Dissertatio de rectitudine in actionibus liberis, quam consent. ampl. facult. Ups. præside mag. Dan. Boëthio ... pro gradu philosophico exhibet Ericus Nylund, v. d. m. Sudermannus stipendiarius Oxenstiernianus. In audit. Gust. maj. d. V. Junii MDCCXCIII.

/ / D. D. DISSERTATIO DE

RECTITUBINE

IN

ACTIONIBUS LIBERIS,

QUA Μ

CONSENT,: FACULT. THILOS. UPS'.

PR/ESIDE

M,o.DAN.

_{ΒΟΈΤΗΙΟ,}

ΕΤΗ. ET POLIT. PROF. REG. ET ORD.

PRO GRADU PHILOSOPHICO EX Fl IS ET

ERIC US Ν TL

UND,

V. D. Μ. SUDKRMANNUS

Stipendiarius Oxenfiiernianus.

IN A-UDIT. GUST. _{MAJ. D. V. JUNII MDCCXCI1L}

Η. A. M. S.

UPSALIiE,

- κ

DE

RECTITUDINE

IN

ACTIONIBUS

LIBERIS.

§· I.

Nemo

_pro

unquam

_{lubku utitur, fe in}

mortalium,

_earum

confcius virium, qüibits

_{ufu omnino}

exle-gern esfe putavit. Communem vero haue mentibus in-fixam _{perfvafionem quüm accuratiori examini fubjicere}

voluerunt _{homines, de iilius indole & fundamentis}

eru-endis _{iolliciri, rem illis implicatam mox animadvertere}

potuerunt diffieuiratibus & dubiis, quibus rernovendis an

pares esfent, eciam poit iterata tentamina, non omnis

iublata videtur dubitandi anfa. Scilicet naturam

huma-nam, _{experientia lucem praeferente, perferutantes}

caus-fasque finium, quos in agendo iibi proponunt homines,

Sc _{confiliorum, qute formant, indagantes, easdem omnes} Sc _{fingulas ad gratum quid, fenfibus iive externis live} interno _{pereeptum, referunt, unde quidem efficitur,} ho-rninem non _{exlegern esfe, Ted leges, quibus fe}

obilri-&um _{fatetur, phyücas potius Sc omaibus, qui fenfu} du-cuntur, communes _{esfe, quam iis refpondere}

conditioni-bus, quas, ad moralem formandam legem, cogitando

requi-rimus. _{A quocunque enim grati Sc ingrati}

_feniu

_mediate vel immediate normam liberarum deducere vis a£lionum parum refert; in calculis rite fubducendis

fi paulullum

progresfus fueris, iublatam videbis

voluntatis humanas

auronomiam, _moralemque, quam requirimus, normae in-de derivatae indolem. Abfit vero, ut odiofum eorum fequar motem, qui, confequentiis ex

theoreticis

aliorum

opi-4 De ReSiitudine

opinionibus extortis, in

fufpicionem

pravi

&

virtuti

in-imici coniilii eos adducere _{ihident; damnarem enim Tic}

fere omnes, quorurn opera vbtuti huc usque Tuum iiefit

decus, «Sc _quibus veram cognirionem adminiculorum

irn-pedimenta virruri obvia removendi debemus. Hoc

in-dicare tantum _{volui, premi adhuc difficulratibus}

theore-ticam naturee hominis moralis _{expücarionem, adquas,} ii

fieri _{poteil, rollendas ingenium viresque intendere} de-bent _{Philofophi. Er dum hoc noftro aevo omnes fere ,}

quot Philofophicorum argume ηtorum curiofos haber lit-teratus orbis, animi novo quaii ftimulo ad quaeflioncs, quarum iolurioni firma «Sc dubiis libera de morali homi¬ nis natura _{cognitio adhueret, pertra&andas ferunrur, me} quoque veniam facile impetraturum fore fperare aufim,

quod in argumenro ab his non alieno enodando operam

qualemcunque meam collocare iiuduerim , varias

reftitu-dinis _{fpecies, quas de a£tionibus liberis judicantes} diflin-guimus, brevi explicanone illuiiraturus.

§. Ii.

Omnis re&itudo, cujus in judicando nobis confcii Tu¬ rnus, iive de rebus quales Tunt, five de iis quae esTe

de-berenr, quaeftio inftituirur, percipirur ex convenientia

earundem cum _{regula, qualiscunque demurn fuerit illa,}

vel fi&a vel vera, vel hypothetice vel abTolure

neces-Taria. Hsec re&itudo, quam in quocunque judicio ieti

animi _{adfu, particularia Tub regula quadam, cujuscunque} fuerit _{originis & indolis, TubTumente, requirimus, & logi·}

ca communiter _vocatur, adesie _{poteit, quamvis inde} nec realis nec vera exoriatur _{cognitio. Cujus rei}

docu-nienta _{Syftemata PhiloTophorum faepisfime exhibent; illis}

enim raro vicio vertere _{potes, quod contra re&itudinem}

fyllogifticam peccaverint, Taepius vero,quod principia

ar-bitrarie effi&a _{poTuerint? quibus labefa&is, torum, quod}

in AElionilus lilais. _S

logica rettitudine in i Iiis aedificarunt, fyftema corruit.

Quando itaque de reali & vera cognirione quseftio infti·

tuirur, de ipiius principii ieu regulas re&itudine Sc Fun* damento _{agi, vei nobis non rnonentibus parere}

arbitra-mur. Non vero noilrum heic esfo voluimus, _ur funda»

rnenta Sc reditudinem _{principiorum , quibus realis}

cogni-tio reruin _{quales funt nititur, eorumque diverfttatem}

erua-mus, Ted eam tanrum _{explicare voluimus,}quae cognitionem pradicam fpedar, & in prsefcribendo quid ab ente,libcr-tatern _{agendi fibi tribuente, faciendurn fit Jocum obiiner.} Regula iive principiurn ad quod adiones liberas

referi-mus, reditudinem Ulis vel tribuentes vel denegantes,

in fine _{quodam, cujus causfa agendum esie exiftimamus,} poiira elf Hunc finem vel arbitrarium Sc cuivis

indivi-duo libere _{sgenti particiliarem atque pro diverfo illius}

, ftatu mutabilem, vel· certis quibusdam entibus liberis communem Sc _{hypothetice necesfarium vel etiam}

uni-verialem Sc abiolute necesfarium mente _concipere

posfu-mus, Sc pro hoc diverfo fines adionibus liberis

propofi-tos _{concipiendo modo, diverfas diftinguimus}

reditudi-nis in illis obviae _fpecies.

§. III.

Fines ad quos ceu _{regulas Sc princlpia adiones libe¬}

ras, deearum reditudine _{judicantes, referimus in noftra} adpetendi facultate fundantur. _{Quatenus igitur in illa}

fundamenta _{habent, realitatem Sc veritatem illis denegare}

non posfumus, _{quamvis non omnes eodem loco haben¬}

dos Sc a?que adprobandos esfe exiftimemus. Noftra ad¬

petendi facultas, quoad mateiiam adpetitui oblatam , a

fenfu _{grato vel ingrato pendet,}

non vero omnis in fen-fibus haeret. _{Diftinguimus enim inter adpetendi} faculta-tern _{quatenus fentientibus communem eam concipere}

pos¬

fumus, Sc eam _{quae ratione praeditis propria eft,}

etiam-fi materiam _{appetendarn fenfus illis fubminiftrent.}

6 De ReBitudine

mam ideoque in noftra adpetendi facukate _a materia _ci¬

dern oblata _{cogicando feparamus, hujus originem}

ienil-bus, iilius rationi adfcribimus. jam vero qiundo rcipe-dhim materiei, iive immediate iive mediate appetitus

mo-vendi apiae, habuerit ratio, feu facultas, formam rebus Tibi oblatis _{datura, oriuntur iines, proprer quos liberam}

agendi facultatem exferimus, quos principiorum Sc

re-gularum inftar habemus Sc adHonibus, quantum iis con-venerint, rectitudinem tribuimus. Hi vero fiaes, quam-vis _{magis vel minus univerfales Sc necssfarii esfe} que-ant, ad abfolutapi tarnen univerfalitatem non adfcendunt

§. iv.

Re£litudincm _{acfionum, refpedfu ad fines hoc modo}

propoiicos dijudicatam, vei artis vel prudentiae vocare posfumus. Artis, ü particulares 6c cuivis individuo

Ii-berc _{agenti diverfos Sc pro varia iilius conditione} muta-bües _{fpeclar iines e, g. quando Medicus, curationem} morbi fibi _{proponens, rnedicamina ad illum depellendum}

idonea _{praeparat, vel Architedlus domum certo cuidam}

ufui infervituram _{exftruit, vel horno propter aliquid,}

quod in preefenri fibi volupe exiftimat, agir. Prudentiae

vero, ii falutis extra _{prsefentem Sc particularem} volupta-tis fenfum femet extendens cura fines, _quos agendo

fpe&anc homines, prsefcribit. Hanc, quam prudentiae vocamus redditudinern hominibus _{communem, Sc, pofito} communi mortalibus felicitatis _{ftudio, necesfariam habe¬} re _{posfumus. Sed fi necesiitatem Uli tribuendam}

pro-pius examinare lubet, eandem, quoniam hypothetica eft Sc a relatione ad fenfus iolum _{intelligitur, ad phyficas res} pertinet Sc iis non fatisfacit criteriis, quae ad morals a-dlionum _{pretium ftatuendum requirimus. Nihil enim} im-pedire videtur, quominus utramque hanc 6c artis 6c prü¬

den-in A&iombus liberis. ₁ dentias reditudinem ad unam _{eandemqtie clasfem}

refe-ramus vel iilam etiam fub _{hujus notione}

comprehenda-mus; nam _{quod plures vel pauciores, uni vel multis}

comrnunes a feniibus _{mediate vel immediate}

derivandae,

ideae finem _{conilituanr, cujus causfa agimus, id com¬}

mune m horurn finium in eo convenientiam non _tollit,

quod refpedu ad gratum quid, fentiendi vi datum, con-fiaci iint, Si vel _{generalisiimam finis hoc modo}

forma-ti _{ideam, quam felicitatcm vocare folemus,}

examinave-rimus, in eadem nihil abfolute necesiarii Sc univerfale inveniemus. Ex _{requifitione quidem univerfalitaris}

com-ponere eandem quisque conatur, nunquam vero ie huic

requifitioni fatisfecisfe putabit ullus, nifi _{qui ultra id,}

quod ipfe dudum expertus eil, ulterius in rerum natura

nihil _{experiundum nec libi nec aliis obvenire}

posfe ilo-lide fibi _{perfvader. Hujus asfertionis noilrae veritatem non} mutar, ii murato nomine finem _{hunc, de quo loquimur^}

perfedionem appellaremus» §. V,

Quae hue usque difputavimus eotendunt, ut _pateat>

fines, _{quousque in iisdem componendis refpedum}

mate-riei, faculrati eandem formanti _{objedae, habuerimus, alias}

quam _prudentiae non conilituere regulas. _Sed

diitindio-nem materiei in _{facultate noilra}

adperendi ab illius for¬ ma dudum _{feeimus, reilat itaque, ut in forma}

quaeramus

id, quod in materia appetitus movente fruftra quasfivi-mus, niii omne de reditudine adionum liberarum _Judi¬ cium ad reditudinem _{prudentiae referendum esfe}

ilatue-re _{velimus. Faculras,}

quae fines formar, proprer quos

agimus, id de fuo rebus fibi oblatis _{addit, ut} a _partieu«

ri'ous Sc individuis ad _{generaliora Sc univerfaliora} trans-iormamur. Eandem _{itaque in eo confiilere patet, ut uni·}

ver-δ De Reäituäine

verfalitatem quaerat Sc poftuler, & quidem ita , ut

quara-diu _{quid in poftulata hac univerfalitate defideretur, mon} übi fatisfa&um esfe putet. Haec univerfalitatis requiiitio non a qualitate _{rerum per} fenfus inrelleftui obvia

pen-det, fed rarioni propria eil, & Γι alia etiarn quam

noftra

fingerecur fentiendi

indoles,

immutabilis

tarnen maneret,

Sc omnibus ratione _{praeditis communis. Haec ipfa}

fa-cultatis forma unicum, immutabile, abfolutum Sc

uni-verfale, quod cogitando asfequi posfumus,

conftiruit.

Haec ad fines _{adplicata, quorum causfa agimus, ipfa}

_eft

ultimus _{finis, cujus in reliquis omnibus dererminandis} refpe£tus habendus eft, ad quem

veluti

necesfitare, ultra

quam nihil mente concipere valemus., Sc

abfoluta univer¬

falitate _{gaudens principium liberarum,quotquot}

iunt,a£lio-num re&itudinem ultimojudicamus. Vocatur_verorebhtudo

ad rationisformam fic determinanda moralis, Sc

are&iui-dine, de qua antea locuti

fumus, eodem modo

differt

ac

forma a materia formanda Sc abfolute necesfarium a mutabili, quod pofitis certis

conditionibus

necesfarium

vocare folemus. Longum nimis foret Sc

limites,

quos

opellse noftrse

praefcripfimus,

transgrederemur,

fi

fun-damenta & indolem ultimi hujus finis , quantum rei grå¬

vitas _{poftulat, eruta Sc}

_explicata

_filiere

_conaremur.

Suffi-ciat indicasfe , quo attentionem vettere

debenr,

qi.i

causfas in aprico ponere volunt, cur

iioneftum ab utili,

re&urn a callido feparat mens humana,

§. VI.

b · Pofito _vero fic fine feu principio ultimo &

necesfa-rio, ad quod re£litudinem

a£lionum

liberarum

rnoralem

dijudicamus, dupplicem quoque in

aflionibus,

ad hane

re*

£titudinis _{regulam relatb,}

_diftinguimus

re&irudinem,

mora-in Aciionibus Itberis. 9

lem _app^llare

_posfumus.

Illa

locum

obtinet,

quando

a-£liones,quam demuncunque propter

causfam,

a

materia

ap-petendi

facultati

objc£la

petitam,

libere

patratas

ad

legem

moralem exigimus,

easdemque externe

faltem

cum

ea-dem convenire, vel illi non

contradicere

deprehendimus.

Haec vero non adeft, nifi

csusfa ad

a&ionem

movens

ipfa

moralis

lex

fuerit.

In

altera

quid

verbo,

ut

di-citur, legis, in altera vero

quid

omnibus

ejusdem

po-flulatis ialisfaciat, quserimus.

Inter

antiquos,

placitis

Stoac in morali

Philofophia

addi£los,

frequens erat

officii in κχΒτ,κον &

κατοξΒωμα

divifio,

feu

ut

latine

haec

verba interpretatur Cicero,

in

officia

media

&

perfe£la.

Haec diftin£lio, cujus fcnfum3

qualis

diale£licis

philofo-phanrium

argutiis

haud

parum

impeditus

fuit,

haud

in

commode illuftravit

Celeberrimus

librorum

Ciceronis

de

officiis interpres & commentator

Garve,

eandem

cum

quaeftionibus

de

differentia

inter

Chriitianorum

&

Ethni

corum virtutes apud

Theologos

pasfim

obviis

conferens,

verius & faciliiis ad eam, quam

inter

juridicam

&

mo¬

ralem re£litudinem attulimus,

diverfitatem

defignandam

adhiberi posie

nobis

videtur.

Unde

jure

dicere

posfu¬

mus, morale non

inesfe

aciionibus

humanis

pretiurn,

nifi

quatenus ut

officia

perfe£la,

κοίτοξΒ-ωμού,

valeant.

Quous-que vero

hoc

pretiurn

entibus

a

ratione

&

fenfu

confiatis competere

poteft, aliis