cogirationibus dijudicandis

in-férvit, fed etjam principia fingularum, quse hominem il-liufque facultates et delideria a&ionefque fpeciatim fpe« cfcanr, conrinet difcipiinarurn , quas Metaphyficam appli-catum eadem ratione _apeiiare poftumus, _qua Seientiam

Opticam, Mechanicam , et qua' funr rcliquae,

Mutbcfin

applicatam nuncupare folemus.

Supereft

itaque, ut, q ute*

nam difciplinte _ex app'icatione Theoria- mentis huma¬ na exfurguntj _enumeremus. Sunt _vero ha:

Gr

_ammat

i-ca

f^tii obja 1'efpiic iuimain, peur te dillit guer en denx etpects; 1'une

de reflexion, t'aurre de fentiinent. La premiere detnele teures n< s fa¬

ctilies; Elle en voit le principe et la generation, et eil« diPe en

conlé-quence des regles pour ies condnire : On ne 1'acquieVr. qn'a foice

d'e-tude. Ln Seeond lent nos frc-Les: t\h ohéit a leur ocEon, e!le fuir deg

principes, qti'elle ne connoir pas; on Po tans paioirre 1'avoir acqnif ,

parceque d'heureufes circonlhinoes l'onr rendue naturelle. Ehe eil le

partatre des eiprits jutfes, e!!e et] eff, pour ainti dire, I' nflircL La

Me-tapbvtique de reflexion n'eff do;ic, qo'une Theorie, qui developpe daiS le _{principe et dans les efFers, tout ce fjue pratiqtie la Metapbyfique de}

Sentiment. Celle-ci , par exemple, lait les langues, celle-lå en explique

le _{Syfteme: L'one forme les oroteurs et ies poetes; 1'autre donne la The¬} orie de _{Peloquence et de la pcefie. Vart de raifonner, png. 3.}

coznitioi:iso Hominis. 15

ca Generalis, JEßhetica, Lo .-ra

P

l;!of*>phta Moralis

_,

quarum objctla

lingulatim,

led breviter,

indicabimus.

§. VIII.

Quibus demum cunque

fignis

utuntur

hon,

i

nes

ad fua

exprim'enda fenfa,

eademque

cum a

ii is

communicr

nda, in

eo tarnen conveniurit, quod perceptiones et judicia

ex-plicent, et

quod linguae

linguLe

pro

totidem

cogiratio-nura analylibus habendae lint. Sunt

iuaque

certa

princi-pia omnibus Unguis

communia,

et

in

natura

humana

fundata, quae eruere atque ita explicare, ut

idiomarum

particularium

rationes

et

fundamenta

appareant,

illius

eU

Scientiae, quam Grammaticam Generalem vocarunt

recen-tiores Philofophi é). Arnauld, celebris _e Socierate_por¬

tus _Regii Philofophus _et

Theologus,

primus

fere

tuit,

qui Grammaticam lingual

Gallicce

tra&ando, primam

Uujus Scientiae dedit ideam, quam

elabcra

it

Landelot,

auxit vero et perfecit Duclos et Du Marlis:

Multum

diCciplinne huic , Theoria mentis

humanae

fuperflrudrae

,

debere iingularurncd linguarumTD Philologiam,' vel noUra

atäte mutata facies ftudii Lingual_um orientalium abunue

teftarur.

§. IX.

Vrdit dudum Aristoteles non alienum efTe a

Phi-lofopho iaborem, regulas et praecepta

artis

Oratoriae

et

Poetices tradere, nec inutilem in iilo pcrficiendo collo

cari _{operam, quamvis et Oratores er}

_Poérae

_(ua

_arte

confpicui exditerint, atitequam de

illius

Theoria

traden-da _{cogitare alicui in mentem venerit; nam}

quemadmo-dum _{judicamus, antequam facultatem}

_judicandi

regulas-que, quibus dirigitur, rimari fuerinuis, non veio

idcirco

luperfluas et inutiles has regulas habemus/), iic quoque

prae-t) Coiife» _{Ii'Eiicyclopedie Art, G'&mmflire. /) Cocfer. §t111$}

Dtjciplince

pnecCjtta

Eloqucntiae

et

Poefeos fuo fe

commendare

ulu

arbiträmur. Aristoteles mulra attenrione Poétarum O-ratorumque Scripta, quae ante

iliius

tempora

Grasciae

vi-guerunt,

examinavit;

iisque

magna cura

collecdis

, qua*

calle, quge p.uicre, quae

fartiter

et

fublime

di£ta,

ad

a-nimos liominum movendos et oblectandos prascipuam

habuifte vim obfervavit, Rhetoricam et Pocticam

con-fcriplit. Qu i illum

deinde

(ecuti

funt iliius

veftigia

in-fiftendo, quos inter Longinum

nominare

fufficiat,

novis

quidem obfervationibus

Scientias

has

ditaiunt, fed

ad

ultimas in natura noftra fundatas non progredientes caus-las, multa ad juftam Scientiae formam

facienda,

defide-randa _{reliquerunt. Viderunt hoc recentiores}

_Philofophi

et fimul animadverrerunt, non regulas folum Eloquentia*

et Poefeos, verum fingularum Artium Liberalium ulti¬

mum in indole fenfationum noftrarum agnofcere funda-mentum , in illo itaque eruendo operam et ftudium

col-locare _{cosperunt. Celebris du Bos, ni}

_fällor,

_primus fuit _{qui viarn hane nondum calcatam tentare}

_adgreffus

eft, _{Cogitationibusjuis de Poefi} et

Pichiva g).

Baumgar-ten _inclytus Francofurti ad Viagrum

Profeflor, dein

_e

Theoria mentis humanas _{generaiem artium liberalium}

Scienriam eruere conatus elf, illique, JEQbetic<£) a

gras-ca voce , qute fenfum fignificat, nomen impofuit,

quem fecutus eft Sultzer b) Theoriam artium liberalium tradens. Nova hasc _{difciplina artium eultoribus in}

in-veniendis, difponendis et exfequendis rebus ad artem fuam _{fpe&antibus, magno furura ufui, in juftis de eoruni} labore judiciis ferendis plane necefTaria eft. Non quidem ii fumus, qui tantam regulis et Theorias artium

rnbuere-mus

g) Reflexions fur la Poefie et fur la Peintnre.

i) Theorie der fchonen Wifiénfchaften. Maxima _{quoque cura in}

Theoria JEftheticx Scientiae traöanda verlatns eft Mendklsohn, Vide il¬

Cognition!s Hominis. 17

mus vim, ut _{ingenium erjam Ulis, quibus parcaillud}

de-riegaverit natura, darent; quis enim inftrumenta, ad

aeu-endum vifum inventa, cgxo nato _profutura elfe credit. Sed tarnen illis adfentire non _{poffumus, qui Poefin,}

FJo-quentiam, Arrefque inde ab eo tempore _languefcere

que-runtur, quo PhiJoiophica analyfi illas fubjicere cceperunt

homines, conftar enim, inter recentiores etjam maximi

no-minis Artifices _{plures fuiffe, qui etadmirationem arque}

ap-plaufum artem fuam exfequendomeruerunt et limulTheo-riam _{illius tradiderunr 1). Neque negandum illos multum}

contuliffe ad _{Judicium acuendum, guftumque Sseculi} per-poliendum, qui, ad normam regularum a Theoria mentis

humanae _{petitarum excellentiffmos cujusvis artis labores}

examinando, et quse in illis nitent et quibus offendimur maculis indicare atque e veris fuis causlis deducere conari funt; ea enim via difciplinam hanc tra&andam proponen-datnque effe arbitramur k). Prteterea vel me non

monen-te _{pater, er rot effe Scientice hujus AEftheticte}

partes, quoc funt artes animum noftrum vi _{fuamoventes, et fingularum}

principia e Theoria mentis noitrae perenda effe.

§• X.

Logic# Pbilofopliicc Morali debitum inter utiles Sci-entias dudum vindicavimus _{locum, fundatur} autem

urer-que in Theoria mentis humanas, qua ignota cum fru£hi

pro pom numquam potuerunt. Logicn üve ars _cogitandi

eam iibi deinandatam _{habere debet provinciam,}

ur verum

___

C

a

fal-1) Exemplo nobir fit Thomas, qui, eloquentia? Gallica? facile prin¬

cips, regulas lu$ a«ris tradidit, luo Fjfat fur les Eloges. Le _{Brun et}

Ho-g Arth _{ureique Pictor, hic in Brirannia}

, iile in Galüa baud ita pridem

celebres, par'em Theoriie fua? artis tetigerunt; IIle fuis Trottes Jur In Vby

ßonomie et fur le cnmeiere des pttfftons. Hic vero luo AnalyfeofBeauty.

k) Hac ratinne de _{Eloquentia & Poefi optime ineruit i1luftris Homr} luis Elements _{ofCriticiftrie et de Eloquentia Ipeciarim Campbell}

Ehilofo-phiam Rbetorices tradens.

iB _{Difciplince cognitionis Hominis.}

a falfo _{diftinguere doceat,}

causfasque-

_{tam hujus quam}

il-lius _{monftret, indeque regulas eliciat, quibus in veritate}

indaganda dirigatur inrcilectus humanus. Ut vero debitura

hte _{regulaa praellent}

_{ufum, mulris}

_{variisque exemplisa pra>} ftantitfimis undique Scriptoribus petitis et accurata _analyfi.

fubje£tis illuftrari

debent,

ut

ipfa

difciplina cum abftra-£tam nimis _{regnlarum indolem applicatione ad res ma¬} gis particulares mitiget, tum ea colligendo, quae vel

plus , quam vulgarem in judicando et cogitando mentis

aciem vel _{juftam methodum fapiunt, optima ad imitam}

dum _{exempla proponat, atque errores, in quos lapfa}

fu-ere _magna interdum ingenia, notando _{, phari inftar loca}

vitanda et cum circumfpe&ione _{tentanda indicer.}

Pbi-lojopbia denique Moralis, quam in duas prtecipue

dividi-mus _{partes, quarum} altera jura _et ofEcia _{bominum e na¬} tura humana derivara fiflit, altera causfas, quibus illa far-ta _tectaque fervari _{et htec optime prceftari poftiint,}

tra-dit, atque quantum vel finguli homines vei conjuncU

eorum vis ad eas _{dirigendas valeant, docet, optima et}

praebantiffima omnium eft, quae in Theoria mentis

hu-manae fundantur, Scientiarum, _{atque eo magis ex his fuis}

principiis deducla tra&ari debet, quocertius conftat, nec publica, nec privata vitia alia ratione corrigi pofie,

quam iis remediis, qua? vera natura? nollrae cognitio fola fuppeditare potefh