Dissertatio sistens momenta nonnulla ad æquum, de fine institutionis litterariæ in scholis publicis, judicium. Quam cons. ampl. ord. philos. Ups. præside mag. Dan. Boëthio ... pro gradu exhibet Jacobus Borelius, stip. reg. Vestmannus. In audit. Gust. majo

-/ 0 7 D. D. DISSERTATIO. SISTENS MOMENTA

NONNULLA

AD

_{A.QUUM, DE}

_FINE

INSTITUTIO-NIS LITTERARLE IN

SCHOLIS

PUBLIC1S,

JUDICIUM.

QUAM

CONS. AMPI, ORD. PHILOS. UPS. PRiESIDE

mag.

DAN.

ΒΟΈΤΗΙΟ,

ΕΤΗ. ET POLIT. PROF. REG. ET ORD.

PRO _GRADU,

EXIBET

JACOBUS

BORELIUS,'

Siip♦ Reg. Vestmannus.

In Audifc. Guft. _{Majori Die 30 April. 1794.}

η. c.

t

ίΗ^ν"Ν3-ν'

phi; opima

cnim

indc

rctulerunt

cognitionis

fpolia.

Sc hifce incrcmentis alciora _{fpiranti ingenio} novos ad-didere _{ftimulos, quibus concitati animi,}

_fcienci«m

_de humna rerurnque indole ad

itupendurn

prorfus, Sc

fuperiori aevo vix exfpe&atum

eulmen

evexerunt.

Dubirare tamen adhuc licet, an hi ingenii hurnani

progrellus iis

dire£ti fuerint principiis

^ quae

illud

5

in rebus examinandis _{occnpatum, inträ juftos} per-petuo contineanc limites, Sc annon anfam prsebuerint

bmd dubiam _verendi, ne illa: evertentur feu fenfim cxcludantur _{veritates, qux a fpe abfolutioris}

perfe-öionis _{atque felicitatis numqurn}

_fejnngi

poifunt

_?

Mearum non eil partium has iam

folvere

qiueftionese

Me tamen non eile erraturum fperaverim, ß ilios 9

qui maxime urgere videntur, ut

alia &

utiliori

me-thodo inftituantur Scholae, haec principia ignorare9 profiteri außm. Si ea

docendi &

educandi

ratio,.

in Scholis adhiberetur, quse novatorum plebis, qua

praecipue haec noftra

abundare

videtur

aetas,

faffra-giis aptiffima

forfan dijudicaretur,

vereor, nc

nullam

aliam cfficaciam ederec, quam ut

dexteritate

quali-cunque arnbigut

exccllerent

difcenres, cui

non

magis

abfolueum _{quoddam precium ftatuere}

_debemus,

_quam folidioris eruditionis robur, Sc honefti amorem ab il-lo _{cxfpe£tare, qui a primis ufque}

_annis,

_in

_litteris

addifcendis Sc coniiliis _{capiendis, nihil}

_aliud

confide-rare folitus fuit, _{quam, ii hxc}

vel illa cognitio,

hoc

vel illud _{inceptum, ad divitias}

_{comparandas, Sc}

_ad

fonunae fibi confiliandum iavorem?

conducerent*

JdfesaiU- *

-SN i

Facile Inter orrmes convcnifc,

ultimum

educatio-nis _{fcopum effe}

_alium,

_{quam ut}

inftrumenta

& iub*

ildia _{aptiora parct,}

_quibus

_voluptetis

iliccebris

_capti

mens vel ftudio proprii

commodi irretica & impo¬

tens principatus

libido

_pro

lubitu

utantur.

Neque

verior hic educationis icopas latuic

Scholarum

condi-toribus, dum id iibi

propofuerunc,

ut ex

hifce

bo-narurn artium oiücinis prodirent

juvcnes, qui

non iantum eiienc _parcs illis

negotiis

obeundis,

qua?, ut

vigett &

fiorcat

Rcspubiica,

fedulo

adminiftrari

dc-bent; ied qui ctiam eo

mcrttis

robore,

Ulis

virtutibus

efient inftru&i, ut cas cruditionis &

dexteriutis

opcs,

quas,

deiudando in

pulvere

fcholaftico,

collegerunt,

in civium _{pcrniciem numquam convertere}

poiient.

Fatendum _quidem

_{efie exiftimamus,}

_ante

_oculos

il-lorum, qui Scholarum fuere

condicores,

ultimum

educationis _{fcopum non iatis}

_{diftin&e vcrfatum}

fuis-fe; nemo tarnen jure

infkias ibit,

eos,

nullam

noil

illius, quamvis

confufam,

habuiffe

rationem.

Ufum ab intoutione litteraria in SchoÜs

publi-eis _{provenientern, cam}

_ob

_{cauilam minoris facere}

fo-lent haud _{pauci, quod nihil}

_{aliud intendere}

_videatur,

quam esm

cruditionem &

eam

do&rinam

, quae

fuf-ficiant illis, _qui ad facra

tra£fcanda animum

adjiciunt,

& _quod

_Orthodoxia,

_fenfu

_merc

_{dogmatico fum?a,}

ut nihil _caperct detrimenti,

hifce inftitutis unice

cau-tum videatur Hoc vero, quamvis veritatis fpecie

non careat, & quamvis

hujus fcopi

vindicias folum

gx eo _agcre nolim,

quod pleriquc,

qui

inßitutione

4

in Scholis _{publicis fruuntur, vitae}

gcnus facerdotale

eligant; contendcre tamen _auiim, non iine _injuria

litterarias has inter nos _{inftitutiones ex hoc unice fi«} ne dijudicari. _{Experienti« enim}

quotidian«

_fuffragio

eft _{teftatiilimum, haud}

paucos corum, _{qui in hifce} ludis _{publicis juvenile}

tempus colloctrunt, & prim*

licterarum rudimenta ibidem _{pofuerunt, in diverfis} vif« ftationibus deinde _{cotlocacos, fuiife viros, fui} irmneris _{partibus pares, & cives virtutum}

gloria in-iignes ac p3tri« utiliilimos. Teftatur etiam _ingens

copia exemplorum, informationern domefticam tanto

fuiiTe" _{perfe&iorem & abfoludorem,}

atque tanto \x«

tiorem edidiflc _{cfficaciam, quanto}

magis fuerit adilri·

£fca ad _{public« inftitutionis}

regulas.

Fa&um _{quidem effe fatemur, ut homines, furo·}

ma _{condidonc bonorum non tam}

fclici fucceffu , ao

noftro _{«vo, cruta atque explicata,}

inilrumcnta & fi.·

nes facile _{confuderint, & illis}

prctium tribuerint,

pa-rum _{penfitantes, quod non niii}

ex his illa _pretium

fuum dcrivare _{poiiint. Interea tamen}

pro explorato htbemus, verum _{quoddam Sc abfolutum}

pretium

nullt _{rei> ne fingendo quidem, tribui}

poffe, niii

il-lud a conjun&ione qualicunque

cum iiimma hominis deftinatione derivatum (it. _{Quamdiu itaquc Ortho«} doxiam & ultimam _{mctam, quam contingere}

horni-nem _{oportet, mcnte adhuc non}

fcparabant mortale?;

tamdiu ncque dcfuit norma, communi reverentia

fu-fpicicnda, ad quam educatio _{inilitueretur, Sc fcopus}

5

publicis fcO:ari juvenes jubebantur, habuit _regulam, ii non

_fcmpcr

_{ab omni crrandi periculo}

tutam,

uti-!em _{falrim, quippe quae conduccrct ad fyftcmaticam} unitaicm in _{iis, quae addifcenda eflent,}

producen-da _{η, & vim vitamque prxceptis}

addcret;

prxcipue

quum improbus labor. induftria & affiduum cum

Mufis _{commercium, qux cun&a}

requirebantur ad

il-lam _hauriendam

oognitionem, quam hic

fcopus

fpc-ttabat,

_plerumquc

_{illara benigniorem ediderint} cffica-ciam, ut adolefccntes , legendi feribendique

adfiduf-t:?te _adfvcti,.

quum adoleverit srtas^ validos &

labo-rum _{patientes humeros}

gravioribus _{negotiis publicis}

iubjicere veluerintc.

'

Eft noftri _{gloria feculi, quod in idearum}

ori-gine & nexu _{expücandis adcuracius fueric verfatum*} Sed hinc quoque fa&um efte _{animadvertimus,ur prin¬}

cipe, qux ancea ut normam fecuti _fuerunt homi-nes, vaciilare _{coeperint, & eodem momento illae}

icien-tiae, _{qu£ ad finem} antca _{propofitum obtinendum}

con-duxerunt, in contemtionem non _{mericam fint}

addu-£foe; & quamdiu defuit, qux in corum locum

fub-ftitui _{poffec, norma, ftudium}

atque ardor

docen-tium _{, qux fine abioluto}

quodam fine, ad _quem

mo-lcftix & _{labores, quos devorandos}

habent,

dirigan-tur,. foveri & ali non _{pofTunt, langvefccre}

oeeepe-rint; vel ctiam, fi communi _{opinione antiquatit}

prin-eipiis animum confilio labantem ad munera dextre

obeunda _{accendere quis adniceretur,}

hi tarnen cona·

ms, _{propter mutatam temporum <8c}

opinionum

dem» nihil fcre nrilitatis difcentibus attulcront, quip°

pc quorum teneri

animi faciiius

exernplis,

extra

Scho-3am _{undique obviis, quam}

_praeceptis,

_quae

_in

_Scho*

Iis audiverunt, ducuntur. Sine prineipio quodam abfoluto, quod comrnunes

hominum

opiniones

fut

fandlione corroborarunt, iine ftabilito quodum & ul¬

timo _{fcopo, quem aut}

_dirc&e

_aut

_indire&c

intende-re debet docentium in erudiendo cura, & quem finem adolcfcens, _{quo magis in litreris}

_profecerit,

_{co ma¬}

gis ctiam

fufpicerc

& reverentia

proieqai

difeat,

ab

Ulis ardorem in fui muneris _partibus

_implcndis,

_&

ab hoc aviditatem fe _{augendi fcientia,}

_{fruftra nobis}

poliicemur.

Si vitio verti _potefl:

_{inftitutionibus}

_{litterariis in}

Scholis _publicis,

_quod

_jam

_non

_aequelaetos,

_acantea, producanc

fru£fcus; caufiam

hujus rei latere

arbitror,

in _{pugna, quae}

_{oborta eil}

_inter

exoleta

&

_nova

prin-dpia , "vel potius in eo,

quod illis pretium

&

robur

detraxerint noftrorum temporum mores

&

opinio¬

nes, & quod

defuerint,

quae eorum

locum

occupa-rc _pomerunt.

Hoc in eam non

aeeipiendum

efl:

_partem,

qnaft

pretium

denegare

vellem fummae

veterum

normae,

quam in

Schölls

inftituendis

feeuti

fuerunt;

illa

enim

utilis eiie _poteft,

_&

_{üc non}

_imbrobanda,

quamvis

etiam videor mihi _{pofie contendere,}

_aliam

_adhuc

at-que fublimiorem

dari

normam,

cui illa

omne

fuum

pretium aeeeptum

refert.

Non

poiium

quoque,

quin

'■β-*8—&

7

quin

dignas ftatuam

laudes

pulcro

cornm

confilio 8c

curse , qai noftris ternporibas _, non fine fueceifu, proponere &

itabiiire

adniii

fuerunt

abfoluturn

& univerfalem _{icopum omnis erudkionis, quam animis} puerorum inftillarc

educationis

eil.

Ea

tamen

fuiiie

tempora conftat,

quando

hic

finis

non fatis

fuit

cru-tus, ied muka obfcuritate involums : nec forfan

ni-n»ium n.obis ipiis induigcmus, ii bonam _{partcm eo«}

rum, _qui inftitutiones littcrarias in Scholis publicis

crudeliter fuis inconfultis _{judiciis vexant, horum} tem« porum ignorantia adhuc teneri, apcrte profiteamur. Ad _{quam rem confirrnaiidam adtendere fufficit sd} dubium & fibi _{ipfi faepe contrarium fenfum, quo,}

quod Lucem veritatis vocant, plerique fumunt. Hac

enim luce noftri aevi _{philofophi indicare videntur} il-!ud _{principium feu cam normam, ad quam omnis} inftkutio litteraria effet inftituenda. Praeterea _maligna

judicia, quibus quotidie vexantur illi, qui laudabili ftudio incenii, in id omni virium contentione incum-bunt, uc hujusmodi principium ftabiliant, _noftrum

hoc acvum _{longius a veritate, quam iibi Iibenter}

blan-diuntur _{homines, adhuc abeiic, ctiam teftari videntur.}

Quamquam antem ftatu & viciffitudinibus fcien-tiarum & _{opinionum eorum temporum, quae} vivi-mus, adcuratiori examini _iubje&is, nifum potius ever* tendi & a fundamentis _disjiciendi,

quam exftruendi & reftaurandi animadvertere nobis _{videmur, ßc} quam-vis mores ac _{opiniones fcepticifmi principia}

redol«-re merito _{cenfeantur; neminem} tarnen aut poiie _aut

8

velie _{negare crediderim, dari neceffariam &} univer-falem normam omnium aÖionum liberarum , & fu¬

turum eiie cerro confidimus, _{ut, quemadmödum}

ni-fus reficiendi _{fyftematum labanrem ftru&uram} fuccu-buit deiidcrio _{cvcrtcndi; hoc ctiam denique} neceffira-ti novam & firmiori _{fundamento nixam molem}

ex-jftruendi cedat.

Noftra non fallimur _{opinione, fi profiteamur}

hocce fundamentum _{jam eiic inventum}

atque

dete-öurn; nihil ardenciori expctimus voto, quam ut hoc

principium seque darum ac perfpicutim _omnibus

in-noteicat, ac iilud efie conftans. hrmiim & _numquarn ruiturum, nobis faltim, extra omnem _dubitationis

aleam eft collocatum. _{Spes tarnen iurgit minime du¬}

bia, fore, ut in ea veritatum _{luce, quae jam ingenio}

humano _adfuiiit, Ventura aetas illud intime'

perfpice-re, cognofcere,

_dignurnque

_{cidem pretium ihtuers}

difcat.

Inftitutiones litterariae in Scholis _{publicis, pariter}

ac caetera hominum _inftituta,

qux ad communem

quendam fcopum fpectant, benignam veritatum

lu-cem & crefcentes _{ingenii humani progrefius}

pracce-dere _{nequeunt, fed illos , neceiie eft, conicquantur.} Si de eo _{gloriari poiiint recentioris xw\ philofophi,}

quod genuinam & univerfalem normam omnium

a£tio-num liberarum _{invenerint, fperamus forc}

, ut hxc etiam laetiffimos extendat effeÄus ad _quaslibet inflitu-siones _{litterarias, & tam docentium quam difcentium}

or-vn Ns-v" 9

ordini novosftimulos & novnm calcar_admoveat,

eum-que excitet ardorem, quem

defe&u

iftiusmodi

prin-cipii per aliquod temporl·

fpatium

magis magisque

fatifcere & _{langvcfcere ccepiiie non omnino injufte} queruntur cordati viri. Iftiusmodi normam fpefhiie videntur il!i, _{qui putarunt, omnem infiitutionem}

litte-rariam ita esie _{dirigendam, ut in humani generis &} falutis _{publicae emolumentum cederet. Si autem quid} ego video - propius ad eam, quam quaeiierunt, nor¬

mam accesfisfent, _{ii prius de eo, quod infervire ρ ο¬}

ιnit hominis interno _{pretio coniervando , promovendo} & _{perficiendo, quam de rerum in falutern publicam}

auc _{privatam utilitate, quaeftionem inftituisfent. Hoc}

enim internum hominis _{pretium, cum a moralitate} unice fit _{petcndum, univerfale & conftans esfe} fa-teamur, necesfe eft , nifi virtuti & morum fan&itati

proprium pretium denegare velimus. SiOrthodoxia,

fenfu mere _{dogmatico fumta, olim pro fcopo omnis}

inftitutionis litterariae in Scholis _{publicis habita, haud} dubios ad eruditionem & _{fcientias quascunque pro·} movendas ediderit _{effe&us, an ex Orthodoxia, quam} moralem vocare volumus, _{utut ultimo omnis}

infiitu-tionis _{principio, aeque laetos fruäus nobis promitrere}

non licebit? Vanam hane esie _{fpem, nobis objicient}

forfan _{illi, qui ab iis fententiarum animorumque}

di-vortiis, quibus jam turbatur moralis & politicus or«

bis, argumenta petunt» Et vix fuperandae esfe

diffi-cukatis opus poftulabunt, quid circa has

resOrthodo-xum _{fit, ftatuere. Interea tarnen, hoc fieri posfe, fi·}

dem nobis faciunt immutabilia _{jufti femina, omnium}

ani-ΙΟ

animis a Sapienti Numine indita;

Sc

id

tanturn _coi>

tcndo nullam rerum human rum in meliorem trägem

converiionem _exfpettari posfe, antequam

hane,

quam

optatnu?,

Orchodoxiam ita

condicam

habeamus,

ιιε communis hominum _opinio non

posiic

non

illam

fua

fanctione inunire.

Neminem, _{qui chram ac}

adcuratam

fibi

adqui-rere valet _ejusmodi

Orthodoxie

Cognitionen"»,

& ile

tibi rationem redderc poteil earum rerum, que

ad

illms florem & ad reverenciam atque

obedientiam ii

illis _{quibus vita}

_mortalium

_&

diverfa hominum

_con¬

ditio in focietate civili, circumcinguntur

rebus, ei

concifandam conducunt, esfe arbitraturum

confidi-mus, ea-m, coniideratarn ut

fcopum

&

normam,

fa¬

cil ius _magisque

_posfe

_carere

fcientiis

_,

dotfrina

Se

eru-ditione, quam olim

Orchodoxia

dogmatica.

Nec

in

mentem inducere posfum, ut

credam,

difciplinas

veras

& -artes, quae in

Schoiis

publicis

jam

pridern

apud

nos

proponuntur,

hoc

agnito

&

bene

inteile&o

princi-pio, aliis

locum

reiinquere

vel in

deivetudinem

abire

linquam

juberi

posfe.

Ex

(apienti

majorum

noilro-rum inftituto fyifcematicus

quidam

nexus

imcrcedit

in-ter Scholas, Gymnaiia &

Academias,

ita

ut

in

illis

combiberent erudundi prima elementa enrum

fcien-tiarum , qu<£ in

his,

adplicarae

sd

magis

fpecinliorft

ftudia, angeri ac

perfici

vel

etiam novo

&

advuratio-ri rerum examinc corroborari Sc

latins

fuum

frudtum

cxrendere _{posfent. Νο^ί, quam}

indicavimus,

nor-ma, hunc ordmem

minimc rumpereret;

in

bcholis

WVV ΪΙ

errirn &r _{Gymnsiiis ingenia puerornm cum}

_formaren«

tor ad frudtum percipiendum _ex foblimioribus illis 8z

negotia fpecialiora fpeöantibus prae ectioribos

Aca-demicis, _difciplinae, qn<£ in illis

tradi deberenc, cji

s forenc _indoles, ut nemo iisdem rarere posier, qui foüda Sc vera virturis 8z officii rcverentia rruinicns_>

gravioribus Reipublicae rr.une ibus olim admoveretur»

nec minus necesfarias esfent illis, quosfautrix iors fupra

vulgus, ad viftummanibus &op)ficiis quarendum

da-mnatnm, extulit. Exiftimaret ramen forian _aliquis

Scholas & _{Gymnafia » ad hanc normam qooque}

in-flituta, magis adhuc eorum confultura fore utilicati, qui ad facerdotale munus& litterariam vitam fe tdplicarefta-tuunt, quam eorum, qui ad alia vicaegenera animum

ad-pellunt; ipfaeniqi muneris

ratio,

vivendi rationem Or¬

thodoxie morali convenientem inculcandi officium illis

ipeciat'm

injungit. Nullus

autsm

dubito fore,

ut

mo-rum fan&itas & honefli amor laetius effiorefcerent, &

in _{petforibus morralium fuum mite imperium latins} exercerent, fi nemo, qoaecunque ei iata ioilarent, ea

careret truditione, _{qns req'iuritur} ab

officiorum

_do¬

lore, _{quousque illa in}

_{Schölls obtineri}

_{poceft: nec} minus lamm inde perfentiicerent frutlum illi, qui ad

f^cr « perrrafitanda animum

adjiciunt, quod

in

Schölls

& Gymu· ii'S eadcm frui il!is contingeret educarione

cum alιis, qui aliam. _qua inclaiefcant & Reipoblicae

proibt£tiim eant,

ingrediunttrr viam.

^Erstem juve¬

nil·*·«» _i.squo

_ad

_{annum dccimum}

_Oclaviun

_aut

deci-iruni novum, _qua ftudiorum

curfus

in

Scholis

8c

Gyninaiiis, nifi rciuCtetur natura , pe

flci poteil,

num.

:^Ssr^äpF

quam

pulcrius

& utilius collocare poteft adolefcens,

niii crasfior minerva ei omnc cum.mufis commercium

prohibucrit.

Nulla difciplina,

quae pro

difcentium

captu umquam

tradi

poteft in

Scholis & Gymnafiis,

(i vel _{lingvas, vel fciencias proprie (ic dietas vel earum} inftrumenta & fubfidia _{fpe&averis, hominibus,} qui-bus _{emergendi quaedam adeft fpes, in praefenti rerum} ftatu inutilis eft cenfenda acfuperflua, (1modo ultimus

atque communis omnium

cognofendorum finis

impro-bum docentium laborem alit&excitat. Contra ea,

juve-nis, inftitutioni traditus, difciplinas & fcientias in eo

majori habebit pretio , & revcrentia non fucataeo ma¬

gis

fufpiciet,

quo

pulcriores &

majores

in

litteris fe·

cerit _{progresfus, & quo magis etiam}

_ultimum

_earum

fcopum ultro infpicere oeeeperit.

Sic deniquc illum

aptum ad altius in

fcientiarum &

artium

adyta

pene-trandum & ad _{auguftioribus aufpiciis utendum,} avi-ditate _{fiagrare fe fcientia augendi}

_videbis,

_& nego-tiis , quibus natura Deusque cum

deftinarunt,

admo-tus, limatiori rerum peritia fuba&um animum &

or-natum idencidem pulcerrimis feientiis, oftendet; has

enim, non ut necesfaria mala, quae devoranda funt,

ut vitam olim fuftentare & voluptatibus perfrui bee¬

ret, umquam aeftimare adfvevit, fed ut vera digni-tatis humanae fulcra easdem _{fufpiciens, earum ope,}

quantum fieri poteft, virtutem, falutemque

publicam

promovere ftudet.