Dissertatio, de sensu sublimis morali hominis naturæ affini, quam venia ampl. ord. philos. Upsal. præside mag. Dan. Boëthio ... publice pro gradu proponit Jon. Gust. Turdfjæll ... stip. Pip. Vestrobothniensis. In audit. Gust. maj. d. XXVIII Maji MDCCXCVI.

DISSERTAT10, DE

SENSU

SUBLIMIS

MORALI

HOMINIS

NATURiE

AFFINI,

i

i; agftja »H J

QUAM

VENIA ORD. AMPL.UPSAL.

PRiESIDE

mag.

dan.

boéthio,

Eth, jet Polit. Prof. Reg. et Ord. PUBLICE PRO GRADU PROPONIT

°fon.

gust.

turdfgfml

l,

jur. utr. candid, Stip. Pip. vestrobothniensis. IN AUDIT. GUST. MAJ. D. XXVIII MAJI

MDCCXCVt.

H. C.

UPS ALIAE,

DE

SENSU _SUBLIMIS,

MORAL! HOMINIS NATURA AFFINI

§. I.

Philofophia

necesfarium, univerfale

in

co occupatt, ut

_conftansque

id,

quod

_(it

in

judiciis

_a

con-tingentibus & mutabilibus diftinguat, illudquc a

pri-mis & ultimis fuis causfis feu _{principiis deduäum} exhibeat, omni* ea fuo _{cornplefåitur ambitu, qux}

ita a nobis _{jodicantur, ut aliorum, cum judiciis}

no-ftris, confenlum _{jure expoflulare nobis videamur.}

Non _{igitur praeter rem dilatata fuit Philofophix}

di-tio ad _{prineipia Guftus, pulcri & fublimis,}

perpe-tua & univcrfalia _{quxrenda & proponenda,}

quo Phi«

lofophiam nova feientiae parte, JEflheticcs nomine

in-fignita, tugere conati funt haud pauci de feientiis

bene meriti viri. _{Philofophi Angli & Galli laudabili}

quidem cura in notionibus aestheticis refolvcndis Sc

illuftrandis verfati fucre , Ted fparfis plerumque

ob-iervationibus _{pulcri fublimisque cara&cres eruere &} illuftrare fatis fibi csfc _{putantes, de feientia princi¬}

piis Liniverfalibus fubnixa parum cogitarunt; dum

in-ter Gcrmanos e fchola Wolfii _{egresfos nec fpes}

nee

fludium _{ejusmodi condcndi feientiam umquäm}

per-friguit. Sed quamvis prineipiorum a Baumgarte«

nio, _{qui merito primus Aeftheticx Philofophix flä¬} tor falutatur, pofitorum fcecunditas, _{in generali}

4 De fetffu fublimis,

cri _{fublimisquc theoria}

_{condcnda, pluribus hac in}

_re

•

inftitutis _experimentis

_conftet,

_&

_iisdem

_viarn

rnon-ftrantibus, multa ad divcrfas pulcri fublimisquc

fpe-cics illuftrandas in lucem prolata (int; tarnen

de his

ipfis principiis

quando

quaeftio

inter

Acfthctices Do¬

lores inftitucbatur, tantum abfuit, ut eadem ab omni

ambiguitate &

obfcuritatc

libera

deprehenfa

fuerint,

quin potius

gravisfimse adcsfe

viderentur causfac

fu-fpicandi irritam vanamque

esfc

fpem

illis

fundatam

certam quandam

condendi

fcientiam.

Opus

igitur

csfe vidcrunt oculatiores, ut facultatcs human«, in quorum natura

Sc

legibus

omnia fixa

Sc

non mutan¬

da _{judicandi prineipia}

_latere

_{re&e fibi}

_{perfuadebant,}

accuratiori _{quam hueusque}

_{factum fuit}

_examini

_lubjicc

rentur, antequam minus ambigua

quxütx feientis

fun-damenta inveniri _{posfenc. Maximo}

_Philofophi«

lu-cro _optatum hoc

facultatum

humanarurn

_examen

in-ftituisfe nobis videtur _{hujus aetatis Philofophorum}

fa-cile _{Princeps Celeberrinnus}

_Kant

_critica

_fua

_de

_ju¬

dicandi facultate _{disquificione a).}

_lllo

_prsseunre,

fpe-eimen

_progresfuum,

_{quos in}

_{Phiiofophia feci,}

editu-rüs, affinitatem fenfus fublimis cum natura

hominis

rnorali breviter illuftrare in animum induxi. Sed ne

rigidus in nos fis cenfor, a

Te

B.

L.

precamur; nec

depnmas conantem juvenem, qui

illis ebrius

dcliciis,

quas primis vix guftavit

labris,

fux ipfius immemor

imbecillita taris, negotium in fe fuscepit,

quod

fortio-ribus forfan _{relinquere debuerat humcris.}

§.

a) Critik der Urthalskraft von Immanuel Kant. Er*

Morali hominis natura _effini. r

§. II.

Attentionem _{quidem eorum, qui in}

_hominis

_na¬

tura _{pcrfcrutanda operam}

_&

ftudium

collocarc

vo-luerunt, _effugere non potuit,

fenfus pulcri

&

fubli?

niis _{ab iis qua partcm fakem pendere}

_{facultatibus,}

qus hominis pra

r«liquis animantibus

prsefhntiam

produnt, Sc quas fuperiörcs vocandi mos

mvaluitj

quasque rationcm generalisfimo fenfu

apellamus.

Hinc _{fufpicatu pronum quoquc}

_{fuit, eosdcm}

_{cum na¬}

tura hominis rnortli, cujus fundamenta _in

fuperiori-bus bis laterefacultatibus _{unicuiquc pcrfpicuum}

videba-tur, affinkäte _qualicunque conjunclos esfe. Qua _{vcro in}

re hxc affinkas _{praecipue confiftat non atque facile erat,}

explicatu; fieri enim hoc non antea potuit, quam

ad ultima tam _{pulcri & fublimis quam}

morafitatis

prineipia perventum fuerat. Quod ad pulcri & fu¬

blimis fenfus attinet, _{prius non tantum de natura}

fenfationum _{gratarum in genere, verum ctiam de} rationis vi ad atsthetice _{gratas formandas inter}

Philo-fophos convcnire debuk; hxc vero convenicntia

lo-cum habere non _{potuit, antequam notte}

chara&erifti-cx tam fentiendi _{faeukatis, quam intclle£fcus 8c}

ratio-nis crutas Sc in lucem haud _{ambigtiam protra£foe,}

illiusque ad has relatio explicata ftierinc. Quod vero

iterum ad naturam moralem _{attinet, quamdiu faeub}

tatis eandem conftituentis diftin&a _{cognitio adhuc}

non _{parta, illiusque}

_ad

_{reliquas habitus ignotus}

fuit, tamdiu _{quoque hujus cum illo cognatio}

_fufpicata

potius quam demon ftrata erat. _{Frequens quidcm in¬}

ser _{rccendores Philofophiac interpretes}

_fuit

mos,

eua-Ds _{fenfu fublimh,}

euntc _{Hutchefonio b) ad analogiam quandam cum}

fenfu _{pulcri fugiendi, ut moraiitatis originem} cxpli-carcnt; niii vero omnia me failunt, _{parum ad}

diftin-£tam affinitatis inter _{utrumqiie cognitioném hac}

cx-plicandi methodo contulerunt. Si enim qua par ed:

attentione eorum _pondcraveris

argumenta, jufta nol¬

la alia ex iis elicitur _{concludo, quam quod homini}

proprium <k naturale (it, pulcrum a difformi,

fubli-me ab humili, _{virtutem a vitiö difHngueodi. Et} prae-terea dum _{ipfarn hane difdnguendi facultaccm}

po-fuerunc in fenfu de _{cujus causfis ukerius quterere}

nc-fas _{duccbatur, tenebris potiws rem explicaodam}

in-volvertint quam nova & utili colluftrarunt luce*, ut

taceam, quod _a fenfu _{grato & ingrato ultima}

mora-litatis fundamenta _{dcrivantes, virtutis ideani, cujus}

causfam fe _{egisfe arbicrabantur, alienis & purkati iliius} inimicis notis _{corruperinr»}

5- Hl.

Haecce omnia _{quatenus Phiiofophix proprix fic}

di&x ambitu _{comprchenduntur caligine quadam}

hu-cusque involuta,. facilius in lucem optatam protrahi

pöste

viderc nobis

videmur, poftquam novisfimis

ad _{Philofophiam emendandam curis charactercs &}

leges, quibus fentiendi

facultas

ab

ineclle&u

utra-que vcro a ratione

diftinguitur,

conftantes

& immo¬

biles

_pofitx

_{rucrint. Sic enim}

_{quid fenfus}

_pulchri

b) Hutchtfons Inquiry into tbe Original of our ideas of

MaraU hominis natura _affiui.

7

Sc _{fublimisy tam a jucöndo/quam bono, five rcktivo} fivc _{abfoituo, diflat, trtdita ipfius}

origine facilc non

tantum _{explicatur , fcd illius}

quoquc cum _utroque

affinitas _{intelligi potefi\ Non noftrum csfe voluimus} totum, _{quod hisce patere nobis potuit, campum erne¬}

nn: ncc _{opellae brevitas, illius, in}

compcndio quarrr

vis mäxime _{reda&am, dciineacionem}

capere _posfet* Particuhm tantum ex tam _{late patente rerum}

disqui-rcndarum _{copia ievi penicillo adumbrare nobis}

licet;

8c _{quiim ita fit eam prscipue}

elegimus, quae ad moralern hominis naturam _{illuftrandam maximc}

con-ferre nobis vifa fuit Senfurn _{fublimis, fi ad ultimam} illius _{originern, qualem illam a Philofophii Critica}

e-doQri mente nobis _{fingirmis, in relatione}

rerum,

ima-ginatione conceptarum, ad eandcm _{ipfana faonltatem,,}

qu« morali hominis naturae fundamento efij,

ponen» dum esie _{exiftimamus. Illius itaque}

cum hac

affini-ratem fitis _{perfpici fperayi, fi}

tradkis primum

chtra-8:erifiicis moralis natura _{notis, originern deinde &}

indolem fenfus fublimis _{defcriptametfhibere valucrimus.}

§. IV.

Nemo unquam fuit momlium, quin, ad

confci-entiam rationis fibi inditae _pcrdu&us,

qualemcunque

habuerit _{praftantias human« natura notionem}

,

fuas-que _{fpes altius ponendas esfc fufpicatus fueric,}

quam

ut easdcm cum forte _aniniantium,

quae prona terram

fpccfcant. confunderet* Sed cum _{pracftantiam illorum,.}

quibus Natura

Os _{fublime dedit}

ccelumque tueri

explicfire 8c certis _{atque indubiis rationibus fulcire}

vo-3 De fenju fublimis,

voluerunc, vereor, ut argumenta

ad

eändem tuendam

plerumque

allata

id

habeanc

ponderis,

ut

firmam

mentibus adderc queant

pcrfvafioncm,

nifi tacita

quse-dam vox aliunde derivata eorum fuppleret

dcfe&ui.

Quae enim perfpicaciam

&

cxcellentiam

ingenii &

virium humanarum ad res cognofcendas

&

fuos

in

ufus convertendas maximopere

excollere

videntur

mo-menta, a quibus

derivata

videtur

omnium

fcre

argu*

mcntorum, hac in re frequentium,

vis,

ea

ejus

esfe

indolis facili negotio

demonftrari

posfct,

ut

de

excel-lentia _quadam

_hominis

_relativa

_tantum

teftentur;

fcd

abfolutam & necesfariam, in qua, fpcs

nullis

labefa-&anda dubiis, unice collocari posfet, nequaquam

il-luftrent. Viderunt quidem

omnes,.in

natura

homi¬

nis morali latere pracipua

praftantiae,

quam

tueri

voluerunt, fulcra, & huic

(cntentix

nos eo

libentius

asfentimus, quod vocem

tacitam,

cujus

bcneficio

fa¬

ctum elf, ut argumentis per

fe mancis

vis

quacdam

perfvadcndi

addita

fit,

ab

hac

natura

unicc

derivan*

dam esfc cenfemifs» Sed neque

interpretatio

hujus

ad nos

perfuadendos

potefktis,

in

intimis

animi

re-cesfibus latentis fcliciorcs

habuit

fuccesfus,

quamdiu

moralis hominum natura ita

explicata

fuit,

ut qua

cam conftituunt leges,

ad

eandem

reduci

posfent

clas-fem, ac illae, quas in

rebus

cognofccndis

noftrosque

in ufus convertendis fcquimur.

Jn facultatc leges fibi

praferibendi,

quam

fpe-cialisfimo fenfu rationem apcllamus,

pofita

funt

mo¬

ralis natura fundamenta, hxc vero

facultas,

quamdiu

ca-Moväli hominis natuv# _affini.

causfas 8c _{pnncipia legum extra fe}

_{ipfam formt,}

_&

(ic earundem aliunde datarum _{promulgationi}

tan-tum infervit, moralcm non pareret naturam, nec nia-joris habcri posfet pretii, quam inflin&us ratione

ex-penibus ad commoda vitse phyficae tucnda dams;

iilius enim vice tum _{fungi tantummodo videretur;}

quod ü ita csfct,

nefcio

annon invidenda forec

brii-toram fors, _{qua: naturs commisfa tutelae, orbat*}

ra-tione ab omni _{quoque pcriculo t meta aberrandi,}

tuta vivunt. Sed cum hacc eadem facultas _{per fe}

nec loci ncc _{temporis contineatur} cancellis, _{fed ex¬}

tra _{ea, quse in rebus aliunde nobis oblatis}

inveniun-tur, vi fibi propria evagetur, a fe ipfa fundamenta & causfas _{legis c^pit, & a proprio finu depromit le¬}

gem, qux voluntati entis ratione prxditi lata

natu-ram conftituit a _{phyfica tantum diverfam, quantum}

leges quibus utraque tenetur, quostd prineipium 8c

ihdolem a fe invicem diftant. Hacc enim _legibus

continetur, _{qux nos undique} rerum necesfitati

fub-jiciunt, & vineulis, quanivis eadem laxiora, quam

cx-ceris _{rebus, nobis concesfisfe videatur, tarnen ultimo}

ad eandem nos _{alligsnt; contra vero illa urut orta a}

lege, in ipfa ratione onice fundata, perfonalitatis no-tam, _{quam delere} fruflra _{coneris, nobis addic,}

indo-lemque tribuit, qua ab omni tarn interna quam externa

naturse vi _{liberi, noftrijuris evadimus, obligationem ipfi}

nobis_{injungimus, & jurium nulla vi nobiseripiendorum} capaces fumus. Naturam hane vocamus moralem,

cui _{qnidquid nobis unquam inesfe poteft exceift}

prx-ftantisque animi 8c ad altiora fpcflantis fpei debemus.

Fi-10 De fevfi fublimit>

Fines enim, _{quos confcientia legis, qus}

_fuperiorem

& _{intelligibilem hanc noflram}

_prodit

_{naturam, nobis}

proponit, adeo alte pofid funt, tit periturarum rerum

fato _{ereptam & in sternum duraturam exfiflentiam}

nobis _{promittant, quam ut felicem fperemus, sb} ufu _{libertaus, quam indivulfum confcientis legis mo¬} ralis habemus _comitem, totum quancum pendet.

Haec leviter delineata _{intelligibilis natura, nobis eadem} certitudine tribncnda ac confcientia legis, cui origi-nem debet, _cum fenfibili illa & rerum phyficarum

vi _{fubjecta natura in homine conjuncta exfiftit,}

cam-que ob

causfam

nobis

a

fenfibus & phyfica

rerum

vi _{pcndentibus ut imperant.m}

_&

_{fuperiorem fcfe}

maniiefhr; fed, dum ab una parteanim-um

deprimit,

ingratumquc

humilis fortis

fenfum excitat, ab altera

e contrario erigit, altioresque fumere

fpiritus jubet,

& fic mixto hoc _{pendentis & libertatis}

_fenfu

reve-rentia exccifx & _{fuperioris noftrae deftinationis}

nni-mum _capic, eodem modo _ac

confcientia legis

filen-tium affeÖibüs _{imponere viresque}

_{(ingulas fuae}

di-tioni _{fubjicere deberet.} §. V.

Huic naturs affinem esfe contendimus, fenfum

fublimis feu effe&um, quem ab

adfpe&u

vel

reprae-fcntatione _{obje&orum qu^e aefthetice magna, excelfa} & fublimia voe mus, derävare folemus. Senfationem

fcilicet feu effe&um a rebus sfthetice magnis ortum inter easmeriro referendas esfe arbitramur, quas

Philo-fophi

mixtas,hoc eft

a grato

ingratoquc fen

u

con-flatas, vocant. Ejusdem quoque

indolis

esfe

fenfum,

Morali homims natura _affini. ii

quem a conjun&ione intelligibilis & fcnfualis nacurae

in eodem ente derivamus, ab iis, _{quae in} delineationc

natur# hominis moralis adduximus, _{patet. Sublimis}

vero fenfui inesfe _{quandam, notionibus quamvis}

di-ftinfdis non _{expresfam, ad eandem} intelligibijem na-turam _{provocationem, ritc inftituta idius} analyfis

doccbit.

Magnitudinem in obje&is , qu# fublimia

voca-mus, vel in extenfione vel in viribus fitam esfe

uni-cuique perfpicuum eft; unde duplex eft fublimium

genus, quorum

alterum

mathematice alterum

dyna-mice _{magna refpicit \ utrumque breviter}

explicabi-mus. De _{judicio de magnitudine rernm}

logicoma-themarico heic non _{qussritur; fed de eo , quod folo}

adfpeöu, vel, fi ita loqui liceat, oculorum menfura,

nulla _{adjuvante difcretarum rerum notione ferimus,}

qnodque eam ob causfam aefthetico -mathematicum

vocare _{posfumus. Ncccsfaria conditio obje£H}

cujus-cunqiic «fihetice magni eld, ut non folum diverf# &

multiplices partes noftris obviac fint fenfibus, fed ut

unum _{compositum & adfpe£tabile magnum, cujus}

o-mnes _{partes unicum conftituunt totum, facultati}

ima-ginandi proponatur. Facultas vero imaginandi a

(enfibns _{pendens & ad Iimitatam & phyficam}

natu-ram _{pertinens maximum & ultimum agnofcit, quod}

transgrcdi fruftra nititur, & fi quantitatem ultra

cer-tam hane menfuram fibi proponere conatur _{ab una}

parte amittit quod ab altera auget. Quod autem has limites _{transgreditur & vis imaginandi eaproptcr}

as-i% De _{fenfu jublimis,}

asfequi non valet, eft gefthetice immenfunr, cujus re«

praefentatio, cum lirnitum

facultatis

imaginandi,

natu-rae noftrse phyficse propriae, _nos confcsos reddit, _cum

fenfu _{ingrato eft conjunfta. Cum vero Sc alia nobis}

competit facultas, qua: Ron iisdem ac fenfus

coar&a-tur cancellis, fed cujus eftj abfoluti infinitique^ideas

cogitando asfequi, cum eadem nobis quoque conces-fa eft vis non tantum _{unumquodqtic magnum, fed}

& immenfum ut unicum totum nobis _{praefentandi,}

Idem illud, _{quod fibi reprsefentare}

_fruftra

conatur vis

imaginandi, a rationc cogitatur, unde aefthetica: im-menlitati menfurabiiem _{quafi n-aturam ratio a fe,}

fua-que poterstia, addit, quo res omnem facultatis ima¬

ginandi, fenfuum limitibus adftriffos,. menfuram

(u-perantes vim rationis nullis impeditam cancellis pro«

dunt, 8c fic tsedium ab _impotentia facultatis imagi¬

nandi fruftra _{nitentis nuper derivatum jam graco}

mi-feetur _{fenfu, e confcientia rationis & iüius in nos} latentis _{magnitudinis, quae fenfuum frangit vineula,}

pereepto.

Senfus

igitur

fublimis fenfui

reverentiae

erga deftinationem noftri

ipfius

vicinus eft. Sublime

eft _{id, cujus fola cogitandi posflbilitas facultatem}

ani-mi _{prodit, quae omnem fenfuum fuperat menfuram,}

quodque,

quatenus

illud

ut

abfolute

magnum, hoc

eft _{ejus indolis, ut omnis alia} res ad id reiata parva

habeatur, cogitemus, utut in natura extra nos exfi«

jftens fruftra _{quaefieris; quod vero inträ nos ipfos &}

in animi noftri ftatu latet, in ratione feilicet, cui

in-telligibilem debemus naturam, illoque ad altiorem

noftram deftinationem _{adaptato mentis habitu, cujus}

Morali hominis natura affini.. ₁₃

ope

confcientia

anguftorum

phyficarum

viriam

limi-tum ad immenfam rationalis natura _potentiam

illu-ftrandam infervit. Fons fublirnkatis in _{ipfo pofitus} eft _{animo, qui fublimia difcernk, & inde nomen} fu-biimis ad _{objcffcum anfam anirno praebcns ad} fti-blimicatis confcientiam _{pervenicndi transfertur. Al¬}

terum rerum fubiimium genus earum _fcilicet,

qus

dynarnice magna funt, ejusdem esfe indolis facilc

quoque cvincitur. Oritur fcilicct ctiam fenfus fubli-mis a _{repraefentatione rerum, quarum intenliva ma¬}

gnitudo t fentibus metiri nequit. _Sic natura

teftheti-ce confidema ut _{potentia immenfa, qua: ramen in}

nos nihil vaiet _{dyntmicc eft fublimis. Ab}

objc&o,

quod potentiam prodit, cui refiftendo noftrse

impa-res funt vires _{phyficae, una cum txdio ab}

imbecilli-tate noftra _{pereepto, gaudium excitatur, e confcien¬}

tia _{vifium, liberse fcilicct voluntatis & rationis, in}

per-fonaiitate noftra _{latentiura, quippe quac teftatur, nos}

a poteftate _{phyficarum exemtos esfe virium,}

illisque

fuperiorem esfe intelligibilem noftram naturam, cu¬

jus prae phyficas facultates praeftantiam fentiendi

oc-cafionem eo _{magis fubniiniftrant vires natura,}

quo

majori poteftate phyficas, qua: nobis infunt,vires

fu-perant. Phcenomcna natura, immenfam dum pro-dunt _{vim, cujus impetui refiftere noftra fruftr*}

nite-retur _{tenuiras, fi modo in fecuritate}

ipfi collocati

fu-mus, libenter

_fpe&amus;

_{& jure eadem fublimia}

vo-camus, dum _{fupra folitam medioeritatem, animi}

ex-tollunt _{vim, & confcicntiam}

poteftatis natura non

fubjeftae vi in nos excitant. Sublimis _{igitur vocatur}

na-14 Defenfufublimis, Moralihominis nr.tuvßaffini.

natura, _{quia cvehit vim imaginandi ad}

reprsefentan-das iftiusmodi _{res, quibus animus ad excellentiam} deftinationis _{fuas prae natura ipfa}

_fentiendam

_excitatur.

Quae intcr moralem hominis naturam &

fen-fum fublimis _{intcrccdit, affinitatem brcvicer fic}

explica-vimus, & nifi valde fallimur, prineipia indieavimus

rcrum, tam -ad a:ftheticurn quam moralem ufum maximi momenti, fcecunda, quas tarnen elicere &

fi-gillatim

proponcre

Sc temporis Sc

rerum