Observationes selectæ historiam Svecanam illustrantes, quarum partem VIII. cons. ampl. fac. philos. Ups. præside mag. Erico M. Fant ... publico examini subjicit. Petrus Arenander, Ostro-Gothus. In audit. Gustav. maj. d. XVI Junii an. MDCCLXXXVII. H. a. m.

n. D.

O B S E R V A T I O N E ?

/

H I S T O R I A M S V E C A N A M

I L L U S T R A N T E S ,

Q U A R U M P A R T E M VTII.

C O N S . A M P L . F A C . P H 1L 0 S. U P S .

P R Æ S 1 D E

M a g . ERIC O ^M .

H IS T . P R O F. REGc ET O R D . S. R. S. M.

PUBLI CO E X A M I N I S U B j V c i T .

P E T R U S A R E N A N D E R ,

O S T R O - G O I H U S .

I N A U D I T . G U ST A V . MAJ. D . XVI. JU N II A N . M DCCLXXXV1I.

H. A. M. S.

U P S A L I A ) L I T T . J O H . E D M A N ? DIRECT . ET TY P O G R ,

à

M o n f i e u r le B a r o n

CHARLES RAPPE,

L i e u t é nant G é n é r a l ,

G o u v e r n e u r d e l a P r o v i n c e d e C a l m a r & C h e v a l i e r

ß e L ’O r d r e de L ’E p ée.

L

diesfe de Vous offrir cet esfai Académique, dans l’efpérance, que Vous ne dédaignerez pas cet hom­

mage de m a reconnaisfance, t ? que Vous /’agréerez comme une marque du profond refpeft, avec lequel je fuis,

M o n f i e u r ,

V o t r e

très humble & très obéisfant ferviteur,

P i e r r e A u e n a n d e i u

O B S E R V A T I O N E S S E L E C T Æ , H I S T O R I A M S V E C A N A M I L L U ­

STRANTES. P. VIII.

X V L Difiributio Pr celatur a ru m , Canoniarum &

Prcebendarum Sim plicium Eccleßce Qathedralis U pfalienßs, poß rejormatam religionem a R.

G U S T A V O 1. facia.

I

beamus. Pot tq ua m collegium atque certum in corpus re- d a£ l um fuit jus Ca no n icum fimulque ftabilirum, liuic uni fubesfe Cl er ico s, a fui ordinis hominibus etjam unice ju­

d i c a n d o s , inftituta f unt ad quodlibet Cathédrale T e m ­ p l u m Collegia fic di£la Canonicorum, fecularibus compofita Cl e r i ci s , q u o r u m mu nus erat, Epifcopo in jure dicendo o p e m f e r r e , ex cert a decimarum p o r ti on e, Canonicali p r o p t e r e a di£l a, Sv. Kanik tionde, fuftinendos. Sed &

cuilibet liberum e r a t , fingularibus legatis bono ru m, vel mobi lium vel immob ilium , falaria eorum augere. H i Canoni ci V esfe d e b e b an t, quorum primus Prœpofitus E- pifcopi vicem g er en s , Archipræpolitus poftea falut atus, Sv. ProTveft, Dombprorvfl ; alter /IrcbiD iaconus, Sv. Arke- d jàktj, redit uum ecclefiæ pariter & pecuniarum in pios u- fus collatarum i nf pe&ionem habere tenebatur ; tertius Decanus, Sv. D jd k n , difciplinæ ecclefiafticæ; quartus Can- tor , cantus & muficæ Sacræ, & dem um quinrus Schola­

rs 2 ßicus y

fticus, inftitutionis juventutis moderatores. Sed cr ev i t a- p u d majores ecclefias ho r um n u me r u s , privata liberalita- t e largiente flipendia, adeo ut Upfaliæ t e mp or e R. G U ­

S T A V I T.mi XVI I I fuisle conflet. A d Praebendas q u o d attinet Simpiices', illis qui f uf li n eb an tu r , flatis t e m p o r i b u s in choris & cor am Altaribus S a n £ l o r u m , quibus t um t e m ­ pla erant referta , misfam dicere p r o q u e def un £lor um m a ­ nibus preces fundere r en eb a nt ur , quales XXI in t e m p l o Cat hedr ali Upfalienfi enumer at præfens f c r i p t u m , mu l ta licet no n commemor er , quæ adfert Peringfkiôlâ i n M o n u ­ mentis d).

Q uot praediis atque posfesfionibus, vigente C a t h o l i - c i s m o , inflru£la fuerit haec ecclefia in Svio G o t h i a p r i n ­ c ep s , du dum monflravit Nobilisf. a B o tin 5 b) qua v e r o ratione pr ima illius fub vicisfirudine, a fapientisfimo r e g e fuerint difpofita atque di llr ibut a, a n em ine h u c usque obfervatuin novimus. N o n n u l l a allata funt in Dis ferta- ti one de exfecutione Recesfus Arofienfis, Upfaliæ 1784 ventilata, Praefentem v e ro a nn ot a t i o n e m cum in Col - le£lionibus P almfkiôldianis o f f e n d i m u s , ex Rat ionarii s E*

rüjm i Ludovici , R. G U S T A V I I. S e c r e t a r i i , ut v i de t u r, delumram r ) ; eam edere conflituimus cum a n n o t a t i o n i ­ bus breviufculis, quibus potisfimum inferviit R e g i f t r u m U p f a l i e n f e , feu Colleclio A £t or um Archidicecefin fpe£tan- r i u m , ab Archiepi fcopo Hemmingo an. 1344 fieri curata.

F,x ii io q u i p p e , p r i m u m 1673 a Scbeffero, dein e m e n d a ­ tius an. 1709 ab Erico Bcnzelto editum C hr o ni c on Archie- p i f c o po r u m , Præpofitorum &c. m ul t u m huic ma ter ie i lu­

cis fceneratur.

Cano-

n) D e m u n e r i b u s his ia c i i s contV. D u C'ange in ( i l o s f a r i o a t q u e D i k -

mnn , Antiqu. liccies. p-asfim.

/>) Om Svemica Hemman.

c ) P e r in ^ ß iiö id M o n u m . U ile r a k . p. 2 3 5 .

Canoni er vid Upfala Domkyrka,

Norunda — — — //. B rigitta.

Inftituta h æc Canonia ab Archiepifcopo Ja rlero , m o r r u o an. 1255, C o l l e g i u m , quod antea M o ­ n a c h o r u m fuerat, in Canonicorum Secularium m u ­ tavit. Cesfit jam B r ig itta IF afe, Reg. G U S T A V I C o n f a n g v i n eæ, de qua vide Obferv. Select. P. II. Tab, I.

Lagga Hårad. ---— H . Eric Mattbei.

Inftituta hæc Canonia a R. W A L D E M A R O & A r ­ chi ep. Fu Icone.

Hagunda. --- — 11. Lars M artini.

P r i m a r i æ etiam fuit inftitutionis Archiep, Jarleri.

Adelunda. — — — M . Olaff Petri.

Inftituta ab A rch iep Fulcone. Mag. Olai Petri meri­

t a nemo ignorat.

N år dinge. — Clernet Skr ij v are.

E a d e m pro cul dubio cum N àr di n gi æ h u n d a r i , in laudato C h r on ic o m em o rat o , hodie Nardinghundra- Hàrad.

Svingtuna. ~ — — Hans Larsfon.

I n allato C h ro ni co re£lius Symbetuna. Inftiturorem agnofeit A rchiep. Jacobum U/pbonis, qui ecclefiam Sollentuna & Terri tor ii ejusdem nominis decimas Canonicales ei adtribuir.

IFalby. — — — M, Peder Svenovis.

F u n d a v i t Gregorius Miles de villa W a l b y & molendi­

n a Ulfva. Mon ti col am Peder Svensfou til W i b b e r - bod a m e m or at Tegel, Hift. G U S T . I. P. I. p. 17.

p ri mos inrer hujus Regis præfe£los.

Gryta by. -- — — M . Lars Gregorii.

I n citato C h ro n ic o non memoratur. Sine dubio ex par œcia Upfaliæ vicina G r y t a , ecclefiæ Girefta a n ­ nexa.

N 3 T ri-

J

T rinitatis. ... H. Anders vid B ondkyrkan t

Archiep. Fulco inftituit de ccclefia S. T ri n i t a t i s Up- faliæ, v ulgo Bondekyrko - Fôrfamling y nec n o n Spika­

b y , (eu Skuttunge. Andreas Olai appel lat ur a Pe- n n g fk , 1. c. p. 23f .

Fulleredbe. -- — — H . Eric Mattbei.

Cano ni am hanc aeque i gnorat C h r o n i c o n , ac v ir um , duplici beneficio a Rege adfe£tum, reliqua hujus aevi monumenta. F uller ô praedium equeftre in W e f t - ma n ni a e f t , q uod templo Cathedrali Arofienfi olim p r o p r i u m n a rr at Grau, We ft ma nl a nd s Befkr. p. 353«

Fotum Olavi. - Skolernâftaren.

L i t t e r æ Reg. G U S T A V I ad plebem r e g i o n u m N o r r - b o t t n , Å n g e r m a n l a n d , Medelpad & Hel fi ng lan d, de denario S. O la vi , cenfu h ar um p r o v i n c i a r u m ec- cleliafiico, Ludi magi fi ro Upfalienfi p o f t m o d u m e r o ­ g an do , d. 10 Jun. 1548 legi posfunt ap. Celfium, mo- num. Pol. Eccles. p. 36.

Hemmifiadb.

Penitus ignota.

Uckenbd. --- — K. M . a r ff och egbet.

T r e d e c i m a Canoni a fundata 1357 pe r Andream Efkil- fon Militem 6c fo ro rem fuam d o m i n a m Ingebur^im, nec n o n Magnum ThyrgiJfon, C a no n i cu m Upfal.

D o mi n u s ver o Beneditlus Tborßani de W i k i n a k i r , p e r m u t at i on e fa£la cum dom. Olavo M a g n i, obtinuit n o v a m praebendam U k n ö . F u n d a t a illa p e r d o m i ­ n am H elgam , Dom. ÎFaldemavi Erikfon reli&am, H æ c Regiftr. Upfal. ex q u o , manifesto haereditatis jure a G U S T A V O I. r evoca ri potuit. E t e n i m avia

G U S T A V I e Baneriorum erat profapia.

P r a la tu r er vid Upfal a Domkyrka.

„ ~

Prœpofitura. . j T M n I n .

Inftituta ab Archiep. Jarlero.

Decanat us. ---

Inftiruir Ar ch iep. Magnus Bofon, f 1289. Reditus ejus ad fer t Peringfkibla p. 2 1 2 , & ad an. usque 1593 m u n u s confervatum, quoad nonnullas fui partes, in Facul tati bus Academicis arque Confiftoriis regni ccclefiafticis adhuc refiduum ; fed ambulatorium.

A vehi diaconatus indrogs till Bibelns tryckning.

Redi tus ad 2928 Thal , imper, enumerat Peringfkiold p. 303. T i t u l u m retinuit Laurentius Andrece.

Scbolafteriet. ---— Bifp. Lars,

I d e m cum C anonia T i e r p in Regiftro Up falienfi, d e qua in manibus D o m . Job. Pauli Daci de Svin- g a r n o m fa£ta eft dignitas ele£liva, videlicet Schola- ftica. V o t o autem Olavi Scholaftico concesfo, Prae­

laturae hujus reditus una cum decimis Pracpofiturae c es f er un t A r c h ' ^ r 70 Petri.

C a n t o r a t u i Ca nonia D a n m a r k fimul erat adjun£la, u tr iusque reditus adfert P erin g ß tb lä p. 218. An. 1527 h o c munus Upfaliae fuflinuit Do£t. E ncus Gåtfing.

Jhuro aurem P etri Bjelke ad K r å k e r u m , Legifer U p l a n d i æ & arcis Stc ckholmienfis Praefe&us ’J i 5 7 7 >

i m p e r a n t e adhuc R. J O H A N N E III, hac Cantoria f ruebat ur . P e r in g fk ià ld p. 220. v. Stiernman, H ôfd . m i n n e , p. 24. 26.

Trahenda Simplices vid Upfala Domkyrka.

Anim arum . — H. Clas Predikant.

Su. Sjdla - Cbor e t , S j a la - A l t a r e t s inftirutum ab Archi- praepof. Oluo M agni an. 1411 & dein multis multo­

r u m do nat i oni bus ditatum. Peringfk. p. 37 fq. Pa­

r u m a be ft , ut credamus intelhgi heic 'Nicolaum Cantoriet.

H w it ;

H rv it; q ue m & Claudium dic un t, fratrem O r di ni s D o ­ mi ni cano ru m fcu Praedicatorum atque an. 550 p a r ­ ticular Diœcefeos Lincopicnfis Epilcopuin , de q u o R byzelius, Epifc. P. I. p 1^6.

Anna. — — — M Peder Kyrkieberren.

Cfr. de eo P eriagfk’b/d, p. 28.

Ducutn. --- H . B p i II M ichael is}

E R 1CI & W A L D E M A R l , inditurum eorum l egat o An. 1318 1. c. p. 38

Cnth » IM. ^-... H. Lars Ha quini. Peringfk, p, 33.

B . 1 ir^tnis. — — — H. Hnraldi. ib. p. 30.

Trium Regum. --- H. Haders T y r p s . Jacobi --- H Prie Gregorti.

Petri Z f Patt't. --- H. É ric Sacrifia.

Pennafk. p. 3 t. Conf. D ihnan p. 271.

P[chilli. H. O b f Gra. P enn^fk. p. 36.

B o tb w Ji. ...H . Olof Johannis ib. p. 37.

S. Eriks ? „ „ ,, Z in d ers Olsfon.

S. Gbram S CaPeU' 5 . Can zier.

l ) e illo in medio templo ligno exftru£to cfr. Pering- fiib lJ p. 2 t.

Johannis Evang I Vce. ib. p. 33.

Vn/lecim nulle Eirginum.

Quinque E u Inerum. / K. M. a r ff och eghet. He lg a fern v u n- Brasmi. J da p ræ ben dam infliruit abavus G U - 7 S T A V I , Cbrifterus Nicolai IV a p , Sc Margarethes. j F.rasmi Dom Marita Lydeke, Benedi- Eli J u in n is de Saleftad reli£ta, Pe-

ringfk. p. 29. 31.

Henrici. 7

*i!'‘urentii ^ ^ S S a Domkyrkan.

Primat M is [ce. \

XVI I. De motibus f u i R. G U ST A V O ADOL- PHO Fanaticis.

A d hiftoriam ingenii humani per tinet, ejusmodi phæ- n o m e n a vel ejusdem fympromata memoriae prodere v quæ a nativa öl co ngeni ta ejus indole aberrantia, morbum e- jus aliquem & deliquium vel iingularem affecfum loquun­

tur. In p at ri a , remot ioribus potisfimum temporibus freq uent i ora f ue re, atque e multis illa tanrum prae- fenti occafione feligere ftatuimus, quae imperante o- p ti m o Principe G U S T A V O A D O L P H O , ex idoneis au&oribus cognovimus evenisfe. An. 16 18 rufti- cus quidam in fuperiore Svec ia, tefte Baazio in In v e n ­ tario Ecclefiae Svio G ot h . p. 701, vifiones Angelicas fe habuisfe profitebatur, & quamvis ipfe litteras numquam didicisfer, int egr um volumen Svetice contra Evangelium confecisfe ferebatur. Plures quidem in illo & litteræ &

fyllabæ d e e r a n t, quibus fupplendis divinatione quadam opus e r a t ; fed quum & fcribendi arrem & materiem a geni o quodam derivaret, multos e plebe naCtus eft asfec- las, qui d ivinam in illo venerabantur revelationem. N a ­ tivitatem öl pasfionem C H R I S T I allegorice explicabat, hiftorias Biblicas alias negabar, præfertim miracula Salva­

toris t a n g e n te s , alias falfabat. A Rege igitur Lincopiam cum asfeclis citabatur , ubi a congregaris regni Senatori­

bus & Epifcopis examinatus öl fruftra ad refipifcenti- am a d m o n i t u s , cum pluribus feCtarorum, capitis damna­

batur ob blasphemias, quod etiam exfecutioni datum fuit.

In Veftrogothia atque Smolandia an. 1625 genium malum introductionem Sabbarhi Judaici publicis concio­

nibus multitudini fvadere voluisfe, quin öl pu er um in Schola Junecopenfi, Erlandum Laurentii, in turrim templi civitatis a b r e p t u m , de eadem in vitia ævi ejus grasfantia

O ve-

vehementisfime invedtum fuisfe, audtor eft idem Eaazius, qui & c onci onum ejus cont enta a d f e r t , J. c. p. 765.

An. 1624 Stockhol miæ extitit Fanaticus M atthias P kenning , qui fe M attbiam regem J u d œorum, Ifr délit arum Sveciorum f alut avit, ut v id ere cft e x . p ropheti a ejus Suerice & Ger man ice confignata atque Stocholmiae die Michaelis 29 Sept. 1624 fubfcripta. Multis vaticiniis Sc figuris referta in Reg. Antiquitatis A rc hi vo olim ferva- b a t u r , inter Mfcr:os codices in lV:o. Titulus praeferebat:

Gotts wund erb a hr er unci undglaub lieber Se!rf ni men Rath der P rommen und ge fir enge Lagabucb dor zigen L'bsfen W elt. O b fuas autem in D e u m , Scripturam Sacrani & Magiftra- tum Civilem eftufas blasphemias, quas originis divinæ ip- fe didtitabat, in foro fuburbii meridionalis Stockhol miæ capite plexus eft. Palmfkioldiana.

M a x im o s autem Tub hoc Rege tumulrus exci tabat Paftoris Sc Præpoliti ecclefiae Kumla in Nericia Johannis Laurentii filia quindecennis M argaretha, a die 22 Oct. an.

1627 ad 20 Febr, 1628 fpiritu dicam vertiginis, an m o r ­ bo paralytico c o r r e p t a , cujus h o r r e n d a f ympt omar a a d- f erunt viri fidei non d ub i æ , Jacobus Rudbeckius, Redtor Scholae Stockholmienfis in annalibus mfer. atque Lauten- tius Paulinus Gotbus, Epifcopus t. t. Strengnefenfis in O - ratione Synodali de Angelicis Sc P ythonicis adparitioni- b u s , figillatim ver o de præftigiis Kumblæis in Ne r i c i a , habita 1629 & fequ. an no édita in IV:to. Tædiofis pul- farionibus princi pio ad p a r i e t e m , ubi ledtum fuum h a ­ b u it , poftea ubicumque verfabatur , intra vel extra ædes, in te mpl o vel alibi, gravisfimas moleftias fecit idque fpatio n ov emef tr i, ut putant hi audtores , malus genius ; eo autem peradto illam corporaliter obfesfam gravisfimis agitationibus, pul fat i oni bus , m e m b r o r u m nunc exteniioni-

b u s , nunc c o a r t a ti o n ib us miferandum in modum excru­

c i a v i t , auribus occlufis ad interiora cranei & lingva ad fauces retrw&is, aud iendi, videndi & loquendi facultate ad aliquot horas penitus privavit. Solutis vero pro lu- bicu linguæ vinculis, ad horrendas in S. S. Trinitatem illiusque v e r b u m blasphemias incitavit, Pofl: tres hebdo­

m a d a s , quibus talem fe exhibuit, in angelum lucis fe t r a n s f o r m a v it , urge nd o obfervationem Sabbarhi Judaeo­

r u m , cœleftes litteras prod u cendo, futura prædicendo, m a x i m e autem temporis in moribus & veftitu luxuriem i n c r e p a n d o , videlicet : W a lka r, bnndtar, bufvudkldden, to rm valkar, ivida bals klädes K ragar, flora Prüfte - Kragar , fnôren och fllke p å klader, håljkor, Korke ocb Kampefkor, fkoband och refor , Jpdrrar , myckna remtnar , perlelad, fam- met sbindlar , Jhbrefatta mbs for , langa trojefkorten, fnbre rin­

gar ock kedjor aj ß lfv e r, roda regarnsfîvnmpor, perleßickade fam m etsfkor, Z/ivV/7 ta ft forkladen, tvV/<v bnttor, lirokarn u r , flry ( p u d e r ) / buret, fnörejatta muffar, blå flår kelfe. Quue ideo attulimus, ut aevi G U S T A V I A N I in his rebus ha- bit um aliquantulum cognofceremus.

XVIII, Aulici Reg. J O H A N N I S III. an. 1593.

Conf. Obfervat. SeleSl. / \ />. 47.

H o f f - B e t j e n t e 1593, 1594.

Hoff marfkalk H. Guftaf Baneer. Kils C/afon.

Kammar berrar H. Gufl. Bra be.

Eric Bjelke.

Jacob Claefon.

Johan Gyllenfljerna.

Eli ic Gyllenfljerna.

Torflen Lindormfon,

Reinhold Brakel.

Herman Meidel.

Stallmåflare Per Joenfon.

Kbkemaßare Eric Ribbing.

Skånk och Bis fare Svante Bjelke.

Jhran Ulffon.

N ils O 2

Nils Bjelke.

Hoffjunkare och Hofftj en are.

Sven Mânsfon.

N ils Stake.

Iienric Tott.

Lindoim Nilsfôn.

Lindorm Posfe.

A rv id Posfe.

A rvid Horn.

C/as Slatte.

Lindorm Ribbing.

Lindorm Stake.

Henric Nykirck.

0 /o f Boofon.

Pe/jr Kafle.

Hans Nykirck.

Thomas Bttraus.

H ar t vi k von Bil/au.

von Billau.

Eric Falk.

H r vid Henricfon.

W ellam Grim.

O/of Lars fin . P e h r Stolpe.

Herman A ryk irck.

A x e l Posfe.

Johan E x kull.

M aurits /Vrangel.

Otto IVrangel.

Johan M a kns.

Berendt Haflfer.

Otto IVrangel.

Cafp. Tie/enbufen d. Unge.

H ans Meidel.

lu w e B rem ti l Engdes, Jochim Berendes.

Marcus Slippenbacb.

IVillam E x k u ll.

Jacob Bechlin.

Thomas Miesjel.

M. Petter.

Pårswoitfki.

W a pendragare A l j f Erikfon.

Forer e Olof Bengt Jon.

H e r tig J O H A N S ^{t i l} ößerGothland Hoff ^{bet j} ente ^1616.

E ric Jö ra vfin ti l Hdradsdter och N å a s , M ar [kalk.

Jöns Nils Jon ti l Idiugßa, St å t ballare på IVaddena Slott och des Lån.

Secret er are, Peder Man [011 Utter.

Ktådfvån, M arten Gråå.