Disputatio physica de fontibus qvam adprobante amplissima facultate philosophica in regia academia Vpsaliensi sub præsidio ... Joannis Bilberg ... publicæ candidorum censuræ subjicit Nicolaus J. Sparrman Uplandus: in auditorio Gustaviano maj. horis ante m

ι Ji

..3

i

IS

H

m

_1Γ"'· I im t· v. 1·'"^ L'ifcS; ;I K...Λ η

ij

B

t). T).

_f

DISPUTATIO

Pil

YS ICA

FONT

_IBUS

QV AM

xAtdprobante Ampliflimå TACultate

Thilofo-pbka

in

T{egia

lAlcademia

Fpfalienfi

SUB PR/ESI DI O

V

_1^1

_AMT

_{LIS SI}

_Ml

JOANNIS

Math: Prof:

_t)rch

VuUicd Candidorum_cenfhra

fttbjfcit

NICOLAUS

_J.

_€*$>33?$

_SJ?

₃₁₉₁ Uplandus:

ϊη Äuditorio _{GußAviano OWaj\ borü ante}

meridtem _{confvetu adlo dum}

Dfftthbru zAnno _i6Sj.

·' _^

$

Vpkli«, «cudic HENFJCüS CÜRIO, 5:® Rf« M;ris 3c ÅcacI _{UpC ΠϊΜ<}

S:& R:& lM-JL·

Magna: Fidci Viro

&

Tribuno militiri mcritiiTimo

Generofißirno

T)ommo

Dn. AN

DRE£

Dominoin_oreen$dttra&

_0tröm$

&αί>ϊ &c.

Λ/<xcteatii At Vftruo meo, *t*rnaveneralione

fubmifje colend».

Confultijpmo

Ampli{fimo%

Domino

Dn*

CUSTAVO

CivitatisHolmends Secretario

Ffttindtéftrio, Fauiori ac Promttoii rtvt·

rtnter_fufrttitndo.

Hoc _{qualecunqucprimum}

_tenclli

obiervantiae _argumentum confccroac

S:a R:<e M:tis

Fideliffino Viro

Generofo ac

Nobiltfßmo

_Domino

Da.

ÄN DRE

A

_{β$&Χ*8€81}

Legionis

Uplandiae

Majori

Fortiflimo.

Fatrano & Patruo meoutattm

dtvenerando«

Specidttflimo

dr

Confultiflimo

Dno

Dn.

_jONit

S;xK:xM:tisAdvocato¥ifcali Avuncuia

meo cariiTimo & _iknefuäori

Om»u homrii culiu cternnm

profequcndo.

ingcnii mei fpccimen in perpctuse

humilime & rcvcwuts

Infcribo

Adjuvenem

DodiifimumSc

Peregregium

Difp;Autorem,

Νάμού&

κξΜαΜ

ποί&μων

\$\

καλά

ξίεΰρα.

Ον νοSoν \ςί

%ης συμβούν

1<Ρ~

μοζτννηςι PRÄSES,

Politiffimiingtnit

fuverii

Dn. NICO LAO SΡARRMAN

De Fontibwi _{cgregie difyutanti.}

Σο/ G&i'_{κλαίων Ct^\t^oc^ivui φίΚί ϋ,τπχξ'μοΜ} Ικ _{κρήνης σνφίχς (pyeiuj <}ΰίφνκ} itdα_dplaufl_t * J. S, eidem,

IJT

fciteant fornes riyis

&

dulcibus

undis

Nurtc tibi Caftaliu* monftrat(A;niK:e liqYOt.

Terge modoliqvidas Mufarum lambere lymphas

Ut_{pereat docloprorfu* ab ore litis}

i m in rebus vacabu-lifque obicuris _acignotis, non iniitilis eft _{opera* vx} in _{explanationedebita}

in-fuini _folet: ita _{qvx in}

ne-gotio omnibus familiari ftudioie _locatur,

p'erumque inanis eft, & omnino _perit*.

Unde _{qvurn de Tontibos a&uri,}

omnire-mota _{figura, vocabulum exhibeamus}

cui-libet ex _{vnlgo prima fronte}

notum; itl

qvo nec _{prolixam originationem} Gram-matici aut _{qvxrur.t aut inveniunt:} Iccir-cq _{abfque ullis niterioribus}

ambagibus,ad

ipfam nos _{conferimusrcmi idque ita, ut}

thiloiophorum

fuper hac materia ,

prx-cipuas _{opmiones in medium proferamns,} Vevamque ab emun&ioris naii_Philolophis

probatam _{fententiam, prouttenuss,}

uta-junt Minerva _{tulerit, confideremus.}

* _A

§♦ II*

Fontium efftuentinm non eadem

apud

omncs ratioeil. Ariiloteles 1.1♦ Met.c.

I3.& cum eonon'pauci ejus intcrpretes, aqvam fontanam intra

finus

terrae,

&

lo-ca cavernoia gigniexaere,&

vaporibus in

aqvam folutis ihtuunt;

eadem de

caufa,

qua in media

aeris

regione, ex

vaporibus

condenfatis _{pluvia generatur.}

_Scntentiam

iuam _{probare conantur,}

_primoexaere,

quia cum aer

fit calidus

&

humidus,

a-miflo calorc humiditatis fymboio, parum

ab aqva

differt;

quare

facile

in

eam mu-tatur. Deinde ex montibns, quia ex iis>

fiumina maxima, fontesque plurimi

ma-nant, ratio eil, quia aer & vapor

alrio-ra verfus loca femper tendentes, a frigore

ibi condenfantur, inque aqvam abeunt.

Denique ex

curfu,

8c

fluxu

perenni

fiu-viorum , dicendo , perpetuo

durantibus

caufis efiicientibus , perpetuo

etiamdu-rateiFedus. Quid ? quod

impoffibileeft

tantam, _tamque ingentem i continuo

&

quotidie fluentem aqvae copiam, ex

im-bribus _generali

_pofie«.

3

§. III.

Åliis, _{qui videri} voluerunt aecuratius

philofophari

, prior iftaec non atrifit

fen-tcntia: Illi Fontium _{originem ex pluvfis,} & folutis nivibus _{deducnnt, ratione peti*}

ta ex _{exundatione Fontium}

, &

fluvio-rum, qu# poft plüviam & folutam nivg

maxime accidere _{folet; & e contrario}

,

tum _{temporis, cum}

pluvia,& ioiuta nix

deficiant, minuuntur, & _decreicunt»

a-deo üt _{quidam ornnino exurantur.}

Ve-teres nonnulli _{cpinati funt, nullam}

a-qvam _{gigni, fed qux hyeme in}

cavitati-bus terrae celle&a fuerit, _{eam xflate}

pro«

f'Uere, & ob id _majores

_femper

_tempore

hyberno efie fluvios _{fontefque quam}

afti-Vo* _{Alii vi}

corporum cseieihum eam furfum attrahi cenfent: _{quibuidam vero}

placet t terram _{tanquam f} ongiam}

ex

fundo attrahere _{(cum tarnen}

aqva a

Γρό-gia non attrahatur, fed a circumfiante ae-re in eam _{pellitur) & quafi}

lurgere aqvam

eminentioribusq:Jocis reddere»

_Üpponunt

iele huic iententiae ouidam _dicentes;

Na-turam _{aqva? efie}

_defeendere,

_{ad ioca}

de-preiiiota , qvare _non poteft aLendere·

Scali-Scaligcr, Sc qui ejus fovent

opihionenl,

,

aqvam leviorem efle terra , &

ideo

tota terram _tegere debere _{ajunt j} fed

quoniam

multiin terra funt montcs, a naturaliiuo locoimpeditur, Sc abelevatis terrae

parti-

>

bus, montibufque adfundum premitur,

nbi _{y cum via ei non patear,}

_neceffum

_I

habet verfus latera abire , montiumque

radiccs fubirc, qua

colle&a

in cifterna

quafi, verfus montium verticcs a

preifione

Oceani _erumpit.

§. IV.

Sed _{longum föret, fi omnium,}

_fuper

hac re diifentientium opiniones enumcra-remus? tarnen unam addere lubet, quam

quidam tuentur

Philofophi, exiftimantes,

aqvam maris altiorem

effe terris

,

ά

ad

loca excelfiffimorum montium, ubi fon-tes _prorumpunt,

deferri;

quod

_verum

ef¬

fe, vult Olearius (de quo Våren: 1. j.c: 16. _{p+ 5.} fcribit)

probare

_,

qui in

_{mon- :}

tem, circa Mare de Sala, fitum

defcen-dens, Gseodetico fuo inftrumentoexplo- K

ravit , maris extremam fupcriicicm

ali-quantum altiorem

fuiife

vertice

montis.

adhi-τ

benda fides , non videmus; expericntia

cnim _{aperte teftatur}

, quod fluvii fane

magni, utpote Volga,Chcfei , Abiamus,

& innumeri fere alii, fe in Uiud mare ex-onerant _{, quod minime ficret, ii mare}

alriuseflet. Diverfse _{Philofophorum}

opi-niones, jammodoäilatie, etfi veri

quan-dam videantur habere _{fpeciem, (i tarnen}

proximius ad rei ipfius confiderätionemt defcendamus, non omnia fecundum

du-dum _{fenluam, confufede} rebus judican-tium, _{judicemus, & praejudicia ifta, cuae}

ab ineunte aktats , quando vis animi eil:

exigua, de rebus hauiimus, caveamus,

vidcbimus eas haud firmo ftare pcde.

§.

_V*:

£)e _{origineFontium bifariam}

Icquipof-fumus. Primo de _{communi, 6e prima*}

Secundo de _{qvorundam & proxima. Si}

de _{prima fit fermo: dicimus}

originemo-mnium Fontium effe _{Oceanum, qui}

ter-ram ab Ardieo , per meridiem,

orien-tem & occidentem tendens _{cingit, cujus}

aqua ope caloris iubterranei, & folarisin

vapores refoluta, _{per venäs, cavitatesSc}

poros terrae

_pellitur

_{ad camporum}

feiern, _{montiumquejuga; fed ut} vapo-fcs _{ibi in aqvam vertantur, requiritur, ut} Hon multum a fe invicem diftent, deinde tit _{frigus adfit, a quo condenientur,}

_&

in _{guttas convertantur, quarum plurimas}

coeuntes, novas libi vias _[quia

eifentiaa-qvse, in perpetua agitatione partium

in-feniibilium confiftit; parant, unde Fon>

tes, rivi, tandemque ilumina , &

lacus

"*

evadunt fatis _{magni* Qvare vero nö}

pof-funt vicifTim per meatus vaporum

afcen-détium defeenders , ex eo fit,-quod aqvae

particulat multo majores funt quam vap >

rum : hoc ex reiolutionibus Chymicis

oblervare licet» _{quod milienae aiiquctpar}

ticulat _{vaporis, vix unam guttam,}

autlé-fibilem molem _{componantj deinde}

_ficut

infanres _{per anguftum nieatum ire}

_pofiur,

fed adulti eunt miniine permeare valent;

ita etiam _{vapores, cum in gutras fint re»}

da£U. Si vero fit fermo de quibufdam

in _{particulari, dieimus certum efle,}

_quod

iub terra lunt nlulrae & magnat aqvae, fpe-cus, lacu , aby.fi, & etiam mana, ex

quibus, quidam Fontes ortum fuum

du-cunt» Et taliaibi eile, ex Hypcthefi

de

7

creatione, a priori

clare

montfrari

po-teft, & ex pofteriori,

quia

tot

putei ία

terra effolTi , tot Scåturigines & Fontes

e terra _{erumpentes ,} totvici, _tot

urbes,

& tot terra _partes

demerfae,

infallibile

5c

certiilimum fåne de iis ferunt

teuimöni-um4 Philippus

Macedonum Rex,

mnl-tos homines gnaros _in metallum _{vetus &c}

defertum demiiit, ut venas ejus

fcrutarS-tur, cum iiludtotum fpatium rnuitis

die-bus obiiiTent _{(ufi enim funt}

_lucernis)

re-tulerunt fe _magnos

_{vidfTe fiuvios»}

naa-gnaque aqvarum

receptacula.

A:o

1677

duo fere milliaria a Nidrofia feu Xroui)-^eiitt/ vicus quidam, tribus

conftans na5

iionibus , una cum folo & fundämentis

in _{profundum ruit. 1630}

_&

_1678.

fo-vea _{quaedam, triuro}

fere pedum in

longt-tudine , in latitudine vcro unius , circa

Templum / in prato

quodam

fubfiliit. Fertur etiam magftis in

colli-bus _putamina

_{cochlearum reperiri;}

_quia

antea ibi lacus fueré. Quid> quod ubi antea fuere montes, ibi nunc _campi,

u-bi antea contincns, ibi nunc lacus.

An-glia & Hoilandia oiim

coh^fiflfe feruntur,

hodievero Canaiiseas _{feparat. Ex hifce}

etiam facile _{intelligi poteft}

, quomodo

Fontes fübito nafcuntur & _deiiciunt;

fci-licet cum _{aggeres frangantur,}

apperiun«

tur, cum autem novi _{opponantut, adeo}

ut _{aqva ulterius afcendere}

neqveat >

eva-nefcunt.

§. VI

Sed occtirrat _{quis nobis dicendo,}

nu!-losFontes, ex vaftis iilis _fubterraneis

fpa-tiis feu _{hydrophylaciis orin pofie, quiafi}

aqva: continuo inde, ope ignis

fubter-raneiiolarifque, in vapores foluta attolle*

retur: _{feqveretur aqvam iftam minui,}

δζ per confeqvens, Fontes δζ id _{genus alia,}

örtum exinde _{ducentia, tandem in}

nihi-lum abire, _{terram^; in locum aqtiac}

eva-poratae irruere. ivcfpondemus, nosnon

inficiari, quin rerra interdum ita ruere

poffit, quia aliquando urbes _integrar

ab-forptae funt, nullo fui _{veftigio reli&o.}

Tacitus lib 2. Ann. _{47. fcribit, in Aiia}

una node _{duodeeim urbes}

celebres

inter-cidiffe: & P. Kirch. 1. v4 _Scd; 6. _cap.7.

refert,

_Oppidum

_{S. Euphemia?,}

magni

fane momenti _{1638 fnbmeriurn fuifle,}

9

deo uc nihil _{praeter lacum}

poft fe

reliqve-ritj fed _{obfervandum quoqueeft. fudum}

maris non _{ubique eile petrofum}

& laxe« um,· fed in _{plurimis locis-arcnolum}

,

li-mofum, _{argillaceum, Sc fpong}

olum &

in terra ehe cavernas _fatis

magnas , per

quas aqva marina _{ponderis cfficacia, &}

morus _{reeiproei vehemrntia}

, in locnm

aqva; evaporatne in tanta _{copia redit}

, in

qeanra _{egrcditiii é montibns}

, non quod

grave defcendat _{deorfum, ied c.via tanta}

aqvae molcs inferioii _{incumbit, a motu}

mukiplici ad terrae _{profunditates}

impelli-tur. (Jnde _{fententia ifta qua;}

omniumä«

tiquiiTIrna eft, quam Ecckfiaftes c. _i.y*7.

his verbis _{comple&itur, Omnia flumina}

intrant _{in mare, Sc mare}

non _redundat

ad _locum

^ unde exeunt flumina

revertii-tnr, ut iterum fluant. _{Ecclcfiafticus c.}

40. ii. _{Omnes aqvae in mare}

confluar,

Hieronymus,

Omnis torrens _{tendit ad} mare _{per occultas venas de matrice}

abyf-fo ad _{capita Fontium}

egreditur«. Et

O-vid. Hb. i.

_Metamorph.

_Fab,

10.

Moxque amnes alii, _{qui, qua tulit}

im-petus _illos,

In mare deducunt !feffas erroribus

un-das. S. VII,

Antiqvioribus

Philofophis

ignotas

fiiis-fe caufas, Joh* Magirus 1. 4. c. 6.

fjte-tur, cur aqua é mari, qvod

refpe&umul#

rarum terrae _partium humilius til, in

al-tiilimos _{poilit montcs}

alTurgcrc

:

Recen-tioribii? , qvi hoc in argumcnto , ut

&

aliis bene multis, accuratius

phiiofopha-ti funt, nom eil occulta. Non enim do¬

cent_aqvamad fontes, _per

aliqve.n

alvc-un, vel tubalum ex alveo maris, velpe-de montis _{pervenire (quia fic}

_ialfedincm

non amtteret) fed per continuam

aqva-rum in _vaporcs

_{refoiutionem,}

_opc

_ignis

fubterranei _{folarifque. ldqve} non fine

caufa, _{qvia, cum}

_infra

_{campos, magnae}

exiftant _{aqvis oppletae cavitates,}

_ambigi

neqvit, qvin magna earum pars

in

vapo-res refolvatur; qui _cum extendi néqveat, nec commode in motu pergere per diifu-fonem ad latera, ubi eodem tempore a- ,

Iii _{praefto funt,}

_qui

_expanfionem

moiiun-tur, neccfle eil, lilos ad terrae exteiiora

(interdum etiam

ad nubes

9

ubi

pluvias,

nivem, autalia rr.eteoraaqVeäproducunt)

attolli]* qvo cum perventum

fit,

a

frigo-re, id eft, tardiore motu, condeniän-tur, & in _{guttas demutn convertuntur:}

qvibus colle&is muiti fiunt rivnli , qvi impares cavitati eontinenti, fpatium qvo

contineantur_{qvaertint'; qvo fit, qvoniam} eftentia aqvai, ut antea di&um eft, con-fiftit in _{perptua agitatione partium}

inien-iibilium, ut variasfibi vi is qv&rat, atqve

iic, ubi cavitatem invenit! ontem effici-at _{Ideoqve nonafcendit furfum ob}

fu-gam vacui , ut qvidana volunt, qvia

ii-cut _{ignoti nulla cupido , ita ignoti} nulla

fugai deinde fugere non poteft, proptef

id, qvodimpoQibile eile non poteft. Nec

ob _{fugsndi terrae facultatem, qvam ei}

tri-buunt _{alii, qviafu&io praefupponir}

mo-tum fenfibilem in _{corpore fugente. Sic}

nobis _{impoQibile eft a qvam, autaliumli·} qvorem fugere, qvin tumidum inde cor¬ pus noftrum evadat. Qvomodo aqva

per montes & loca lapidofa, quae fatis

coinpafta & dura eile videntur, fcatunre poilit, inteliigendum eft primo , montes

non effe aclco cohatrentes ae condeniatos

a verticibus ad pedes, _{qvam iunt in}

ver-ticibus _{ipiis,· ied intus eos eile molliores}

non continuos, ied _{intcrruptos ,ηοη}

fo-lidos, Ted rimis_plenos : deinde loca

la-pidoia etiam intus elfe minus iaxea &

cö-denfata. _{Quo cum pervcncrint, ob loci}

frigiditatem, majorem morus _{fui partern}

amittunt, ita ut, cum ulterius elevari nö

poiTint , coniiftunt , & in _guttas demum

[

ut jammodo didum

_eftj

_{abeunt, qua;}

pra? gravitate deorium rendcntes , aliis

occurrunt; & multis _{colledis, aqvae} co-ilituitur vena fat _inilgnis

, qvac aliqvem

hiatum nada _{( qui facile in montoiis} lo-cis dari _{poteft) elabitur.}

_proiilitqve.

/. VIIL

Hinc facile intelledu _{eil, qvare pleri·}

qve Fontes dulces iunt5 qvia _{cum fal} Ft

corpus rigidum , eredum» acutum &

in-flexile _{(qvod probatur primo ex ejus ia%}

po e, multum lingva? fiiamenta commo-vcnte, _{fecundo, pruritu, qvem in parti¬}

bus _{vulneratis excitat; tertio, ex eoqvod}

putredini reiiftit; nec non _{qvarto, qvod}

aqvae immiiius fcintillationem efficere

vi-<Ltur) nou poteft \m>, cum

IB

re; Ted ob iuäm inflexibilitatem, in an-guftis & obliquis poris , anfradibulqve

hxret & remanet; _{qvod ex aqva maris,}

in tranfitu _{per roultam arenam}

dulcefcen-te _{apparet: nam cum Belgs aqvam}

defi-derant dulcem , magnis utuntur gaulis,

arena _{repletis, per qvas}

, aqvam falfani

percolant; _{partieuls icilicet dulces} , fen

flexiles, huc

illucque

repentes permeant$

falfae vero fen _{rigidae, quia per grana are¬}

ns difficiiiime tranfeunt , in anfradibus

illis remanent. Si fal _{teftui, in quo}

vi-num combuftum _{prsparatur, immittatur} non _{afcendet; idque ob eädem fere}

cau-fam* Videtur _{quidem mirum omnes}

fo-tes _{é mari} örtum fuum _{habere, &aqvam} camen eorum ialfedinem _fuaminterra

ex-uere; interim qvofdam inveniri, qui

fa-lem non_{relmqvunt certum eft: utpotein}

Gallia _{prope Cadomum , Burdegalam ,}

& _{paffim in Africs litoribus. In infulis} maris _{multis, putei nulli quidem dulces}

funt; fed tarnen non adeo acres, _qvam

mare _{ipfum; ut in infula S*}

Vincent»,

aliifque in locis Medirerraneis falil fontes funtmulti, ut in _Lotharingia,

Lunsbur-gi , Kalla: 9 in Polonia , ubi ea eft

copia talis foifilis , ut inexhaufta prope

cenfeatnr, Unde eft, quod ex hac

tan-ta _{eopia, aeque ac é frumenti copia,}

im-menfa _{capiantur ve&igalia. Quid mulra*}

In indiasCoromandelio _{litore, tanta co¬}

pia fontium, puteorumque falforum eft* ut vites ibi _{crefcere neqveant. Cum er»}

go tanta copia falls in terra ubique

repe-liatur, non mirum eft, cur _{quidam funt}

iaiii > quia _aqvae

, falem occurrentem in

terris, _{qvas prseterfluunt} , diluunt:

De-inde cum fontes non _{löge a mari diftent*} non _{poteft aqva lalfedinem exuere; qvia} longa tranfcolatione eget, ut a fale tam fixo , quam volatiii difgregari poftit j

quod percipimus ex iitu Fontium, qui,

quo propiores funt mari, eo falftores ,

quo remotiores, eo dulciores plerumquC

eife folent.

S. IX.

Etfi nullae _{pluviae, Sc refolutiones}

ni-vium, tam _{magnae funt , ur terram ultra}

decem _{pedes madefaciant, concedere ra¬}

men _{poflumus , quofdam ex iis Fontes} (qui a Ferenibus» de quibus järn men¬ tio

IS

tio fatta _{eft, diftingvedi funt) anginem}

fuam ducere; idque idco, quia cum in¬ trä terram , & maxime fub montibus, ut

fsepe dittum eft ,

receptacula

fint

varia*

& _{pori ad ea tendentes,}

_invenianturj

ne-ceflum eft, ut-ab imbribus, autnivibus oppkantur , & pro capacitatis ratione »

tardius aut citius _{erumpant, Qvare poft}

multos etiam imbres, Fontes paffim

fca-turiunt, & novse aqvse é terra eliciuntur:

fi vero _{longinqvus, &} vehemens folis

ae-ftus fuccedat, exuruntur, imo

penitusex-arefcunt , donec imbres in ioca eadem

tendaut. Unde etiamTorrens _Carit,qui

eft contra _{Jordanem , tempore Elise}

fic-catus, quia non plueratfuper _jterram , Reg. 17. Quidam fontes

hyemeex-ficcantur , & seftate fluunr , & quidam

contra aeftate exficcantur, & hyeme

flu-unt. In _{Oppido Villa Nova}

_Lufitaniae

mons eft _{, é quo aqva tantum a primo} Maij, ad primum Novcmbris fiuit. Ta¬

lis fere fons eftS, Mariae-dittus in

Germa-nise _{provincia Valli}

_fitus,

_{Etiam in}

A-qvitania , prope Fanum

S.

Jean de

Vagliadolit*

Plura Γι quis deliderat

exem-pla , Varenii Geog. 1. _{i. c. 17*} propof:

τ 8. adeat, Ratio dari _{poteft, quia}

hye-me , terra circa Fontes

madidaeft, & iit

primis rigct . ande defeäu caioris, &

condenfatione _{pororum terrae qiiiefcnnt:}

aeftate vero accedente calore _apperiuntnr, & _{aqvCliberos invCnit exitus. Qiiod}

vero aiii _{hyeme , & non aeftate fluänt, videtur}

certe _{ignis fubterraneus, & frigus fuprä} terram in caut'a efte ; _{quippc cum ignis}

fubterraneus _{vaporcs attollat , a frigore}

condeniantur, _{inque aqvam abeuntj ac¬}

cedente vero _{aeftate, folifqve vehemente}

eaiore , vapores condenfari _non poifunt,

fed in _{mediana aeris regionem tendunt,} ubi _{piuvia ex iis tandemgeneratur,}

& fic

ablato _{nutrimento, Fontes deficiunt.}

5. X.

Quod Fons ille in Vallia. non _proculä

Cafteilo Dineurer , & alii ejufmodi

ma-ris _{feqvuntur aeftiim, fit ex}

aere,

interfö-tes & mare occlufo5 quia _{cum mare} in

aeftu fit _{conftituttim, ab aqva marina} pre-mitut aer* & ab aere Fontes. Sed

ad-huc nodus Gordius iolutus non eft; _qvia

17

multi _{Fontes, qui un.a ea4ert?qve jhcra}

deficiunt & fluunt, _{reperiuntur. In}

Sa-bandia Fons ingentis eil magnitudinis ,np

mine Mirabilis , bis qualibet hora

defici-ens & _{crefcens, & anteqvam effiuit, in¬} gens auditur murmur : hoc fieid

cenfe-mus ex Inda illa _{inter aqvam &.aerern,}

qvando aqva furium é eavernis terrae pel-litur, & iubire cogitur angufliam

poro-rum i _{Experimur enim Ii per fiilulartl}

Canthari, _{liqvore a-liqyo repleti, fiare}

ve-limus, leve audiri nxurmur* Kecnonia

Tamaritia _{Cantabriae, qvi}

_{hngulis diebus}

duodecies, aliqvando vigefies ficcatur &

redundats hoc _{qvoqvc ex aere} contingit_,

qvi _{femper expanditur & dilatatur} : aqva

vero _{magis & minus, tam brevi temporis} fpatio , abundat propter copiam aeris ,

qvie cum _{magna fit, multum aqyae}

expel-lit, Sc contra* Sunt etiam Fontes qvi-dam, qvorum aqvx igni admota* turbid«

& deinde rubra huηt» Sc omnibus

tacen-tibus _{qvieicunt: fed Γι quis tibitscantat,}

exultabundae _{qvafi ad cantum ckvantur,}

& ultra _{margines proßliunt Ree non}

clarjefunt ei, qvifdentio cos adit, i d

ii

Ioqvitur, iubito

turbantur.

Caufam

qVi*

dam ienfum efle dixerunt; iedcum nihil abiurdius efle _poflk, qvam rei vita

&

a-nima _{carcnti, ienfum tribuere} ,

minime

corum fubfcribimus fententias: Sed

ra-tiones dicimus efle has; fc. cum jgnis.

qvi in celcrrimo motu variarum

parficu-larum _{primi & tertii}

_Elemcnti

confiftit,a-qvas admoveatur, ab

ejus

motu

turbatur,

& rubra cb

_{admixtum/terrae}

_limum

ap-paret.

Qvod

aqvae

exukabundxquafi ad

catum elevantur,eft lonusincauia, qvi

eft

motus tremulusaeris; qvippe cum aqva s

concavo manetloco, ditmnes qviefcant & _{iileant, nihil} eft, qvod ipiritum in

i-ftoloco contentum mover, cum ergoίο

nuseditur, movetur fpiritus, & ipiritus

movet _{aqvam, 'Aqva}

eodem

fere

modo

turbatur, fi qvis

loqvendo

adFontemac-cedit; deinde terra, ab eo, qvi ad eum

accedit, & a terra aqva premitur»

S.XI.Etil omnesfontes

unameandemq;o-riginem fc· ex

mari

habent,

tarnen non

cafdem habent qvalitates & proprietatesi

fed acut loci natura, ex qvo efferantur>

comparata eilf ita

proprietates &

19 tates'eorum _{funt (qvare} cum Ariftotelicis

minime ftatuendum eft, aqvam eile cor¬ pus fmplex & homogeneum,

qvia

ex

a-qva, etil puriffima, arbores,

& id

genus alia erefeere _{poflunt) Pontes}

_{hofee band}

incommode in duas poilumus dividerc

clafles, nimirum in Minerales &

Ther-mas* Minerales aliis Metallici diäi,

ge-nerantur ex _primis

Metallorum

rudimen# tis, qvse funt fubtilis qvaedam fluida, ac

fpirituofa fubftantia , idqve ita ,

Γι

aqva

feratur _{fuper venam,ubi talis eft materia,}

tenuiftimas _quafque partes

divellit,

&

fe-cum _{abripitj undae magne}

aqvarumpiO-deunt differentise, quarum aliee funt

aci-dxy quaedam amars, quxdam falfte (de

qvibus jam di&um eft) aliqvasoleoise aC

pingves, falubrcs &*

molftiferce

&c.

F6-tium aeidorum _{origo cft} ex admiftionc

ipiritus vitrioli, aluminis, ferri, falis

atramenti, quod a fapore, terrae1natura,

ubi _{prorumpunt, & ex}

_effe&is,

_qvos

c-dit, probarur. Hujus generis Fontes in diverfis terrarum locis _reperiuntur

pcrplu-nmi, (nec hoc tempore in patria noftra

i-gnoti)maxime vero in Germania, ubi acS

Érorfiériim accedunt millenarium*

Qui-dam adeo funt acidi, ut aceti loco, iis

utantur hominesi _qvia particulas

haben

t rigidiöres , &

qvafdam acutiores

intet

fe

fun&as.

Memoriae prodit

Alexander

ab

Alexandro 1. 6, c. a. fontem iri Andro

ef-fe, _{qui nonis Januarii vini}

_faporem

re-fert} ffed _qvoniam

_nullum

_därur

_vinum

pfoprie ita

diåum*

nifi

ex

uvis

örtum,

lieqvaqvam ilii hi 1. credimus,

fed

fabulam

efledicimus, qvia rationi coniéntaneum

non videtur: & prxterea _certum

eft,

nu-liiini _{fuo$ in cujus} erat temploFons, ve*

teres hafce vires adfcripfifie. Idem

judi-cium efto de Fonte S. Erici, prope

mo-las hoc in oppido ii_to* Non _{tarnen ne¬}

gamus Fontes, qui non

abiimilem fapo¬

rem exhibeant, poffe darij _verum

fapor

ifte ex admiftione Sulphuris

aliaque ejus

generis materia

oritur.

Amari

ex

impu-ro bulphure, bitumine, nitro, atramen-to 8c eupro _generatur,

quaeob fuas

craf-fäs, terreas, partim rigidas, partim

flexi-lesamarum dant faporem; talis eft föns in

finibus _{regionis Scytharum arätorum} ,

&

Alréonum, _{Scythica lingvaAmaxampeus}

2i

di&us^.qvi

adco

amarus

eft*

ut qvum

fit

exiguus magnitudine, tamen

inficiat

Hy panimfiumen, in paucis magniim.

Hero-dotus fi 4-. c. 52 Fontes oleofi ac

pin-gves non multis in lodis repeiiuntur,qvia

ex_{balationes illac multo difficilius , quam}

aqvaattolluntur; Atque

fil poifibile

eft

o-leofas extare venas, id tantum in _depreffis

accidit locis. _{Qvomodo lethjferi & de·}

leterii Fontes fiunt, non diffieile eft feitu

qvia fi canalis incidat in _{particUlas vene¬}

nofas , tales fecum träbit. & aqVam fa¬

cit venenofam : ii veto in _{particulas, re·,}

medium contra venenum habétes incidat, eas fecum ducit. Inlnful sFortunatis duo

funt fontes, _{qvod fi} qvis ex uno biberit,

rifu folviturin mortem , fi vero ex altero,

fanaturj qvia ab _uno fplen diktatur,&fie

rifummovet, ied ab altero conftringirur*

Quidana ebrietatem conciliant, ut quic*

iis _{bibant, adeo onerantur; ut neq^ ma¬}

nus _{neque pesfuum officium} prsftareqve-ant. _{Hujus phaenomeni ratio, ex bitu*}

mine , quo aqvoe refertae funt petendaeib

nambitumen _{caput maxirneferit, &ner*}

vorum meatws obftruendo. fenfuum

bitu-bitudinemcontrahit. Ligna & herbae in

aqvam qvorundam

fontium

proje&se,

la-pidefcere videntur,

Ted

ob id

aqva

in

la-pidcm non

träfit,

Ted fuccum

iecum

defe*

ren*

petrificum,

iilis

adhaerendo,

lapide-fcuntj feu cortice

låpideo

obducuntur*

Dicituu ferrum in cuprum ab aqva

muta-ri; fcd revera non fit, qvia aqvae

vijri-oli & _{cupri particulas vehentes,}

difiol-vunt ferreas particulas, in _qvarum

dein-de locum _{cupreaefuccedunt.} $. XII.

"Ultimo demum loco dicendum eft de

Thermis, in qvarum caufa

inveftiganda,

haud minimaoccurritdifficultas; Non¬

nulli Solis calori; alii ventis , calidas

cx-halationes in locum unum

congreganti-bus, cauiam adlcribunt.

Quid?qvoda-lii _{lapidi calcariohunc calorem}

adicriböt:

fed _{abfque ullo}

_fundamento:

_qvia

lapis

ille, ex quo calcarius

conficitur,

poris

adeo _{anguftis conftat, ut aqva vix cos}

fubire qveat.

Quare

reqviritur , ut

in

furno excoqvatur, ubiadeam, pori

di-latantur menfuram, ut deindepartesaqvs

cos lubire _qveant.Sed qvis _{pro certo}

hoc

ftatue-ty

ftatuere _{pöteft, tales}

_lapidés

_{ab 11ΙΪ.0}

ho-mme infurnis ita _praeparatos, Sc in

feta-tes deinde injedos eife> Et pofito, ii ab

igne fubterraneo ( qvod nunqvam

fit)

calcinatieftent, _{qvomodoThermae efient}

pcrennes, quia lapide calcario ,

femel

a*

qua perfufo, non magis

incalefcit>

Eft ·

ergo probalitis·, cauiam caloris

Therma-rumdeducere ab _{igne fubterraneo} idquc}

ita, fi aquaferatur juxta fuprave venas,u>

bi talis _{ignis eft, evadit caiida; quod}

ve-ro _{aqua fervens quafi. ebullit, eaufa eft}

bituminis & _{Sulphuris miftura. Contra}

funt fontcsalii admodum frigidi, utFlin.

1· 2. c, _105, refert, _tamen fi quis veftes fuper eos _expandit, accéduntur > videtur

boc _{prima fronte quodammodo} impoifi-bile _{eife, qvum}

_{foliignicomburere}

coni-petat} tamen impoflibile ₁₁₀₁₁

eft;

qviaar.

dor ille non ab _aqvis, fed ab

exhalationi-bus _{aqvis fupernatantibus provenit.}

Qui-dani _{alternatim funt caiidi & frigidi,}

cau-fa _{eft, qvia}

pori in terra tempore

aeftivo

iunt _{aperti & calidi fpiritu?, facile ita}

e-rumpunt, tempore \ erohyberno, ex

fri-gore cödenfatur claudunturqve, qvo fit,

ur in

hypocaufto

quail

claudantur» &

a-qvam

calefaciant.

Hinc pcti

poteft ratio»

curFontesno&ucalidiores,qvamdie

Tunt,

§. XIII*

Multa fane adhuc, qvae non ita

ficco

pede

praeteriri deberent,

dicéda

e{Tent,ied

*brevitjtetn omnibus

amicülümam fecuti,&

ultr-o curtam rerurn noftrarum

fupelle&i-lem, onerique huic impares

agnofcentes

humeros, manum de tabula fumimus ;

quod il

quid

minus

eleganter

vel

accurate

pofitum cft, memor

fis

H. L.

veteris

ifti-usdidi,

_jn

_{nullo pcnitus}

_errare,

_magis

Divinitatis eflfe quam mortalitatis.

Plura

fi deiideres, adeas Arhan:Kirch: in

mun-do fubterr. Varenii Geog:

Philofophiam

vctcrem 6c novam Burgundicam

&c.

DE UM omnis boni fontem ac

ori-ginem

iupplices

venéramur, ut

ita

curfum

noftrumhacinmiferiarum valledirigamus,

^ ut in vita futura, ex Fonteaqvae

falientis

bibamus: Cui fit Laus & Glo¬

ria in fecula icculoroou