α α. σ.
DISSERTATIO GRADUALIS
DE
JOHANNE
BUGENHAGIO POMERANO,
ECC LESfsE LU
sub opere refor mation's ,
EINDICE A
quam,
SÜFFRAG. AMPLISS. FACULT. PHILOSOPH.
ad illustre lyceum upsaliense,
pr/eside,
VIRO CELEBERRIMO,
Mag. Ρ Ε T R O
EKERMAN,
Eloovent. PROtESS. Reg. et Ord.
Ρ ÜB LIC JE CENSURJE MODESTE OFFERT STIPENDI ARIUS Po S S IE Τ Η IA Ν US ,
gabriel brolin,
ROSLAG US.
IN AUDIT. CAROL. MAJ. DIE XI. APRILIS
anni mdcclxi.
Η. A, M. S,
_
_
ρίγαΠΓιΊΕ. ~ *
ΦΦ4 <φ*|· ΦΦΦΦΦΦ 3* ΦΦ ΦΦΦΦΦΦΦΦΦΦΦ
/I. Μ £.
$ ι-
St beneficiurn Nurnims fummum,
a tr,ortalibus femper seterms Iåudi- bus profequendum, qucd non mo' do per viros,. divinis dotibus or- natos, Scripruram Sacrarn , uni-
cam illam falutis & vita: aeterno
obcinendae norrnam, iiteris con-
hgnaverit, verum etjarn, Infinita
fua bonitate, cceleftem hanc arcam & fpirituale ffirari-
Bm confervet ;· cujus Principes, Dolores dico SiEpifco?·
pos , ea vi atque vir tute ftipatos admiramur, ut, adnu-
turn voluntatis ejus intentt, vigilias non deferant, Ted fbrtirer contra Ecclefise hoftes iient, pugnentvvidoriam denique reportent. Inter hos veritatis cceleilis defen»
fores & propagatores vel< primce, ut Sta dicam» magni-
tudinis
,clarius exfpléndeicit Dodtor MARTINUS LUTHERUS, qul in. reifgione, a tetris Romanenfium
erroribus expianda', nomen ftium arternitaii confecra·
vit; hu jus vero ποίςαςάττιε & συνε^οε jamdiu fidelis &:
conihns fuit JOHANNES BUGENHAGIUS, a regione natali, agnornine FOMERANUS, Theol. Dodtor &
Superintendens Wittebergenfis. In Ecclefiis Septen-
trionalibus Daniae, allisque reformandis & conilituen- dis, mirifice evigilavit hic idem, quare vifum eil tanti
Viri merita, meo h. e. pertenui orationis filo, per-
fequi, quamvis tam multa & infignla finr, ab exteris pariter cantata, breviutem noftri initRuti ut iuperent
quam longUIime*,
& ) ? C Φ
§. Η.
Solent argumenta, qu® exponimt erudkorum νί^
tas & rationem vise , qua in doélrinarum iludio de- eurrendo perrexerunt, quos honores & dignltates äffe-
cufi funt, qua» denique fubierunt fata, literarum aman-
tibus haud difpllcerej eodem itaque ordine Bugenha«
gium in fcenam producere fai erif. Sed ab initio trionuiffe juvabit, nos, in opufculo bocce conficien»
do, inprimis confuluiffe Lud. ä Seckendorf in Com-
went. Hiftcr.Vf Apol. de Reform. Reliq.; Paul. Fr eher um in Theatr. Vir. Emd. Clor.; Petr. Vincent htm in vitam
Euqenhagii ; -Citrifl* Gottl, focheriim in dem Gelehrten Lexicoi foh. Mi eree Ii um in fyntaqm. Hi/loric.; Melchior«.
Adamtm in vitis LheoL Germ.; lerfej'um in Chronologe
Sacr. ad Ann. iprj.*
Locus nativitafis Biigenbagii fult Julinum , Pome-
rani® oppidum; ubi, Anno 1485. die 24 Junii, in In»
cem eil auipicato editus, a Parentibus, dignitate fenato-
r!a & familia honeflifbma confpicuis, Poitquarn, in Scho-
!a, prseter elemenra do&rin® Chriftian® , Gramroaticen
& Muficam rlldlciiTet, ad Academiam Gryphisvalden-
fem abilt, iludiorum tirocinia in difciplinis Dialedlicse
& Phyfic® editurus. Sie in legendis lingvse Laiin® Au- öoribus fuit afbduus, item in carminibus compone ndis;
quemadmodum finguiari eminuit facundia. Pietati vrero ,
ut eil fons omnium virtutum & fapienti®, vix\t dedl- tiffimus. Avide Scripta Prophetica & Apofloiica, addi-
tis fimui enarrationibus Hieronymi & Augu/litii, una cum Erasmi lucubrationibus, fedula manu tra&avic 5 inprimis, Witteberg® ad facra advigilavit; unde in illud iludiorum fafligium afcendit, ut dicatur eruditione rara exeultus^
injignis Theologus, & egregius Scripturarum interpres.
■5.'Iß.
❖ ) 4 ( #
§. III.
Do&rinarum virtutumque fvaviffimo connubio jun- élo, Bugenhagius, annum vigefimum ingreflus, Reilora-
tui obeundo, in oppido Treptas, eil admotus A. «50ί·
Juventuti enarrare ibi ccepit Evangelium S. Matthe, E-
piilolam Pauli ad Timotheum & Pfalmos Davidis, mul-
tos in religionis ftncerse amorem praeparando. Nec la-
borem irritum perientit; nam omnls iortis hornines, fa-
crlficuli, cives 6c monachi, accefTerunt, ad illurn in
Scholis audiendum 5 8c ordinibus (acris, non multo poil,
Initiatus eil. Verum, poilquam A. 15x1. Wittebergse
Pfalterium edocuerat, 6c in vario fcientiarum genere dex-
teritafem teilatam reliquerat, a Senatu Academico 6c
Urbico, Theologiie ProfefTor, 6c in lociim demortui Pailo-
ris D. S. Benkii, Paflor Eccleiioe Wittebergeniis, invitus, deligebatur. Supremos deinde Theo!, honores Witte-
bergae obtinuit A. 15-55. die 12. Julii, Promotore Juilo
Jona, Saxonici Blecloratus Superintendens iimul coniti-
tutus, ex diplomate Ducis Saxonia?, Eiecloris Johannis
Friderici; eruditionem folidiorem, DÜTertatione 6c Ora-
tione inaugurali ·, quam habult de Poteftate Politica & Ec-
tlefiaßica, poilquam omnium cum adplaufu declaraverar.
Ad Academiam Hafnienfem, quod ProfeiToris munere fijngebatur, fafces Re&oris geflit. Α. 17 $8' Art Epifco-
patum SIesvicenfem in Dania & Caminenfem in Pomera-
nia, ultra ambitum, oblatum, quamvis lautiori fortuna
confunélum» noluit fufcipere, ad Lyceum Wittebergenfe
redux Fa&us, cujus Ecdefi* Pailor vixlt \6. annos, usque
dum decederet die 20. Apr* 15-5-8: humatus vero eil in lemplo parochlali Wittebergenfi.
$« IV.
Sub honorificis hifce muneribus, intima Lütherum
Inter & Bugeahagium, intercedebat amicitia. Hinc cum
Trep-
❖ ) f c Φ
TreptiE verfabatur, & Lutherus, primum, Inrlulgentils
Pomificiorum fefe oppofuerat fuasque enarrationes, con¬
tra filas9 in iucem ediderat, examinatas probavit, ut
quae eontlnerent veram doftrinam> facris literis conve-
nientem , de pcenitentia, de difcrimine Legis & Evange-
Hi, & de juffcit ia fidei» Adhcee, cum Otto Slutomus, in-
fpedtor Ecciefi« TreptoveaOs , & Re&oris Scho!« Bugen-
hagii hofpes, illi Jibrum Lutheri. de c aptitt täte Baby lo·
tveri A. iyzo. Lipiia mijfTum , legendum dederat, fa-
tendurn quidem efit, Noftrum de Luthero dubia qu«dam
agitaile, fed, luftratis aliquot paginis, clara exciamat voce:
Hic vir folus verum vidit. Magis, magisque dein pr«·
Itigias Papatus detegere inftituit. Quare domi In odium
diiTentientium incidit, immo, clandeitinis oiorum verita*
tis artibus, Principis Pomerani« , Bogislai, animus ab eo
fit aiienior. itaque fedem matare praegeftiit, quo iiceret
Lutherum coramaudire, & de negotio religion!* cum illo
agere, vocatus etiam literis Petri Svavenii, W»tteber-
gam fe contulit A ifti. pauio ante conventum Impera·
toris Caroli V;ti A. setatis fuce $4. Cum Luthero de re.
bus, in Eccleiice confervationem tendentibus , identidem loqultur, & illo, in fuam Patmum abdu&o, ubi, per bien-
nium, commoratur, una vivebant, apud Phil. Melanch-
thonem , Bugenhagius & Petr. Svavenius. Interea in A·
cademia docuit Bugenhagius, Caroiftadii turbis, de fta-
tuarum evcrfione fe graviter opponendo, quos in ipfa
herba ut fedaret, Lutherus inopinsto rediit: tum vero Bugenhagius, nerope Theol. Profetior & Paftor Witte- bergenfis, ad religionem & Ecclefiam Dei inftaurandam fe-
dulus incubuit, ut vere de illodicatur:
Νumine LUTHERUS ftmul V POMERANUS amicus Sf'ifja Dei in tamplis, bic formt, i lie tonnt.
PA PA tremit fattat quifu Imina, p raefl o MELA NCΗΊ HONy
Vincit Leite oren, vinci t ur Heptorea af
a) Jae. Ver hei den Elogia Tbeologorum Ρ·3Ρ
jr.
Jfr J β ( #
5. V.
fnefpic jam tempus, quo ßugenhaghjs per urbes Sc regiones Evangeiicam do&rinam diiTeminavit, pernicio-
fas abolevit ritus , reprefiitque corruptelas & fanatlcas opinioner. Etenim a Carione dicitur infra tres annos,
xxxrvcio Ecclefias in vifitadonibus compofulfie ad purio-
ris do&rinse normam. Hinc vocatur muharum gen¬
tium Ev&ngelifta, Germania Evangelifta. a) Ubi vero terrarum Bugenhagius religionis fcita docuerit , $ob.
Moll eru i in Bihlhtb* Septentr, erudita memorac p. 261.
nempe Ecclefias civitatis Brunsvicenfis reformavit A,
i j 28 / urbis Hamburgenfis A. 1 f 1$,· Cherfonefi Cimbri-
cx A. rjiq. ReJpuhlic® Lubeceniis A. IJ30; Poäneraniee
A. 15145 Danlse A. 1 5}Q. & Ducatus Brunsvicenfis in
Ditione Hildenfi A. 1^42. Et Henricus Pantaleon i η Profogr, Her. atque lUuflr· Vir. tot. Germ. pars HL ρ. 2ojp
Quid, quod Smalkaldiam, a Proteftamibus, vocatus A.
1540. cum reiiquis Theologis, religionis formam con-
fcripfif, infianfi Concilio offerendam. Mauritius, a Csefa-
re, Ele&or Saxonias creafus., hunc iddem, unacumMe-
lanchthone &Crucigero, ad feLipfiam evocavit A. 1547 nonfolum, fed, Ecciefia & Schoia repurgata, eos übe-*
laliter donatos dimifit. A Severino Lintmipio in Epifl. ad
Lamme Ii um, dicitur Ecclefias Holfaticas & Slesvicenfes
A. t J19. & cum Danicis etiatn Norvegica! A. 15-57. ^a·
tutis Auguftanse Confefiionis adsequafie«
§ VI.
Verum enim vero,Iongum foret feriem ita dicendo«
rum continuare, ut fignlfieetur quid, quolibet anno, fum-
ma cum fide egerlt. Äudiamus Scriptores de meritis ejus, in Reformationis opere , & fimul de alils curis fa- cratioribus, quse non po/Tunt non curnuium hcnori ipfius
a-
a) Melchior Adamus Libr. ctt. p, iji,
❖ ) rc &
addere. D. Daniel Cr an: er η s in der Großen Vommeri- /eben Chronic. clur Li b. III. C. pz. ρ. 146. A, ifjo, ift Do- Bugenhagen von Wittenberg gen Hamburg gefor¬
dert , alda bat er die Kirchen ref or mir et, eine gewiffe form der Lehre und Ceremonien begriffen, auch die Schule
in St. Johannis- Klo fler angerichtet. Eben de §elben ffabrs,
hat er in Herbß die Kirchen zu Lübeck gleichfalls in
eine Ordnung gebracht, auch die Schule in S. Cétkarinen Klo fl er geflrftet. Von der General Vifitation und Re¬
formation der Kirchen, a II hie bey uns in gantzen lande Pommern, iß zu feiner Zeit bey dem Jahre irjf* mel- düng gefcheben - - — Wie dann arcch der Chiir-Furß
von Sachfen, und Land-Gr äff von ließen, nach dem ße
den Braunjchweiger A. /jv/2, aus dem Lande je jaget' hatten, das land zu Braunfihweig durch Doctor Bugen¬
hagen , und andere mitverordnete Geißlichen, und vom
Adel, haben vißtiren laßen. Die Kirchen Ordnung fo er
für in dem diff Druck land gefajßet, iß folgendes ,Jahrs zu Wirtenberg ausgeben. Item, die Stadt Büdesheim,
hat er auf Bitte des Raths beßeilet, und zugleich in' fechs Kirchen - - reine Lehrer eingejühret. Cum apud
Lubecenies femina Evangelii fpargeret, ejus loco, Lu- therus conciones Witteberg« habuit tribus annis, etianv duobus, cum in Dant a moraretur» Hic noiler in mo-
numentis Ecclefiarum, quarum fuit inftaurator, incor- rupturn doélrinse genus, ublque fe r va vit, & Confefiio-·
nem, Imperator! Carolaéxhibitatn» in Conventu Au·
guftano 1530, GonfeiEoni huic & Apologi« ejusdem Bugenhaglus, primus inter Superintendentes, Do&ores
& Écclefiae mini/tros, fubferipfit, & pauloinfra, nomine Joh. Brentii, Ecclefiaftis Halenfis, In Danfatn contendit
Bugenhagius, invitatus a Rege Chriftiano III., qui a
Jphanne Friderico, Principe Saxoni«, rogabat, mitte-
ttl
φ ) 8 ( #
ret fibi rlrutn felide dodum, cujus opera religio in fuo
legnOj ut an te a in Saxonia, poiiet a Rotranenfiuni deli-
riis purgari. Manit i bi annos circiter quinque , totum
ieligionis negotium abiölvendo, regaleque folium liabilien-
do , dum coromm ReglChriitiano III. &ReginseDorotbeae
impöfuit, teRe Haraiao Hvitfeldio in Hiß. Dan. Cbxift. III.
1cm. 2. p.*4yf. In ejtsdem Hvitfekiti Htßoria dicitur
Dockor Pcneranus, pra'fentibus Rege, Regina & Senatu,
feptern primes regni Danke Superintendentes Hvangeiicos,
ccnfecrando inaugurafie. Sunt certe multa, quae Bugen-
bagio ad gloriarn valen t. Plinc Se vev mus Lmtrupius 111 epißola ad Lxn.melium: Vi χ rrajus fuifie crediderim ,
ait Grceciae Urbiurn & Rerum publicarum in Bugenhaglo
tue ornando, pietatis certamen, certe nulli cnnino, in
diviniilimo Rcformaticnis opere ColBboratorum , (fi
ab uno difcefieris Luthero ) plures obtigifie confidam
prsecones & encomiaftas.
§. VII.
xMuIios praeterea libros confcripfit Bugenhagius, & qui-
dem longe utiliiTimos: Unde optat Georg. Heric. Goetzuis, ut
conjunéiim edeientur & nocturna diurnaque manu tere-
renturj monet etjam fcripta Ί heologica Bugenhagii, pcft
libros Symbolicos, adhibenda elfe diligenter, diligentifii-
meque evolvenda a). Horum catalogus exhibztCbrißian
Gottlieb Jocbers Allgemeines GelehrtenLexicon ; & {/ob.
{/ac. Hofmannus in Lexico Univerfali. Quernadmodum
Scripturam Sacram interpretari, Bugenhaglus maxirr.e in
deliciis habuit, Tic, in totam fereCornmentarios & An-
notationes edidif. Explicaticnem Pfalmorujm Davidis, a
Bugenhagio adornatam , magni fecit ipfe Lutherus, quia
primus in orbe eflet, qui Pjalterii interpres dici mereatur.
De a) In Orat. de Buge η hagre meritis tn Eceleftam &
Sebolatn Lubecenf. p. 2.
■# ) 9 ( Φ
De Noftro funt verba Martini Chemnitz, In Harmonis Evangeliftarum : Pomeranus egregium fpecimen Harmo¬
ni« Evangeiicoe edidit · in Hiäoria pafflonis & rejur-
recltonis Chrißi. Et fub finem vitse inftituerat» totam hiftoriam Evangelicam, in talem Harmoniarn, ieu ordi-
nem redigere, ■& ad Mar ei potiffimum textum accom- modare: Ted fene&ufe irnpeditus, & morte prseventus, opus vix inchoavit. Ex cujus inchoata delineatione D. Pau¬
lus Crellius profitetur fe fuam Harmoniam exitruxifTe.
Inconvertendis ßibliis Hebraicis & Gras eis , idiomate Germanico, ex ipfis fontibus, Luther! adjutor fuit b).
Integrum hoc opus translationis Biblieum confummatum
eft , die 1. Apr. A. «534. Anniverfarium hunc percele-
bravit diem Bugenbagius, in aedibus fuis, cum amicis & fa- milia, nomine FeftiTransiationis» quod appellari voluit. e)
Gloriam inde pereeptam Luthero non invidens, de quo Poéta cecinif*
Onus Thesbites, mus Fraecurfor,
Unus Paulus erat, unus Lutherus,
Mundi usque ad prope ßuentis
Finem non plures erunt.
Quemadmodum, tefte Philone, olim, In infula Pha-
ϊο, memoria Graecas LXXs Interpretum Verfionis, quot-
annis feftus dies agitatus fuit, cujus verba hasc funt:
vüv ccvcc Tiuv 1eros εοξτη ycg 7iuvY\yvqis uysToci koctcc
Tt]v Φοίξον vr,aov j hs ψ 8κ lüloitsi μόνον, u/La ycß τίαμπλη-
&ε7ε Ιτεξα οιαπΧεουσι , το τε "χωξίον σεμνυοντεΐ, εν] ω 7ίξωτον
το τν\ς ίξμηνείας ε^ελαμψε, ycy ttuåuius ενεκα [ευε^εσία?
ue) νεαζάσης ευχαξ^ϊ'σοντεε τω @εω. Lib.II. de Vit.Mof.p» Jio.
_